81. Низ хьурай?

Са къуз пачагьдинни, назирдинни къазидин папар
сердиз экъеч1на. Ибур, эхтилатар ийиз-ийиз, са
гуьлчемендай-т1уз физвайла, яргъалай ибруз пудаз-
ни санлай са нур гудай  шей акуна. И пуд пабни
сад хьиз инал агакьна, клигайт1а, им гзаф къимет-
лу са туп1ал я. И туп1ал ида заз, ада заз, лугьуз
хьайила, пачагьдин папа лагьана: "Ам чаз виридаз
санлай акуна ва чун пудни а туп1алдин патав сад
хьиз агакьна. Гила чун пуд я, туп1ал - сад;пуд
чкадал чавай ам пайиз жедач, ак1 хьайила чна са
меслят ийин: чакай ни зурба са гьунар къалурайт1а,
туп1ал гьадаз хьуй". Ибурни и меслятдал рази хьана.
 Пачагьдин папа са пуд фяледиз эверна, лагьана:
"Квез и чи к1валин к1аникай пачагь авай дуванхана-
диз ччилин рехъ тухун патал гьикьван пул к1анда?"
 Ибру лагьана: "Пуд виш манат к1анда".
-"Ма квез, кьуд виш манат,-лагьана пачагьдин папа,
-анжах фад куьтягьа".  Фялейри пуд къан къене ччил
эгъуьнна рехъ куьтягьна, чпин пулни къачуна, ибур
хъфена. Пачагьдин папа са саил акуна, идаз лагьана:
"Ма ваз виш манат пул, са пуд сятда за ваз вуч ла-
гьайт1а вуна гьам ая". Саил рази хьана. Пачагьдин
папа и саил галаз фена дуванханадиз, пачагьдиз ла-
гьана: "Пачагь вун сагърай, заз и кас к1ан хьанва,
тавакъу ийизва за, зун и касдиз никягь ая".
Пачагь тажуб хьана килигиз амукьна. Ида вичи-вичикди
лагьана: "Аллагьу-акбер, аллагьу-акбер... Яраб им зи
паб туш жал... Бес идаз ихьтин къекъвераг, саил вучиз
к1ан хьанва?"- Куьн са гъвеч1и акъваз, -лагьана
пачагьди,-зун садра к1вализ хъфена хкведа.
 Им к1вализ хъфидалди, паб ччилин к1аникай квай рекьяй
хъфена вичин чкадал ахцукьна. К1вализ хтайла папа идаз
лагьана: "Гьик1 хьана, вуч ахкъатна вун к1вализ?"
 -Авач, са гъвеч1и къайгъу аваз хтана, -лагьана пачагьди.
 Им дуванханадиз хъфидалди, паб хтана саилдин патав
ахкъвазна. Папа лагьана идаз: "Пачагь вун сагърай, де
зун никягь ая, чаз геж жеда". Пачагьдвай вичивай вич
квахьна, мад ида ибур инал акъвазарна вич, к1вализ
хъфена;паб мад тадиз хъфена вичин чкадал ахцукьна.
Гъуьл хтайла ида лагьна: "Я пачагь, вахъ вуч хьанва,
вун къе вуч мукьвал-мукьвал к1вализ хквезва?"
-"Авач, я паб, гъвеч1и къайгъу аваз хтайди я",-
лагьана, пачагь дуванханадиз хъфена. Пабни мад хъфена
саилдин патав ахкъвазна, мад ида лагьана: "Пачагь вун
сагърай, чаз геж жезва, гила хьайит1ани, зун никягь
ая ман". Эхир идан чара акьалт1на: "Инсан-инсандиз
ухшамиш жедайди я, белки им зи паб туш жеди", -лагьана,
ида вичин паб саилдиз никягьна. Ахпа папа саилдив вичин
т1алакь хгуз туна.
 Назирдин папани са кук1вар хьайи парталар алай саилдиз
эверна лагьана: "Ма, ваз виш манат пул, вуна са суткада
за буюрмишай кар ая". Саил рази хьана; ида им туьтуьниз
зинжир вегьена, киц1ин ериндал кут1унна, виликни са хап1а
авай чакв эцигна. Назир хтана, ида, и саил и гьалда аваз
акурла, вичин папаз лагьана: "Я паб, адан тахсир вуч я,
ам а гьалда вучиз ттунва вуна?"
-"Ам гзаф пис итим я, адан чкак гьам я", -лагьана папа.
Назирдини мад вичин папан хатур ханач.
 Йиф хьана, ибур ксайла, папа ибруз кьведазни бейгьуш гана,
саил назирдин парталарни алук1на адан караватдал ксурна;
назирни саилдин парталар алук1на, туьтуьниз зинжир вегьена
киц1ин ериндал кут1унна, виликни хап1а авай чакв эцигна.
Са арадлай ибур са гьалда уях хьана. Назир клигайт1а- гьа
вичиз акур саилдин парталар вичел алаз, вични киц1ин ериндал
кут1уннава вилик хап1а авай са чаквни ква. Идаз вич дели
хьанвайди хьиз хьана, гзаф кич1е хьана. Саилдиз, назирдин
парталар алук1на, адан краватдал вич ксанваз, вичи кефиз
акуна. Назирдин папаз ибур уях хьайиди чир хьана, мад ада
ибруз бейгьуш хгана, ахпа ибрун парталар ва чкаяр дегиш
хъувуна. Экв хьайила назирдин папа виш манат пулни гана,
саил рекье хутуна. Назирди вичин папаз лагьана: "Я паб,
накь вуна авурди вуч кар тир, а саил киц1ин ериндал кут1унна;
заз йифиз ахварай гьадан ериндал зун алаз акуна, гзаф кич1е
хьана". Паб хъуьрена, назир перт хьана амукьна.
 Къазидин папа са къуз къази к1вализ хтайла лагьана: "Яъ, яъ,
я къази, ви ранг вучиз ат1анва, вахъ вуч хьанва, вун азарлу
яни?" Къазиди, вич-вичел шаклу хьана лагьана: "Валлагь, паб,
са т1имил зун кефсуз я, зазни чидач захъ вуч хьанват1а",
-"Ваъ, вун гзаф к1евиз азарлу я",-лагьана, папа юргъан-дуьшек
вегьена им ксурна.
 Ахпа ада къулал дулма эцигна, фена сухтайириз хабар гана.
Ибру атана къазидин пелел гъил эцигна ва агь ч1угуна лагьана;
"Гьайиф, вун азарлу жез, вуч ч1уру кар хьаначни, къази эфенди?"
-"Ваъ, ик1 жедач, жерягьдиз эверна к1анда",-лагьана, паб
жерягьдиз эвериз фена. Жерягь къвезвайла, папа са къапуна
дулма ттуна къазидин вилик эцигна. Къазиди дулмадиз к1ас
янамазди, жерягь атана акъатна.
 Идаз утанмиш хьана, дулмадин кьат1 вичин эрч1и патан хъуькъвек
туна. Жерягьди папавай хабар кьуна: "Идахъ вуч хьанава?"-лагьана.
Папа лагьана: "Чидач, зун къведайла идан эрч1и патан хъвехъ
дак1унвачир, гила дак1унва".  Жерягьди идан хъуькъвелай иви
къачуна, иниз йуд яна. Къази гьарайиз амукьна.
 И папари вирида чпи къалурай гьунарар, крар чпи-чпиз ахъайна.
Эхир ибруз и туп1ал низ хьунухь лазим ят1а чир хьанач.
Туп1ал низ хьурай?

*Гуьлчемен-хъсан цуьквер акахьай къацу векь авай чка.

(Агъа Ст1алви, Сулейман Стальскидин т1варунихъ галай колхоздин
член 50 йиса авай Мегьамедов А. Омаравай Гаджиев Агъалара
кхьейди я. Ноябрь-1940 йис.)