Да ца лархIар - йовсар хилар

Мухьаммад-пайхамаро (САС) аьннад:
(маIан) «Сий довр да саго ший да,
нана къабелча теркал ца беш битар.
Из мо вола саг ялсмале кхоачаргвац».
Аль-Бухари

  Со зIамсаг волаш сона са нанас Бекбузарнаькъан Мус-молла Зейнап (Дала гешт долда цун) дийца къоанольг маьлхе доаккхаргда аз. МоцагIа цхьан пхье тIа бахаш хиннаб дезал: да, нана, кхо воI. ВIаши башаш, дика шойла барт болаш баьхаб уж. Къонгаш истий кхийлаб, цар дезал хьахинаб, вахара ворда беркатах юзаш дIахо дIайодаш хиннай.

Цхьа зама яьлча нана цамогаш хинна Iоажало дIайигай Дала духьал оттайе. Фусамнана дIаялча даь гIулакх массадолча хIама чIоагIа тIехьашка даьннад. Даъара – йоакъаенна чIегилг сискал, кадильгача миста морз мара кхы хIама луш хиннадац несараш, моцал дог Iувдаш ваьгIав массахана а миска. ДIахо, несараш маьрдаь барзкъа дутташ хиннадац, метта поартал йитта шоашта хало еш хиннаяц, массахана маьрдаьнна цIимхара яппараш еш хиннай: «Сискал яъар мара хьабоалаш пайда боацаш ягIа цхьа мунд яккха хьо, дади. СихагI Дала Ше волча дIавугуре бакъахь хургдар хьо, ер мухь тхона качарбаргболаш!..» Къонгаш шоай даь гIулакх ладар диттар, цунгар хала ха сагот бацар.

Из бала текхабе кордадаьча дас йоаккхагI йола нус чу а йийха аьннад: «Хьанаьхк, из дIалатт тоаргац гой хьона, боаккха чIега белла? Цу чу дукха дошо, дото хIамаш, хоза барзкъаш, кIадаш, шун марнана тийна совгIаташ дад. Со дIаваьлча, хьайна хьаэцаргда Iа, доагIа ер да хьона. Са воаккха несарашка дIа ма хайталахь ер къамаьл вай шинне хиннальга».

Цу тайпара къамаьл воккха несарашка а даьд воаккха саго. Цу хана денца шоайла яхье бувлаш чIоагIа дика лелаваьв несараш шоай марда. Цхьа ха яьлча варгвоаца лазар кхийтта Даьле дIавахар воаккха саг. Таьзет кхоалагIдола ди дIадаьлча несараш шоай доагIашца тIабаьржаб тоаргац хьадел аьнна. «Ер тоаргац дадес сона диттад» яхаш кхийсад цар, япараш яй, лийнаб. Юхера шоай пхьешка тIом соца а баь, зIамагI йола несо тоаргац хьадиллад. Цхьабакъда тоаргац даьсса хиннад, цхьа йоаккха букъ техка ца лаьрхIача. Цу тIа даь йоазув хиннад «Ший да аргIа йила лелаваргволчун ер санна мара кхы тIехьале ма кхоачийла» аьнна.

Кертера бехк къонгий ба шоай даьгара хьал ха бала боацаш уж лийна даь. Цхьабакъда несарий хиннаб сийдоацаш, эзделах беха кхалнах, имана гаьна баьнна, денал доацаш, хьакъал кIеззига долаш, шоай кхоане дага ца йолаш, шоай дезал даьда чIир лехарг йольга кхетаде корт боацаш.

ТIехьара аз яьздаь дешашца бувзам болаш да са дас - Сардли Ахьмад (Дала гешт долда цун!), сона дийца цхьа хинна хIама. Цкъа со университет дешархо волча хана дас цхьа хIама де аьннадар коа-карта. Аз динцар из, сога йиш яц аьнна… «Хьавелла укхаз» аьнна дас чувийхар со, ламаз кувса тIа ше вагIача хана. ТIакха хаьттар сога «Фунаьхк саг вовзий хьона?» аьнна. Сона из саг, цун дезал дика бовзаш бар, цхьан дешарче деша дагIаш дар, уж тхона гаьна боацаш бахаш бар. Цар даьна, массала, Бийсолт вар аьнна цIи йоаккхаргья вай цохь. БIийсолт Iаьдал кхаш лорадеш хаьхо (объездчик) вар, тхона - берашта, дукха говр тIехьа хьихкаь, шод йитта вар из тхо колхоза кхашта къола арадаьлча.

«Вовз сона» аьллар аз. «ЗIамсаг волча хана Бийсолт во, аьрдагI тIехье хиннай, боаккхийча нахах лоралуш воацаш, къаракъ мелаш, тхьамк озаш, пхьегIа тIа багIа наха уллув гIола говр хехкаш, бераш унзар доахаш, кхалнах кхера беш. Цун дас ше варгвоаца лазар кхийта метта уллаш тIа а вийхьа аьннад цунга: ”Бийсолт, са Даьле дIаваха ха хьатIаэттай. Дош да сона айха кхы эздий доаца хIамаш леладергдац аьнна. Къаракъа ма мелла, тхьамк ма оза, пхье юкъе гIолла говр ма хехка, боккхий нахах, берех, кхалнахах лора ца луш”» аьнна. Дош делар Бийсолтас.

Цхьабакъда да дIавелла диълагIча дийнахь ма могга къаракъ Iочу а менна, бага гIали а йолаш, пхье юкъе гIолла говр хаьхкай, боккхийча наха хьалхашка из кхестаеш, дом бохаш. ТIакха хаьхка кашамашка вахав из, даь боарза тIа говр тIаьнашта утта еш яьхад цо: «Хьо къонах ва хьона Iа сога кхы къаракъ ца моллийте, кхы гIали Iа сога ца оззате!» Цо даь имансизий, бIеха къамаьл хезад кашамашка хиннача наха, царна тIагIолла из хабар дIадаьржад МолгIбике.

Цо леладаьр хьадийца ваьлча са дас хаьттар сога: «Бийсолт таханара хьал ховш вий хьо?!.. Сесаго, дезало, кхоачарлено, гаргал наха лоархIаш саг вий из» аьнна. Бийсолт фусамнано, дезал цIагIара ара тассавар, пхье йисте шийна цхьа бу теха, шийна мугIарагI саг а йола я вахаш вар. Сона из а, цун къонгаш а дика бовзаш бар. Из деррига тахка, хаьтта ваьлча дас аьллар сога: «Хьай безам бар де Iа, цъабакъда цхьа хIама кхетаде деза Iа, дага тIа лоаттаде а деза: Iа со лоархIача тайпара мара хьо хьай дезал лоархIаргвац. ХIанз дIавала сона бIарггучара!..» Сона дала теха боаккха Iоаткъам, бала хилар цу къамаьлах, айса даьна я вас бахьан долаш. Кхы даьна халахетар ца де иман, денал, сатем балар сона Дала.

Цу шинна тоабан доагIаш да 16-ча бIаьшаре Сиккиме, Афганистане падчах хинна Мухьаммад Бабуро яьздаь дешаш, аз эрсий меттара таржам даь:

Дукха дикагI да бIаь къинош гулдар,
БIаь халонаш тIаэцар, бIаь мостагI кхоллар,
Йовсар хинна, ший даьна вас ечул,
Цо кхайкам бича цун тIа ца воагIаш Iечул.

Массадолча къаман, моллагI бола ди цар бале бIаьшерашка а соцам баь, тIаийца латташ ваIад я, саг ший даьга, нанага дика хьажа декхар хилар, цар сий дар, царна лоархIам бар. Ишта ба корейски мехка 16-ча бIаьшаре ваьхача Чон Чхоль яхача оазархочо баь хьехам, Анна Ахматовас корейски меттара эрсий метт таржам баь:

Хьай да, нана дийна долча хана,
Эзделца доагIача тайпара царга хьажа.

Уж Дала духьал бахача,
Дехке валар тIехьа хургда хьона.
 
Ший даьна, нанна эздий уралаттарца
Вахаш цунца нийсде цхьа хIама дац.
 
Фаьргхой Хьамзат

Тушол бетта 17-гIа дийнахь
2024-ча шера.

Дошлорьг

Оазархо – поэт.
Къоанольг – притча.
Пхье – село, поселение.
Сикким – Индия.
Сикким – Индия.
Тушол-бутт – апрель.
 
Ер цIераш Коазой Iийсай «ГIалгIай» яха дешарьга тIа ишта маIан долаш латташ я.