Лезгийрин фольклор

Жуван халкьдин история, абур дуланмиш хьайи гьалар,абрун фикирар, традицияр, идеяяр, адетар тамамвилелди чирун патал, адан фольклор, сивин ч1алар, творчество                хъсандиз чирна к1анда. Ч1ехи Октябрьская социалистическая революциядал                къведалди куьгьне, пачагь авай Россиядин гзаф халкьариз к1ел-кхьин ва литература авачирди хьиз, лезгийризни авачир. Ч1ехи пролетарский писатель А. М. Горькийди  1935 лугьур йисуз Дагестандин халкьдин шаир орденоносец  Сулейман Стальскидин               
чарчиз гайи жавабда ик1 кхьенвай.               
 "Дагълуйри игитвилелди тухвай женг кхьин лазим я, амма заз чирвал, им дагълуйри чпи кхьенайт1а мадни хъсан жедай. Якъин хьи, Дагестанда кьуьзуь итимрин,      куьне женгчийрин рик1ел женгинин манияр, махар, легендаяр алама-ингье гьа ибур куь уьлкведин историядин бине хьунухь лазим я. Гьелбетда квез хъсан          к1ел-кхьин чидай жаванар авазва, - ак1 ая хьи, абру Дагъустандин кечмишдкай кьисаяр, эхтилатар к1ват1рай ва кхьирай, абру чпин ватандин историядиз талукь документар жагъуррай ва адакай Социалистический республикайрин Союздин вири                инсанриз хабар гурай. Хъсан кар жеда".               
 Советский писательрин сад лугьур съездда  А. М. Горькийди вичин гзаф эсер ийидай гуьзел речда фольклордиз, халкьдин творчестводиз хас тир жигьетар                еке къуватдалди къалурна; фольклордик халкь вичин къуватрихъ агъун, инсанрин яшайишда зегьметдин ч1ехи рольдихъ инанмишвал, сагълам, дерин оптимизм-яни               
гележег хъсан хьунихъ инанмишвал хъсандиз квайди къалурна. Дугъриданни халкьдин творчестводи дуьньяда хьайи адалатсузвилер, зулумар, халкьдин ч1ехи мурадар,               
ачух фикирар, хиялар, умудар,чпиз са экв, хушбахтвал акунихъ ва чпин къуватдихъ инанмишвал  гуьзел, гужлу образралди, шикилради лап ачухдиз чаз къалурзава.               
  Лезгийрин фольклор къенин йикъал къведалди тамамвилелди ахтармишна чирнавач. Амма ят1ани исятда к1ват1на гьазур тирбуруз килигайлани малум жезва хьи, абрун революциядилай виликан девирдин  фольклор мехъерин манияр, ала пехъер, пешапаяр, ясдин лугьунар, легендаяр, кьисаяр, манияр, бендер, лайлаяр, махар, анекдотар, мисалар, миск1алар ва маса ихьтин жанрийралди, жуьрейралди гзаф девлетлу я.                фольклордин и вири жуьрейрай чаз алатай девирда лезги халкьдин арада хьайи адетар, абрун дердер, гъамар, шадвилер, пашманвилер, хиялар, умудар,  классовый               
женгинин фикирар жигъида.               
 Мехъерин манийри виликан девирда руш тухудай гьалар, ам гьайван хьиз маса гунуг, къавумрин шадвилер, наразивилер ва мехъерин адетар къалуризва. 
 Месела:
                "Тавзин къула к1анч1ар ттуна,
                Ви к1анч1арай гум акъахый.
                Са харайзин валчагъ ттагъай
                Къутанарин тым кыкъаткый!"
               
И манида, харадин валчагъ гъанач лугьуз, къавумар нарази хьунухь ачухдиз къалуризва. Гзаф хуьрера паб гъайи итимди, вичикай адаз кич1е хьурай лугьуз, гъайи йифиз т1валунал ам гатадай, и мурдар адет чаз агъадихъ галай манидини хъсандиз субут ийизва:
               
                "Я леле, я ,леле
                Чамра гъиле таз ава;
                Я леле, я леле,
                Свас мурт1а зурзаз ава.

                Я леле, я леле
                Гатамир, ччан гатамир;
                Я леле, я леле,
                Гатун тавуна тамир..."

 Лезгийрин мехъерик манийри гьа девирда жезвай кар, жезвай гьалар лап тирвал ачухдиз къалурзава. Ибурукай бязибуруз зарафат, хъуьруьн квай ва синихривди,               
туьгьметривди ац1анвайбур я. Енгедиз лагьанвай мани и жигьетдай гзаф  характерный я:

                "Цавай маргъвар эвисда,
                Енгед сарар экъисда.
                Вац1ал фейи эремек,
                Енгед хъвайди ламра нек.
                Ленгердавай аш аку,
                Енгедик квай каш аку..."

 Мехъерин манияр мехъерин ччара-ччара моментра рушари лугьудай. Ибур фольклордин куьгьне жанрикай сад я. Куьгьне адетар, мавгьуматрихъ, авачир крарихъ инанмиш                хьун къалурдай манийрикай садни: "ала пехъер" ва "пешапаяр" авурла лугьудай манияр я. Ибур чпин ритмадалди, рифмадалди прозадкай ччара ят1ани, тамамвилелди поэзиядивни атана агакьнавач.               
 Фольклордин жанрийрикай садни ясдин лугьунар (ишелар) я. Сад кьейила адан кьилихъ ацукьна шехьунважиб гьисабдай; шехьайла адан гунагьар т1имил жеда, савабар артух жеда лугьудай. Кьейидин кьилихъ шехьдайла виликди жуьреба-               
жуьре ч1алар лугьудай. Гагь-гагь бязи чкайра гьахьтин ишелин ч1алар лугьудай хъсан уст1ар папар жедай; гьабру ч1алар лугьуз, амайбуру "вай-й-й" ийиз, вири                шехьдай.Бязи папариз ишел татайла, а лугьунарзавай папа гьабрун кьейибрунни т1варар кьадай, ахпа гьабурни шехьдай.
 Лезгийрин ясдин лугьунар гьис-кьат1унривди, рик1ин дердеривди, художественный образривди, метафорайривди, тешбигьривди, эпитетривди ац1анвай девлетлу са   
жанр я.
Месела:
                Къарамукьда тилер авай,
                Чухвада хуьлер авай,
                Япунжидал чиг аламай,
                Дегьне кьенардал гьякь аламай,
                Хва, вай, дидедин!..
               
                Къвекъведайла, чил зурзурдай,
                Акьахайла, шив къугъурдай,-
                Хунчада тике амай,
                Жергеда чка амай,
                Хва, вай, дидедин!

 И лугьунрикай бязибру кьенвай касдин кьуьзуьвал, жаванвал, пише, кеспи ва адан шикилар къалурзава.
Месела:
                Чубан кьейила:

                К1вач вегьейла цур рахадай,
                Эвер гайла хеб кхадай,
                Мет алай чкадал кфил ягъай,
                Чухур авай чкада бере къеай
                Чубан вахан!

Ва я лежбер кьейила:

                Викни туьрез ник1ел-ламай,
                Тум ламрал-лаз рекьел-ламай,
                Яру миргер арабадик кумай,
                Шалам дулах к1вачик кумай
                Лежбер вай, гьа, вай!...

Я тушни кьвезиди кьейила:

                Вун бахтавар хьуй кьейи,
                Ч1улав накьвадик фейи,
                Вишни ц1увад йис хьайи
                Апай сусан.

Ибур к1елайла, а кьейи ксар гьихьтинбур тирт1а, абрун кеспи, ажузвал, гужлувал, жаванвал, кьуьзуьвал чир хьана,абрун образар атана чи вилик акъвазда.