Гарэза

Гарэза...
Слова – выразнае. Само па сабе, а не толькі ад таго, што ў ім чуюцца-адгукаюцца «разіць» ды «рэзаць».
Выразнае ўжо па сваёй беларускасьці. З нашым фірмовым «Гэ». Якое працягваецца праз «Р» у «Э». Рэхам ад Грукату.
Яшчэ і «З». Да таго ж.
Гарэза – гэта той (ці тая), на кім усё гарыць. Гарыць, ёрзае (круціцца).
У «Скарніку» падаецца (тлумачыцца) так:

гарэза, -ы, ДМ -у, творны склон -ам, мужчынскі род; ДМ -е, творны склон -ай, жаночы род
Весялун, дуронік, непаседа. Гарэзай Груню жартаўліва Празвалі хлопцы за гуллівасць. Аўрамчык.

Гуллівасьць – па-расейску «игривость». Праз «гульню» (игру). Аўрамчык і імя Груні да таго прыладзіў. Груня-игрунья. Ці – ігрунья. Хай па нашаму «игрок» – гулец. І таму ў жаночым родзе напрошваецца нешта так сама пад гульню.
Дарэчы – а што?! Игрушка ж у нас – цацка. Ці нейкая забаўка.
Игрушка-безделушка.
Дык цацка – тое, з чым гуляюць. А той, хто (наадварот) – гуляе. Актар. Гулец.
А калі – жанчына, ці дзяўчо?! Гуллівая – игривая. Прыметнік. А нам патрэбны назоўнік. У жаночай постаці.
Нешта тут недароблена. У мове. Быццам нейкая дыскрымінацыя. У адносінах да гуляючай асобы.
А гарэза ужываецца аднолькава – як у мужчынскім, так і ў жаночым (ці – не!?). А па склонах адрозненне бадай што толькі ў творным: гарэзам – гарэзай.
Калі я складаў гэтымі днямі «У памяць бацьку», узнікла пытанне…

Вабіць малога мяне.
Шэпча галінкамі бэзу.
– Нешта ты, хлопча, змарнеў!
Быццам шкадуе гарэзу.

Шкадуе-такі – гарэзу, ці гарэза?! Бо – пра сябе. Хлопца (у дзяцінстве).
Падручнікі (падказчыкі) круцяць тут па-рознаму.
Нават і гарэзу нехта на жанок не жадае распаўсюджваць. Быццам яны павінны толькі працаваць, а не, крый Божа, гуляць. Ці так: мужчына (хлопец) – гуляе, а жанчынай – гуляюць. Як цацкай.
Ніііі… Я з гэтым не згодны. Бо – за раўнапраўе. Хай і не за аднолькавасьць.

Не сядзіцца ў хаце
Хлопчыку малому:
Кліча яго рэчка,
Цягнуць санкі з дому...

І гэтак далей. Дзядзька Якуб (Колас). 1910-ы. Працяглае! З сякеркай.
Вось і не думаў я зь ім пераклікацца, а атрымалася. У бацькавым (ці – бацьковым).

Трыццаць чатыры...
Няўжо
Зьбегла стагоддзя траціна?
Быццам за нейкай мяжой
Кліча бацькова хаціна.
Вабіць малога мяне.
Шэпча галінкамі бэзу.
– Нешта ты, хлопча, змарнеў!
Быццам шкадуе гарэзу.
Трыццаць чатыры – з таго,
Як разьмінуліся з татам.
Вось і дзяцінства з тугой
Мне адгукнулася раптам.

Хай рэчкі і санак (ды і сякеркі) у мяне няма, затое хата (хаціна) – на месцы.
І так сама – кліча. Нехта… У Коласа: рэчка з хаты, у мяне: хата. Да сабе. У тыя дзіцячыя вясковыя гады.
Гммм…
Гэта я да таго ж: са склонамі. Шкадуе… Каго? – Гарэзу. Ці – Гарэза?!
Па першае, зразумела, што да мужчынскага роду ў назоўным склоне больш бы ладзіўся Гарэз. Без А пры канцы.
Возьмем хоць бы Ката. КатА, а не КАта. Як мы разводзім М і Ж?! – Кот і Котка.
А вось у дрэвах не разводзіцца. Бяроза. У палякаў – brzoza. Вельмі ўжо ім да густу (даспадобы) гэта РЖ. Таму і прозвішча накшталт Стржэльчык – не расейскае, і нават не беларускае. У расейцаў ён наогул павінен быць Стралком (Стрелком, як Гіркін), ці, хутчэй – Стральцом.
Дарэчы, бацька выбітнага савецкага (радзянскага) акцёра Уладзіслава Ігнатавіча (Стржэльчыка)  нарадзіўся ў Чэнстахове. Сілезскае ваяводства. Поўдзень (Юг) Польшчы. А сілезцы у нас хто?! Палякі?! Чэхі?! Славенцы?! Ці – неяк – нават нямчукі (германцы)?! Слянзане, ляхіты… Асобная народнасць. Са сваёй гаворкай. Як тыя ж мазуры ці мазаўшане. Што – па Поўначы.
А калі да народу – больш-такі да палякаў.
Ну, а ўжо фальклёрны паручнік Ржэўскі – Паляк! Без усялякіх агаворак.
Хай гэты рагатун Ржэўскі да нашага (ці – нашай) Гарэзы добра ладзіцца, занадта адхіляцца ўсё ж не будзем.
Аб чым мы там павялі?! – Дык пра мужчынскае і жаночае. Якога няма ў дрэў. Дакладней – у іх імёнах. Дуб, яліна…
– І нельга рабіне да дуба перабрацца… Быццам той Дуб лепей свайго Рабіна!? Дык няма ж! Мужчынскага да Рабіны.
А вось таполя ў нас – жаночая, а не мужчынская (як ў расейцаў).
З Гарэзай атрымліваецца інакш. І калі ў творным склоне: М – Гарэзам, Ж – Гарэзай. А – у родным?! Я – аб радках са свайго вершыку. З «каго шкадуе?».
Калі б ужывалася (у назоўным) Гарэз, бадай (мабыць) прыйшлося чухаць патыліцу. А калі не ўжываецца – і чухацца не трэба.
Вунь, у Коласа. З тым хлапчуком гарэзьлівым. – Якому не сядзіцца ў хаце. Якога цягне з дому.
Цягне – адкуль? З чаго? – Родны склон?! З дому. А «з дома» – нельга?!
З хатай усё зразумела. Цягне з хаты, дахаты. Дахаты – дадому Кажам так. Калі да чаго.
Няма (каб не паблытаць з «чаго» ў вінавальным) хаты… Няма – гммм: дома ці дому?! Нешта ўсё ж такі блытаецца.
Ладна…
А і Рэчку (калі да тых радкоў класіка) да гарэзы я недзе раней чапляў.
Зараз і паёрзаем па сваёй літаратурнай спадчыне. Наконт Гарэзы. Дзе і як здарылася. Жменька (добрая) вершаў дакладна знойдзецца.

Ад Чыквiна, з Падляшша,
Да нашай талакi
Паштоўка прыйдзе з вершам.
Там сьцiплыя радкі:
«Мiхась, шаноўны дружа!
Прымi маю любоў.
Я ведаю, ты здужыш
Няўрымсьлівасць гадоў.
Няхай твой сьветлы розум,
як зорка зiхацiць.
Паэтаў брат, фiлосаф.
Гарэзам-музам розным
цьвярозы камандзiр».

Дзядзька Мiхась! Выбачайце за мову.
Нам да Купалы расьцi i расьцi.
Слоў не хапае амаль напалову.
Зноў захлынуўся ў патоку Крацiл.
Чыквiну дзякуй! Міргнуў небаракам.
Слоўца падкiнуў i нешта сплялося.
Быццам усё атрымалась неблага.
Добрыя людцы. Магутная брага.
Чарка да чаркi: жыццё ў весялосьці.
(3.11.2018)

З Дыпціха да Днюхі (Дзядзьке Міхасю – МАС).
Да 2017-га я да мовы наогул амаль не звяртаўся. А тут… З Янам Чыквіным (1940-2022) мяне пераклікнуў менавіта Міхась Александравіч. Слямнёў. І вось Яна ўжо няма. Памёр у Бельску Падляскім. 14 лістапада. Два гады таму…
Добры паэт быў. І навуковец. Вельмі добры…
А маё першае з гарэзай дасталася Музам. Паэтычным. А праз іх – ужо і самім паэтам. Ці такім герменэўтам, як я.
Тое, што гарэза прыцягнулася да музы – само сабой. І па сэнсу, і ў водгук. Праз гэта канчатковае (канцавое) «за».
Праз тры с паловай месяцы я сябе амаль перадражніў

Гуляем часам не дарэмна
з гарэзай-музай у «бу-ры-маць». *
Мiхась! Яно, бадай, прыемна
знянацку тэзу атрымаць.
Адчуць адносiны да Рыму
маёй зачуханай Лiтвы.
Як быццам згiне жах гарэма
i гвалт чыноўніцкай братвы.
------------------------------------

З Менскам трошкі ты прамазаў.
Дык i я – не Карамазаў.
Крыўды Віцебску няма.
Сам загнуў, што тут турма.
(18.02.2019)
* У сэнсе «бурымэ».

Толькі Міхась тут адгукнуўся іншы. Мой стыхірны паплечнік – М. Мастаўлянскі.
А гарэза да музы… Калі да жаночага з гарэзай узьнікаюць нейкія сумневы, то да музы, наадварот – няма мужчынскага. Хай нехта і жартуе (з Музам).
Муз – неяк зусім у прышчэпку. Да Мужа.
Музыка… Жаночае! І множнага ліку ад яе няма. Але…
Я – ужо пра наша (беларускае) музЫка. Пра музыканта. Ад яго і мноства робіцца: музЫкі.

Июль. Шуты. В Шутах гуляли боги.
Бадья чернила. К зелью – разносол.
Там Пан-сатир, похабник козлоногий,
играл на дудке. Стих читал Назон.
Закуска – вся. Бадья – наполовину.
Тут Гера шасть: «Я плову наварю!».
В котёл – попа. Туда же и раввина.
И специи, в рецепт по букварю.

Варилось долго. Каменка дымила.
Хасид был мягок. Попик – жестковат.
Однако же хлебать за так чернило
могёт не всякий, будь он супостат.
Но вот – дошло. Артельно помолились.
Оно – на случай. Мало ли чего!
Мослы на славу пенились в подливе.
Для понту рис мешали кочергой.

Заздравный тост доверив Аполлону,
пригубили заветного винца.
Вакханки извивались на пилонах,
вызванивая гимн на бубенцах.
И пару слов, уже для протокола.
Саму настойку гнал завод «Ведрень».
Заведомо не знали вы такого.
Хотя пивали не такую хрень.

Суровый Зевс, откушав суперплова,
изматерил сатиров и харит.
От, никогда ж так не было х….
Ядрёна мать твою архимандрит!
Колись, карга, какого суперхера
ты напихала в этот котелок?!
«Столпа» рвало. В кустах икала Гера…
Напрашивался скверный эпилог.

Точней мораль. Чернило – не «чинзано».
Огонь по жилам. В жимолость – сирень.
И танец доупаду лучезарный.
Во истину, запомнится «Ведрень»!
Придвинье. Полуночное застолье.
МузЫки, хоть ужарься: трень да брень.
А доведись отпробовать «Раздолье»
и вовсе съедет крыша набекрень.
(Пасквиль 1, 25-26.07.2017)

Аб маёй, з Музамі (з Наташкай і Аксанай), гулянцы.
А з МузЫкамі, ў мяне, таксама – не адзінае. Вось – зноў-такі з Ташай.

Герменевт кропал стишки.
Разные. По-всякому.
Может, вовсе и не сам.
Может, кто-то
– им.
Вспоминал свои грешки.
Ташу с Железякою.
Слово к слову нанизал,
малость утаив.
С герменевта – как с гуся.
Мыслию – по древию.
То налево понесёт.
То – наискосок.
А теперь стишки висят
сушками на вервии.
Оборвать бы это всё
щепкою в висок…
Там музЫки в небесах.
Свадебки на выселках.
Отголоски канонад.
Скромнику – тутнёт.
Может, вовсе и не сам.
Белкой скачет мыселька.
Да вавёрка тот канат
Скоро перетрёт.
(Клічет Див по древию, 27.08.2016)

А калі ўжо тут замаячылі Нарбутавы «свадебки на выселках», можна тых гарэзаў (музЫк) пашукаць і недзе ў маіх уласна нарбутовых.
Аднак я адважыўся (знахабіўся) на музЫку і да самой мУзыкі (не да музыкантаў). Зьбіўшы націск у родным склоне.

Ёжик хатку прикупил.
Начал обустраивать.
Гвоздик в стенку крепко вбил
И повесил радио.
А оттуда, круглый день –
Только гимны с маршами.
Отошли куда-то в тень
Все дела домашние.
Стойка «смирно» и парад –
Строго по регламенту.
То – до одури: «Ура!»,
То клянёшься пламенно.
Личной жизни – никакой.
Всё – во благо общества.
Снится бедному покой,
Снова в отпуск хочется.
От музЫки той – мигрень.
Эк достало радио!
А всему причиной хрень –
Наша демократия.
(Частушки. Из жизни Ёжика, 25.10.2015)

Вожык – зноў Таша. Хай Гарэза больш падыходзіла Аксане…
А да Нарбута (у мяне) з музЫкамі нешта не знаходжу. Нават там, дзе пра свадьбы.

В сонном городе Глухове,
в бывшей ставке Петра,
злые филины ухают,
да гуляют ветра.
Бандуристы на паперти.
По церквам – крестный ход.
Впрочем, церковки заперты.
Девятнадцатый год.
А у ближнего хутора –
волчьи свадьбы зимой.
Малоросская гуторка.
Стихотворец хромой.
То ли конница красная,
то ли белый разъезд.
Где-то Вербное празднуют
и целуется Крест.
Самостийные армии.
Перестук, перепляс.
Доживём ли до ярмарки?!
Доживём, коль Подаст…
(Где-то Вербное празднуют…, 20.03.2016)

Аднак вернемся да нашых гарэзаў (ці – гарэз!?).
З 2018-га, кожны год я да іх хоць раз зьвяртаўся. У вершах.
Дзе напрамкі, дзе праз утвораны ад іх прыметнік. Больш – на мове. Але – і ўперамеж.

Лицо страны. Транзитом – Городец.
Карьера знатная. Прохвост, но молодец!
С таким лицом попасть в калашный ряд!
Глазёнки острые гарэзлiва горят.
Горбатый нос нацелился хрящом.
Во власть бесхозную пиявкою-клещом.
Износу нет. Ничем не оторвать.
Всему – отец. Холопам – сразу мать.
Восточного замеса падишах.
На нём давно не свитер, а пинжак.
Бриони шьют. И в очередь стоят
дома шикарные. Тиран не плотояд.
Здоровый образ. С детства не курил.
Адольф ему не то, чтобы кумир.
Но был порядок. Нация. Размах.
А тут грядёт брожение в умах.
И вообще – вселенский катастроф.
Кругом психоз. Но избранный здоров.
Подумаешь, маленечко того.
И если надо, верует в богов.
В Христа на Пасху – Не было б беды!
С Владыкой Павлом Малые Ляды
лицом-персоной нонче ублажал.
Молился судоржно.
Брионовский пинжак
слезою царской скупо окропил.
Знянацку вспомнил Спаса на Крови.
Закон и Дух расставил по местам
и вирусу природному воздал.

По всем приметам близился трындец.
А ночью снились Шклов и Городец.
(Из Лукоморинок. Штришок к биографии, 19.04.2020)

Вось. Зноўку з Музай. Але тут яна – Вядзьмарка. А гарэза – да Хамы (Брута).

Ношу я Музу на закорках.
Как панночку, один бурсак.
Пишу не сердцем, а подкоркой.
Мой слог нахрапист и мурзат.
Кондов, облыжен, безобразен.
Погряз в сомнениях Хома.
Пайду да крамы, цi ў магАзiн.
Альбо ў засекi-закрома.
Набуду там вiна-атруты.
Вядзьмарку-Музу ачмуру.
Помянем з ёй гарэзу Брута.
Гарэлкай. Потым хванчкару
допьём из тазика. До донца.
За немчуру и за японца,
что нами биты в той войне.
Ошмётки истины в вине
давно истаяли, размякли.
Как и мистерии-миракли –
от финтиклюшек на вранье.
(Заморочки на карачках, 7.05.2020)

Яшчэ адно з Ксюшынымі Шутамі

Паміж пустак, балот беларускай зямлі,
На ўзбярэжжы гарэзы рачулкi,
Дрэмле вёска Шуты, быццам птушка ў галлi.
Вабiць казка, разносяцца чуткi.
Пра дзiвосы, яшчэ з старажытных часiн.
Пра русалку тутэйшую Люсю.
Быццам Яська-дзiкун ёй уночы касiў
да вяночку каноплi ў валоссе.
(11.07.2021)

Рачулка. Рэчка… Пад тую, што клікала з дому-хаты хлопчыка Якуба (Кастуся).
А вось – зноў да бацькі.

Полжизни назад, на закате страны,
В которой твоя улеглась без остатка,
Мы не были рабьим заветам верны,
Мой добры, руплiвы, даверлiвы татка.
Мы проста сваё пражывалi жыццё.
Рабiлi ў маёнтку пад хату падмурак.
I лёс наш, як Нёман, без дрыжакаў цёк
Далёка ад Волгi. Тым больш ад Амуру.
Краiны не стала. Амаль з паўжыцця.
Ужо без цябе. Без турбот мiякарду.
Стакгольмскi сiндром абяцае працяг.
Яшчэ нам iсьцi па дарозе пагарды.
Iсьцi да сябе. Праз iмпэрскi праклён.
Да вольнай Лiтвы. Да сваёй Беларусi.
Кастусь Калiноўскi… Змагар-батальён.
Гарэзьлiвы крыж на ганебным хаўрусе.
(Размова з бацькам, 28.04.2022)

Зь Лепельскага цыклу (Спадчына…). З пераскокам ад расейскага да мовы…

После критики разгромной,
Да впритык – Сороковин,
Я подумывал к Дубровно
Выдать то, что накопил.
А в Заслоново – ни пяди!
В смысле – с фотками стишат.
Даже если моя леди
Подштурхнёт на этот шаг.
Но, собрав себя по крохам,
По колёсикам свинтив –
Я решил, опять без прока,
Сей продолжить нарратив.

Можно – с площади вокзальной.
Или – с малой улльской ГЭС.
Без версальского дизайна
И салона Геркулес.
З засьцярогi рыбнай лоўлi.
Ад Крынiцы Баравой,
Дзе махляр-гарэза Гоблiн
Цягне ў скрыню з галавой.

Агароджа са шчытамi,
Быццам крэпасьць на мяжы.
Ёсьць у жонкi капiтана
Аж гармата ў гаражы.
З вострай пiкай гаспадыня
Свой пiльнуе агарод.
Як спатрэбiцца, падыме
Ўсiх нячысьцiкаў на дрот.
Ну, а госьцейкам сапраўдным –
Адпаведныя дары.
Забурчэў лагодна страўнiк.
Ладзьце чаркi, спадары!
(Амаль італьянскія канікулы, 23.07.2023)

Пад наш снежаньскі міжсабойчык. Зноў крыху Жартоўнае (нават у назве)

Самотны Ветразь ў моры заблукаў.
Калi дакладней, дык зусiм не ў моры.
Абцаcамi няўдалага радка
Пагрукваў верш, маркотны i пануры.
Складаў яго зацюканы задрот,
Якому не пашчаслiла на талент.
Той дробны ляск, гарэзьлiвы, як шрот,
Знянацку змоўк у прадмесьцi Вуперталя.
Дзе нарадзiўся дзвесце год таму
Адзiн дзiвак, аматар Камунiзму.
А Ветразь наш скамячыўся ў хамут
I трапiў у адну з пукамi нiзку.
(Жартоўнае. Да адных Чытанняў, 25.12.2023)

І першае (з двух) – года зыходзячага. Студзеньскае – да апошняга, снежаньскага. Так сама – Сямейнае

Ах! Якiя выйшлi фоткi! Вось – з прыгожым абярэгам,
Што сама рабiла Натка на працягу нейкiх дзён.
На зялёным абадочку дзiўных постацей бярэмя:
Шышкi, кветачкi, ялiнкi – карпатлiвай працы плён.
Ад падману i спакусы, ад нячысьцiкаў і шкоды,
Ад няўрымсьлiвых замахаў прайдзiсьветаў i бадзяг.
Абарона неблагая. Абярэг сямейнай згоды,
Радавога дабрабыту ды лагоднага жыцця.
Як калядная лампадка, ён гарэзьлiвым вяночкам
Аздабляе калiдорчык, прытулiўшыся ў дзьвярах.
Дзьве красунi, донька з мацi,  у рахманасьцi жаночай,
Зiхацяць, як зоркi Сына з Назарэту цесляра.
(4.01.2024)

Па-герменэўтску, да Гарэзы я шмат чаго мог бы нагнаць. Але абмяжуюся ўзятым з інету. Ад Сяргея Блінкоўскага.

Беларускае_слова
ГАРЫ, ГАРЭЗА, ГАРЫ!
Цудоўнае, адметнае беларускае слова ГАРЭЗА на расійскую мову можна перакласьці як «озорник, шалун, проказник». Карацей, ясна, чым ён займаецца: «Зьнячэўку віскнула дзяўчына, якую ўшчыкнуў ці паказытаў гарэза-хлапец».
Але вось у Сярэднявеччы гарэзаў звычайна палілі на вогнішчах. Не, не за казытаньне дзяўчат. Барані Божа. Проста тады гарэзамі называлі ератыкоў. Увогуле, слова гэтае прыйшло да нас праз польскую: herezja (гарэзія) – ерась. І вось так дзіўна, непазнавальна зьмянілася з часам яго значэньне.
Дарэчы, у беларускай мове вельмі многа словаў з гэтым коранем: гарэзьнік, гарэзны, гарэзьлівасьць, гарэзьлівы, гарэзьнічаць, гарэзьнічаньне, гарэзаваць, гарэзы (толькі множны лік, резвость детей и подростков).

Вось як!
Падобна на тое, што Сяргей мае рацыю.
А у тых жа палякаў ератык – яшчэ і kacerz. З апошнім мне адгукнуўся Карызна. Уладзімір Іванавіч. Паэт. Той, якога нядаўна (11 сьнежня), пад старасьць – у Народныя ўзьнеслі.
Бадай, за тое, што словы старога савецкага гімну (ад Клімковіча) рупліва адлукаморыў. Мабыць, тут і новы міністр той (ЛМ) культуры дапамог. Руслан Чарнецкі.
Хоць… Пасля таго, як у 22-м Народным прызначылі (лепшага слова тут не падабраць) генерала-дэтэктыўшчыка Чаргінца, здзіўляцца ўжо няма чаму.
Гаротная мая Беларусь… Гэта я – без дакору (без укоризы). Проста да слова.

16.12.2024
-----------------------------

Вдогонку. Ужо па-расейску.
В последние дни, на разных собраниях и съездах, много чего наговорено было.
Где-то и музыкантов вспоминали (музЫк).
У меня тут, по этому (и не только) поводу, вершык набежал...

«Новый Мусоргский»

Композитор Патрушев выстрадал Героя.
Песни, оратории, жменька оперетт.
И при этом – Надо же! – у него второе
Есть лицо, которое звать Анахорет.
Прячется Отшельником в пустоши МузЫка.
Бред конспирологии сердце обуял.
Кушает кошерное, перчиком посыпав.
Ангелы двурогие. Старенький рояль.
Патрушев симфонию в келье сочиняет.
Посвящает Путину, думая о нём.
Залежи плутония. Палочка чумная.
За Россию-Родину головы свернём.
Ахнуты БахмУтом мы. И на всё готовы.
Землям, вновь захваченным, правим имена.
В этом мире муторном сИроты и вдовы
Множатся...
В Хованщину выльется война…

16-17.12.2024