75. Пуд вах

Хьана кьван, хьанач кьван са кесиб кас; идахъни аваз
хьана са пабни пуд руш. Къаркай са къуз и рушарин диде
кьена, ибур гзаф перишан хьана. Ибрун къуншидални са
хендеде паб алаз хьана, и папа гьар къуз и кесиб касдин
 рушариз вичин к1вализ эвериз, ибрун кьилер чуьхуьз
михьийиз хьана. И рушарини гьар сеферда к1вализ хтайла
 чпин бубадиз лугьуз хьана: "Буба, ччан буба, вуна а паб
жуваз къахчу". И рушар алат тийиз акурла, бубади и
хендеде паб вичиз къахчуна.
 Гъана са пуд югъ хьайила, и папа вичин гъуьлуьз лагьана:
"Я итим, а рушар вуна и к1валяй акъудайт1а акъудна,
тахьайт1а зун хъфида". Мад и паб алат тийиз
акурла, кесиб касди лагьана: "Ят1а, за фена базардай
кагьрабаяр къачуда, ахпа зун цаниз фида; а рушар вуна
ник1из ракъура, за абур кагьрабаяр къалурна, алдатмишна
фуруз вигьида". Ида фена базардай кагьрабаяр къачуна,
ахпа ибурни гваз цаниз фена. Рушар къведалди, ида са
дерин фур эгъуьнна винелай лит ак1айна, литинин винелни
кагьрабаяр эцигна. Папа рушариз лагьана: "Алад ччан рушар,
буба цаниз фенва, фу твах, адаз гишин хьанава жеди.
Ада квез вичи хтар, кагьрабаярни къачунва,лугьузвай".
Ик1 лагьайла рушариз хвеши хьана, ибур пудни бубадиз
фу гваз ник1из фена. Рушар фу гваз атайла, бубади
лагьана: " Ччан рушар, за квез кагьрабаяр, хтар къачунва
ат1а литинин винел эцигнава, алад пудани зверна фена къачу".
 Рушариз хвеши хьана, пудани зверна фена, литинин винел
хурухди вегьена; вегьенмазди - ибур пудни фуруз аватна.
 Ахпа бубади фена лагьана:
 - Ччан рушар, куьн аватнани? Пагь, вуч ч1уру кар хьаначни!
Садра а хтарни лит зав гахце, ахпа за куьн акъудда.
 Рушари хтарни лит гахгана, бубадини фурун сивел къван
эхцигна, рушар фура туна, вич папан патав к1вализ хтана.
И рушаркай сада лагьана: "Зи гъиликай ппер хьуй".
Муькуьда лагьана: "Зи гъиликай каца хьуй". Пуд лагьайда
лагьана: "Зи гъиликай кьусу хьуй". Ибру ик1 лагьайвал
садан гъиликай ппер хьана, садан гъиликай каца хьана,
садан гъиликайни кьусу хьана.
 Ибру ирид суз инаг эгъуьнна; эхир атана аватна са
тевледин къавал. Ибру и къавай са т1еквен авуна, инай
клигайт1а, ина са балк1ан ава, идани хурмаяр незва. И рушари
чпин блушкаяр сад-садахъ гилигна ч1ехи руш авудна, ида
фена хурмаяр гваз хтана, ибруни т1уьна. Пака къуз кьулан
руш эвич1на, имни хурмаяр гваз хтана.
 Хабар нивай, хабар пачагьдвай. Им гьар къуз къвез
вичин балк1андиз клигда кьван. Идаз акуна хьи, балк1ан
къалай къуз яхун жезва, ида вичин рухвайриз лагьана:
 -Ччан балаяр, балк1ан къалай къуз яхун жезва; куьне
къаравулда акъвазна им вуч агьвалат ят1а, чирна к1анда.
 Эвелни-эвел ч1ехи хци тевледа къаравул ч1угуна, амма
са вахтундлай им ахварал фена. Пака къуз кьулан хци
къаравул ч1угуна, имни гьак1 ахварал фена. Эхир гъвеч1и
хва къаравулда акъваздайвал хьана; ида вичин туп1ун рик1
падна, гьана кьел ттуна, къаткана. И къузни хурмаяр
гъидай набат гъвеч1и ваханди яз хьана, им ракъариз, варцариз
къалуриз тежедай хьтин гуьзел, иер са руш яз хьана.
 Пачагьдин гъвеч1и хциз, туп1ун рик1е т1ал гьатна, ахвар
атанач. И руш тевледиз эвич1айла, идаз акуна, вегьена
ида и руш кьуна, вичин к1вализ хкана. Идан вилик фу-яд
гъана эцигайла, и руша са к1ус нез, са к1ус жибинда тваз
хьана. И кар акурла, гадади идавай жузуна:
 -Я вах, вуна ак1 вучиз ийизва?
 -Валлагь, стха, зун сад туш, захъ мадни зи вахар ава,-
лагьана руша.
 -Де алад, абрузни эвер це,- лагьана гадади.
 Руша, фена, вичин муькуь вахарни галаз хтана. И рушар
гуьрчек, акьуллу, камаллубур яз акурла, пачагьди
ибур вичин гадайриз къачудайвал хьана. Ирид къузни ирид
йифиз далдам гатана пачагьди ибур ч1ехи руш ч1ехи хциз,
кьулан руш кьулан хциз, гъвеч1и рушни гъвеч1и хциз
никягьна. Ада ибрувай хабар кьуна: "Бес квелай вуч кар
алакьда, куь пеше вуч я?" Ч1ехи руша лагьана: "За са
йисан къене агъзур кас ацукьиз жедай хьтин еке са гам
храда". Кьулан руша лагьана: "За са пут дуьгуьдкай аш
авуна, жемят тухарда". Гъвеч1и руша лагьна: "За къизил-
дин кук1ушар алай са рушни седефдин сарар авай са гада
хада".
 Ибур нез-хъваз кефина дуланмиш жез хьана.  Атана
са йис алатна. Ч1ехи рушавай вичи хиве кьур гам храз
хьанач; кьуландавайни вичи хиве кьур кар кьилиз акъудиз
хьанач. Нубат гъвеч1и рушал атана, имни аялдик кваз хьана.
Аялдик хьайила и руша вичин вахарвай жузуна: "Ччан вахар,
ина аял гьик1 хадайди я?" Вахари лагьана: "Я кьейди,
вун аялдик квани?" Ида лагьана: "Эхь!" Ибру лагьана:
"Аял хаз мукьвал хьайила, вун фена гурмагъдал ацукь,
чна к1аник саф кутада, ахпа жува аял хух".
 Атана аял хадай вахт мукьвал хьана, гъвеч1и руш фена
гурмагъдал ацукьна, вахарини гурмагъдин к1аник саф
кутуна. И къузни пачагьдин тулади курц1улар ханаваз
хьана кьван, са арадлай гъвеч1и руша къизилдин кук1ушар
алай са рушни седефдин сарар авай са гада хана. И вахариз
гзаф дак1ан хьана, пехилвиляй ибру и аялар са сандухда
ттуна, са кул-кус авай чкадиз гадарна; сафуна киц1ин
курц1улар эцигна. Пачагьдиз, ида киц1ин курц1улар хана
лагьана ван хьайила, ада: "А киц1 тук1уна, адан хам гьа
гъвеч1и рушал алук1, ам киц1ин чкадал рак1арив кут1ун",-
лагьана эмирна.
 Хабар нивай, -хабар векьер тухуз атанвай са къаридвай.
Им, инлай-анлай векьер чухваз, чувалда ттваз, къекъвез-
вайла, идаз са ешик1 акуна. Къаридиз гзаф хвеши хьана,
къахчуна ешик1 гваз хтана вичин к1вализ. Ахъайна
клигайт1а, и ешик1да ракъариз, варцариз къалурмир лугьудай
хьтин са рушни са гада ава. Къари мадни шад хьана; ида,
садавай нек т1алабиз, муькуьдавай фу т1алабиз, и аялар
хвена. Йикъар, гьафтеяр, варцар, йисар къвез алатна,
атана и аялар ч1ехи хьана.
 Хабар никай,- хабар пачагьдин гъвеч1и хицикай. Идаз
ц1ийи свас гъизвай кьван. И къаридин рушазни гададиз
далдамрик физ к1ан хьана, ибру къаридиз минетна лагьана:
 -Ччан диде, чунни далдамрик ракъура ман!
 -Алад, ччан балаяр,- лагьана къариди, -анжах куьн
хкведайла, сада вичиз хьайи як а рак1арив кут1унвай киц1из
вегь, муькуьда заз хкваш; куьнени я хъуьрез тахьуй,
я кьилелай хут1униз тахьуй.
 И гадани руш далдамрик фена. Ибру хуьрекар-зат1ар
т1уьна хкведлайла, чпив гвай як1ар и рак1арив кут1унавай
киц1из вегьена, садани к1вализ хкана. И кар акуна пачагьдин
гъвеч1и хциз; ида вичи-вичикди фикирна: "Я кас, вирида
 хъфидайла и рак1арив гвай киц1из к1арабар вегьена,
ибру як вегьена, яраб им вуч сир ят1а", -лагьана. Пака къуз
ида и рушазни гададиз мад далдамрик кьуьлер ийиз эвериз
туна. Ибрал нубат атайла ибру кьилелай хут1уна пачагьдин
гададиз икрамна, кьуьл ийиз башламишна. Кьул авуна
куьтягь хьайила, и седеф сарар авай гадади лагьана:

                Чи диде киц1ин хамуна,
                Виридан дидеяр кефина;
                И бина, гьай, а бина.*

И гафар пачагьдин гададиз ван хьайила, ида лагьана:
"Абур дустагъда ттур!" Кьуна и рушни гада дустагъ авуна.
Пака къуз пачагьди эвер гана, ибрувай хабар кьуна:
 -Куьн нин аялар я?
 -Чаз чидач, чун флан къариди хвейибур я.
Пачагьди къаридиз эвер гуз туна, идавай жузуна:
 -Я къари-диде, ибур нин аялар я?
 Ибур, ччан пачагь, вун сагърай, -лагьана къариди,-
зун са къуз векьер гъиз фейила, заз са ешик1даваз
жагъана, ахпа за хкана идавай, адавай зат1-мат1 т1алабиз
хвейибур я.
 -Вахъ а ешик1 амани, къари-диде? -лагьана пачагьди.
 -Ама, пачагь вун сагърай, -лагьана, къариди ешик1 хкана.
 Пачагьдиз акунмазди и ешик1 чпинди тирди чир хъхьана.
Инлай къаридиз и ешик1 ац1ай къизилар гана, адавай и
ешик1 къахчуна. Ийизвай мехъер акъвазарна; и аялрин диде
гьамамдиз ракъурна, идал кьилелай к1вачелди харадкайни
ат1ласдкай парталар алук1на. Ц1ийи-ц1ик1елай мехъер авуна,
пуд къузни пуд йифиз далдам гахтана, им гъвеч1и хциз
никягь хъувуна; и рушан ч1ехи вахни кьулан вах акьадарна
са ябудал, ц1ай яна ахъайна. Чеб гьана амаз, зун хъуьрез-
хъуьрез иниз хтана.

*Бина-к1вал.

(Г. Шейдабекова Ахцагь райондин Кьакай кхьейди я).