Махар

Гзаф вахтара махарин герояр(пагьливанар) къаридин хцикай, чубандкай, нехирбандкай, гачалакай, кесибдин рушакай жеда. Эгер пуд вах, пуд стха аваз хьайит1а, виридалай гъвеч1иди игит жеда. Махара алатай девиррин хусусивилерихъ галаз санал къвезвай замандин хусусивилерни жеда. "Лайихлу паб" т1вар алай мах и саягъ я. Ина кечмишдин тижарат, савдагарвал, феодализмадин хусусивилер хьунихъ галаз санал тербиядин меселадкайни, акьуллу камаллу хьункайни, зегьмет ч1угваз к1ан хьункайни раханва. "Фекьи ва чубан", "Фагьум авай нехирбан" т1вар алай махара фекьияр ва дин пислемишзава ва мсб.
 И ктабда чна сифтедай гьайванрин гьакъиндай авай махар ганва. И махар рус халкьдин ва маса халкьарин арада гьайванрин гьакъиндай авай махариз гзаф мукьва я. Ина иштирак ийизвайбур сик1, жанавур, сев, деве, ц1егь ва масабур я. Деве дугъри, вафалу, зегьмет ч1угваз к1андайди хьиз, жанавур ахмакь, вагьши, залум хьиз, сик1 амалдар, фендигар, шпион, зегьмет ч1угваз дак1ан ва бязи дуьшуьшра акьуллу хьиз къалурзава. "Жанавурни сик1" т1вар алай кьве махунани сик1 акьуллу, амалдар, к1валахиз дак1анди яз, жанавур вагьши, ахмакь, зиянкар, алдатмиш жедайди яз къалурзава. Ибур амалдар, дугъри, ахмакь, акьуллу инсанриз гъанвай мисалар я.
 Хиял-фантазия квай лезги махара гзаф вахтара пагьливанди аждагьанар, девер рекьида; ам к1аник квай, агъа дуьнядиз акъатда, винел дуьнядиз хкведа, ада халкьдиз еке регьятвилер гуда. И крар адавай алакьун патал халкьди а пагьливан кьадар авачир кьван къуватлу, гужлу, зурба, гьунарлу сад хьунухь къалурда. "Ирид юк1 алай пагьливан Магьамад" т1вар алай махунин агъадихъ галай ц1арар иниз мисал я:
 "Ирид юк1 алай Магьамад майдандал кьве к1вач чиле ак1урна, тик акъвазна. Са вахтунда цавай "гув-в-в... гув-в-в..." ийиз, дагълар уьц1едай хьиз, къати кулак галаз гуьрз ахватна,, Магьамадан кьилин кук1вал алукьна. Кьилелай цавуз къудгъуна, цавайни ччилел алукьна ц1айлапанди ягъайди хьиз, вад виш сажиндин чил ат1ана, ччиле гьата.
 - Гьан, жемятар, гила заз чирхьана идакай заз гуьрз жедайди, - лагьана Магьамада гуьрзуьнин къекъинкай кьве т1уб кутуна, ччиляй ахкъудна, жемятрин вилик эцигна".
 Халкьди чпин махара тек са къуватлу, гужлу игитар яратмишдач,- абру чпин игитрик зиреквал, акьуллувал, ери атай чкадал гаф жагъун, амалдарвал ва маса ихьтин лишанарни кутада. "Ц1иц1али", "Тажир ва гачал", "Савдагардин папанни фекьидин кьиса" т1вар алай махвара авай гачалан образар иниз мисал я.
 Халкь чпин къуватдихъ инанмиш тир, абруз чпиз са хушбахтвал, са экв аквадайди чидай, "Гьакь дуван", "Гьуьлуьн руш", "Акьуллу аял" т1вар алай махара халкьди залум гьакимривай, пачагьривай, гьакь, адалат, дуьзвал т1алабзава ва абрун гьакьсузвал чпин вилик субутзава. "Мердни намерд" т1вар алай махуна намердвал пислемишунихъ галаз санал халкьди вич, гележегда чпиз са экв, са хушбахтвал акунихъ инанмиш тирдини къалурзава.
 Бязи махара геройди, игитди кесибриз куьмекна душманар къирмишуниз килигна, адал халкьдин гзаф рик1 жезва, гьатта халкьди гьайванривни адаз куьмек гуз тада. Кесибдин хва Къагьруманаз сик1ери , севери, жанавурри, туьтуькъушрини кваз куьмек ийизва.