Даьла воацар Бартхо воаца Дуне

Ивизда ГIазд аьннад йоах:
«Гора латтача наха шоай
бокъо яьккха моттиг яц».
Коазой I. ГIалгIай, 6 : 377

Iаьдала Харцон духьал латт, цунга а цунах а леткъа деза вIалла саца ха йоацаш, каьдцалуш, кIордацадеш, тIехьашка цадоалаш, къарцалуш. ХIана аьлча вай совцар да Iаьдала дезар. Цо вайга – кавказхошка, бешбола хьехам бIаьшерашка хувцам боацаш латт: «Оаха шоана фуннагI даьдале а, фуннагI тIаоттадой а оаша духьале е йиш яц, шо лай оамал тIара довла йиш яц. Шоаш мехках дохе, шун боахам богабой – доаккхал де шоаш дийна дитарах; шун къоньгаш бодабой – ма када, ма леткъа; йийтта, Iийтта, заIап баьха уж Iобохке - из хьадаьчарна гора отта; шоай дезал боабаь цIеш дизача кильгашта барташ даха; «Хьа Эрсий Воззлора, Воаккхалора» аьле мара тхога вIалла йист ма хила. Шо дIадаха деза Н. Некрасово дийцача лай апарах гIолла:

Лай са дола саг –
Пхьу оамала тIа верз:
ТаIазар къизагI ме хул -
Цун доалахо чIоагIагI вез».
(Таржам Ф. Х.)

Из лай таптар бакъ ца де, хьатIа ца эца, язде а, дIаала а, Iаьдала кхеле тела а деза-кх Эрсий Паччахьалкхена ховргдоалаш: кавказхой хьа доала кара баха бале а, хьа хьешама готах дIабежа боахкаш бале а, царна юкъе дукха ба синошца лай боацаш, шоай мохк биц ца баьраш, шоай даьй-ноаной мотт лакха лоаттабераш, малагIа низ шоашта тIагIерте а тIехьашка барьгбоацараш. Коазой Iийсай сино а, дего а, хьаькъало а кхедаьчо дешо чIоагIа а даь Iодиллад из:

Чухьар са хьа лай деце
Дунен низо хьох лай вергвац.1

Кхы а цхьа лоархIаме хIама да хоаддам а баь, лард елла чIоагIа а даь вай Iодила дезаш. Эрсий Харца Iаьдала цIаккха дийзадац лай кадар, латкъар, духьал балар, ше хьа мелдер бакъ хетандаь, бакъдар шийна ца деззандаь, ше бакъдолчоа, бокъона сунт теха латташ доаландаь. Цудухь Эрсий Iаьдало лелаеча харцон ийлашца, дегаьшца, синошца, дешаьшца, гIулакхашца духьал латтар - бакъдар дезильга а да, Даьла везильга а да. БIаьшерашка тIаоттадаьча, тIера цадоалача таIазара раьза ца хилар, из дIакхайкадар - Кхолламхочо лаьтта доссадаь бакъдар, пайхамараш доаржадаь хьехамаш лоархIильга да. Цу хьокъехь аьгача йоазонашца кхайкаду Коазой Iийсаз:

Бокъо яхар
Хала хIама я.
Бакъдар лехар
Хала саг ва.

Бокъо езац
Паччахьашта.
Бакъдар эшац
Йовсарашта.

Бакъдар яхар
ПаргIато я.
Даьлера есса
Сердало я.

Бакъдар лехар –
Даьла лайвар.
Бакъдар дезар –
Далла везар.2

МалагIа лард-кIийле йоалаш я аз йоалаяь оазархочун ийлаш? Суннат да. Iолейхи салат, Мухьммад-пайхамара аьннад: «Паччахьо яхар ладувгIа а, кхоачашде а декхар да из Даьла лоIама тIара даьннадеце, нагахь санна цо АллахIа духьал довла йоахе лергаца хьатIаэца а, чаккха даккха а дезац» (Аль-Бухари. Таржам Ф. Х.).

Бакъдар, бокъонца бувзам бар Эрсий паччахьашта а, царна гонахьа кхеста гIозара а, царна гора латтача «кавказхой» пхьара тоаба а у мо гоама, дегазза да. Царна Даьлера Iодесса бакъадар эшац, пайхамараш хьакхайкадаь хьехамаш дезац, Даьла везац. Уж лаьрхIа бац Даьла лай хила шоаш доалан а, рузкъан а лай боландаь, шоай синошца яькхала, къизала есарал кхаьчандаь.

Фуд царна дезар? Царна деза шоай яькха бIарьгашеи, синошеи дузаде доалеи рузкъаи. Бакъада, уж дузадаь, Iобадаь моттиг хинна яц е хургьяц, астаро мара... Шоай къизал Iоббае царна эш ховха дегIамаш - Iазапе оттаде: кхестаде, хьувзаде, цIе цIоагIа деттийта, гIийла узамаш дахийта, IотIахьежаш, IабгIараш еш чура са дIаахийта...

Нах удабарах къаьста дош ала доагIа, хIана аьлча кавказхошта чIоагIа Iоткъам беш гIаьрал да из. Цу хьокъехь а да Iийсай дош: «БIижалха баьчар удабу нах. БIижалха ваьр эхь доацаш, дог къиза долаш хул. Ваьнна моттиг цIенна йолчо Дала кхелла саг вехкаргвац. Дала хьа а кхелла, маьрша лелалва хьо аьнна, дIахийца саг вехкальга, Даьлах ца кхеральга, Даьлах эхь ца хетильга, Даьлаца эздел ца кхоабильга да».3

Тхьамадас бувца бIижалха баь нах яхар цо Iояздаьча тайпара нийсса кхетаде дагIац: кхыйола ийлаш я цун мугIарашта юкъе теба ягIаш. БIижалха даь лархIа йиш йолаш да боккъонцахь дола къотташ. Цхьабакъда цар тоабах дIатоха йиш йолаш ба да-нана а долаш, баьнна моттиг малагIа я а ховш, Дала духьал баьннараш. Уж ба-кх шоай яькха, къиза синош Иблиса дIатIехьа даьха лелараш. Цудухьа харц хурьгдоацаш ала йиш я: Иблиса тоабах дIакхетар, Даьлах валар а да, бIижалха валар а да.

Къиметта Ди хьатIаотталца латтаргда Иблис-наькъан шоаш лелабаьча наькъаца кхелла йоазонаш. Дуъача наьха хьакъанца, IатIамелача наьха цIийца цар шоаш тешалду шоашта Даьла ца везарах!.. Дувцача къамаьлаца, лелаеча оамалашца царел чIоагIагI Даьлах тешаш нах бац. Царех саг киназе а маьждиге а чуэккх тарлу доало, рузкъо, цIийво тунтакх баьккха ший корта лаьттагI бетта, тIодаш урагI ахийтта. Дала лорадолда вай царех: хийрачарех а, вайчарех а!..

Из ийла-нигат яздархочо литта, цIеннадаь, къоагадаь Iодилад «Мехка гIончий» яхача дешарьга тIа: «Бакъдар да-кх хьалдархошта эггара гоамагIдар. Укх лаьттар кхетам бац из бакъдар, (!) сигалара бесса кхетам ба. Из бакъдар, ялат мо дIаде гIерташ, къахьийгад, лаьтта мел вессача пайхамара. Уж дийна болаш, цар лир хинна царца лийннад из бакъдар, уж байча, лаьтта Iодижа моттиг ца кхоачаш, юха сигал урагIадодаш хиннад. Эггара дукхагIа ха яьккхай цо, Iолейхи салат, вай пайхамараца Мухьаммадаца. ДIахо лаьтта мел лийннараш а, хIанз лелараш а, Дунен хьагIаш я».4

ХIанзолца вай мел дийцачоа, сим санна къахь бале а, малагIа соцам бе боагIа? ЦIурхой Iаьдало Къилбаседа Кавказера къамий бокъо метта оттаерьгьяц. Цун из метта оттае вIалла йиш яц, Iаьржа эскар араозильга дац, «Iоажал тоабаш» юхаоза йиш яц, «кавказхой» йовсарий гIозан са лоацильга дац. ХIана аьлча, цо из хьадой... къамашта юкъе цIур бехка аьттув дIабоал, доал дох, рузкъан йоал соц, дIалаьца наьха лаьтташ карардоал, халкъаш мукъадоал, «дийна йоал» дIайоал, «Iоажал тоабаш» шоай къиза дегаш Iобаде дегIамаш доацаш юс...

Кхы а Дала теха кIоаргача маIан тIа кхоач Iийса Кавказа тIаэттачоа ший дего, сино хьоадаьча хьаькъалца ийла еш: вай бакъдолчоа тIехьа даьлча мара варгвац-кх Даьла а вайгахьа, харцон са лоацаш:

Дирст карар иккха
Ди къаьхка бода.
Хьа бераиккхар –
Кхычо оал: «Ер са да».

Мохк лаца беза вай
Церьгашца, мIарашца,
Нигатий ийлашца,
Синошца, дегашца.

Мохк хеца йиш яц вай
Цадалар духьа.
ТIакха варгва-кх
Даьла а вайгахьа. 5

Из ийла «Яхь» яхача дешарьга тIа дIачIоагIа яьй Iийсаз: «Вай Бартхо хила тарлу АллахI, нагахьа санна бакъдолчоа тIера довла вай лаьрхIа доацильга Цун бIарьгагой. Кодамашеи узамашеи - из эсалча наьха дакъа да. Къонахий дакъа гIортам ба!.. Из гIортам дIаболабара, лоаттабара кертерра дакъа - Яхь я! Къаман Яхь!..»6

Фаьрьгхой Хьамзат

Яздаьд мангал бетта 2012 шера
Тоадаьд лайчил бетта 24-ча дийнахь 2024 ш.

1. Коазой Iийса, КIантий дегаш, 2003 г., Чебоксары, оагIув 59.
2. Коазой I. ЦIе тетрадь, изд. «Пилигрим», Назрань, 2012,  Бокъо яхар, о. 26.
3. Коазой I. ГIалгIай, 6 : 310.
4. ГIалгIай, 5 : 546 - 547.
5. КIантий дегаш, о. 82.
6. Коазой Iийса. Яхь. Назрань, «Кеп», 2013, о. 127. Таржам - Ф. Хьамзат. 

Сурт даьр сурташхо Зарема Галаева я. Из Коазой Iийсай «Яхь» яха дешарьга тIа оттадаь да. Цунца дIадолалу «Даьлацара оагIув» цIи йола дешарьгий дакъа.

Дошлорьг

Апар - русло
Бартхо - союзник
ГIаьрал - разбой
ГIаьрахо - разбойник
ГIортам - противоборство, борьба,
Дешарьг - книга
Есар - пленный
Есарал - плен
Йоал - дань; налог
Кавказхо - кавказец
Киназ - церковь
Кхолламхо - Создатель, Творец
Лайчил бутт – ноябрь
Оазар - стихотворение
Оазархо – поэт
Мангал бутт -август
Пхьу - пёс
Пхьара тоаба - псиная стая
Саькур бутт - февраль
Сунт - плотина, запруда, заграда
Сурташхо - художник
Тунтакх - контуженный
У - эпидемия, зараза
Хьалдархо - обладатель власти и богатства
Хьешам - гнет, угнетение
IабгIараш - возгласы удовлетворения