Хьамсара цхьори мустафа ганижев

 ХЬАМСАРА ЦХЬОРИ     мустафа ганижев
Мустафа Ганижев
     ХЬАМСАРА ЦХЬОРИ  (Мустафа Ганижев)
         Хетаю сай даьна Султан-Хьамида
               
           СА  ЦХЬОРИ
                .1.               

Цхьори лоамаш хетало сага тара,
Селла ч1оаг1а долаш бист баргбоацаш.
Хьалха цхьырой баьхача йиса лара,
Жов техача ма хулар юхалелхаш.
Листа яьнна гуш яр сийна, маьрша хьу,
Аьрзи 1ехар багар таташ лелхийташ.
К1ориг арг1а йора хьуна кхокхо,
 Эг1азло ю ц1окъаломо б1арг белхийташ.
Цу бера юхьара бос хинна лийга,
Цунна хозар миска новац1олга илли.
1алам хулар цхьа тхьайса сатем бийга,
Т1аккха бийса йоаг1ар борз 1увг1аш хиле.

Бийсан лийга сигалар седкъийц гулдеш,
Вусар набара гаьнаваьнна цхьа да.
Сийрда легар сийгий лар т1ехьа юташ,
Лар йоацаш, цо б1арг тохалнехь доацаш да.
Бутт хьалбалалехь йийкха гуйрен бусса,
К1аьда боамби дега хулар-кха  хьекхаш.
Сина к1аьда парга то кара тасса,
Бийса денгахь лесташ боалар малх текхаш.
Моажаданна г1а юкъ-юкъе дожаш мо,
Цхьацца уйлаш хулар-кха цига.
Даьша аьха урдах лаьтта ч1егалг яр го,
Дукъ-босе яр лар, баьцага хьаг1 бига.

               
К1ай йи1ий кулг дега хьакхъаделча мо,
Дагадохе дуненгахь уйла лестаеш.
Саг воаг1аш мо цун юхь маьрша яр.
Са ту, б1арг тоха венар латташ хул, дахар гуш.
Яха гаьнара ха дагайий саг 1а,
Мишта хул аьрзий б1ена чу хьазилг кхийча?
Дог даьтт1а дус из, даьккха. Цу дийнахь ла,
Х1анз дацар из го, вайгара т1ехье яьйча.
Даьра халам – м да дерри га сага ла,
Хала доацаш д1айха худар а дуълац.
Х1анза сага вахар-мутт я шийна та,
Дар-доацар дунех мух хинна нийсхо яц.

Юстар даг1а сага миска хьахьежаш,
Солса г1али михо 1олегадора.
Халла са чудоаг1аш мо из ураотташ,,
Цунах михо дог ч1оаг1а хьегадора.
Тхьайса 1алам сурташ гуладалар мехка,
Царга маьре хилар дай баьха Цхьыри лоам.
Долдаданна лелар оарц мукъале техка,
Бахьаш хилар цхьырош лелабаь цхьа чам.
Цигара бессо 1алама къайле лоаттаю,
Босбовра сага йовзийташ Цхьыри хул…
Б1арг къагийта 1а. Майрача дега хетаю,
Цхырой тэпр цхьырочо мара дацар дил.

Мичад гушдоаца майрача къонахчунна са?
Оалаш цхьа х1ама то1адеш, эшаш хул.
Сийна баьццара аре юкъ-юкъе яр из д1а:
Атаг1е, гувнаш да хьунашца, г1аръеш Г1ул.
Зизаш мара ца эшаш сийна бар из бай,
Иштта эттабар из б1убенна лелашбар.
Бесаш ца кходеш цу 1алам бар низ к1ай,
Хьовкхаш дар сийлахэьа лоамара кхоллама тар.
Сердал ювлаш дагахьа хьоаставалар дез,
Сийна сигале анайиста ма хеташ.
Цига латтачо фарал гойт 1аламо хоз,
Дезар дега къоаналла г1аддайна лоамаш.

               
Хеталора: «Ванаг1а ма беркат да ер го,
Ер 1алам хоза гойтара хоастам ба Цунна.»
Айбанача малхо дошона курал йо,
1алама шийгар товра дала хул цу шуна.
Д1авирзача оаг1врахь ше-ше бос  хетар, –
«Дари т1ехьлен укхал хозах дола сурт?»
Дацар из къоастаде йиш йолаш ца1 витар,
Тхайса лаьтта б1арчча  дуне дита.
Г1улар кхерилг баккха хала даьра дар,
Шийла хул б1аь шерашка хьидда доаг1а
Цуча-м жаг1 улларгбац хиво хьош ма бар.
Хина к1ала чархах к1ийле уллар та1аш.

Д1а-юха хьа хьажа, мотт саца хулар гонахьа,
Дуне даьлчахь хинна къайле наха гойташ.
Жай т1ар хьпракаш мо дешалургдий хаьнахьа?
Уж сигалар седкъий хьажа сага дайцташ.
Гаьнар боаг1аш бар «низ» фо дахьаш,
Цхьа к1озилгаш ловзадеш, кхераш мо.
Юхь т1а тоамбеш мух хулар бахьаш,
Цу беса сало1аш Г1ула юхе вар со.
Тхой Цхьыри мехка ираза долча сагала,
Ираз долаш вар – цу бусса сайна.
Бедолла дацар х1ама пхьагилг ц1огпал,
Дуне довзар дар-кха Цхьыри къина.

1алам хозалуш цунга хьожаш,
Цхьоро вар гуш из хира дуне.
Цун г1айреш гулалуш мо гушъяр,
Малув луш мерза оарцан хозне.
Кхера к1ал т1а баьлча цо дувцар мегар,
Шийгар хабпаор. Хьалхар уж замаш.
Вайнаьха гаьнар ха – 1ул мехка  дебар,
Даьлий лерх1ам беш, уж г1улакхаш.
Укха сатийна лоамий мехка веча,
Цхьырой баьхалга хайт Гелах дув буъаш.
Зама яхар тешалдеш 1ел ваьхача,
Баьццар 1ов йилла кхераш са дуъаш.

Уж уйлаш гучаюввлар цхьан тайпар,
Из къаьна замалахь йиса шелал,
Даьра из дега т1а южаш гойтар,
Яхача замо яр гойта сина моцал.
1алам суртах кхелла Цхьори мохк,
Тхьайса уллар бос шийцбар гойташ.
Хоза даржаш дар боамбе дохк:
Баьццар, к1ай, баьде бесаш къердаш.
Бос лувхар, бос гойтар лаьтта, сигале,
1алам бувзам в1ашаг1кхетар, бовзар.
Дика сурташ луш дега яр й1овхале,
Харца боахамапш даьшта го ма дезар.

Массо 1алам хувцалуш а латтар,
Чам бар лоаме, баьцар 1ов гойташ.
Баьде къонал, дезе хьоашал тар,
Хувцамаш деш, Даьла ва хайташ.
«Аз чкъара боаккхъаш дог1а сихале,
1аьржача дохко лаьцар Цхьори лоам.
Даьла 1алам дега дезадале,
Дог1а соцаш холо безаме хоам.
Дог1о дика лувчавар со 1аламца,
Хоза хеталуш цу ахкан юкъе.
Дег1 мукъа а доадаш, г1ад беламца,
Т1аккха ц1аьхха баьде морхашта юкъе.

Сердал яьлар. Малхо дошо къоагадеш мо ,
Со цаьцваьлар. Лакхе, ира хина из лоам.
Малха таралуш, морхаш 1ажаг1ъеш, сайна го,
Ванаг1а! Дошо диллард  лоама кертах? Хул тоам.
Из хозале лаца 1оведар палатагахь,
Сурт даккха лаьрх1а, цига со т1ехьависар.
Эйхь-я1! Ма хозале яр из йисар са дагахь,
Цу сердалца г1ийтта малайкаш а дисар.
Из мишта дар ховри, из мишта дар хайн?!
Даьра дар, в1алла сона ца дайнача тайпар.
Цу малайки сурташ лора к1уса тайн,

К1увса т1а диллача хургьяр хозал хьайкхар.
Цхьыри яхи 1а, вай дай баьха Цхьори!
Цхьанна х1ама тара яц из шийна мара.
Ва, доаладенна доазув! Дуне горе –
Валар, вахар дар, ц1ера йокъ гора тара».
Йист ца хилар да даим дола пхьабуарг,
Езац еша дага уйла хьа Цхьори.
Сигалар седкъаш аргдий вайна баккъдар?
Лакхехьар седкъа божарг хилар ховре.
Дог1а деча хи тоатолгаш г1араш ю,
Хьидда долхаш Г1ула кхааш доахаш.
Цар из вошал иллешца хестаду,

Даим Цхьори кхелла раьза долаш.
Цига саг сихалац ваха молттиг яц,
Цхьыри хьоца ха барта йолаш.
Эрхьа г1айг1а д1аяла ма тигац,
Хинна сийле яр гаьнар елхаш.
Оаг1увръяьнна елаш яр-кха Цхьори,
Уккхаза ваьха, вала аьттув ма бац.
Д1адахар юхадоаг1аргдац ца ховрий,
Сел гушйола яьссалаш го низ бац.
Из цхьатара йола, елха цхьоал,
Хала я ла мухаш сага.
Вайи дезача ма йоаг1ийла оал,
Хозал д1айоал. Хала да дега!!

          ЦХЬОРИ  ТАЬПТАР

Ялхайтта б1аь шу хьалха дера Цхьорой тайпа
Лоаме, ший ц1ирах ц1и тилла – Да даьнна.
Ший сур долаш Цхьыр хиннав дурдукъ –пхьа,*      
Шаьраче яьккха дера сураш Хоаной*.               
Меттарвинна Цхьыр. Эсса г1олла, метте, -
Кхаьчар шаьрачар Эсса ч1ожах воала.
Цхьыри лоамах ший ц1ирах ц1и а хеттий,
Ший нахаца д1атосссаш из къоарга овла.
Цхьыра даь да Дурдакъ хиннав Хьалда** волаш,
Ши б1аь б1ухо цунна т1ехьа хиннав – вежари байна.
Цу къизача замано дорхаваь вар воаг1аш,
Дуне кхоачалуча саца а ларх1а хайна.
          пхьа*- место, край; хоаной**- гунны
          Дурдукъ-пхьа*- дурдзуки  фунах хьавалар
          долаш;  Хьалда**-  хадийец …
               
Г1улла уллув Цхьыр хьалволало латаш,,
Уж ирадаь кхерех  йиз яр Цхьырас йоаг1аш.
Пхьишца, поцошца т1оам беш, венар улийташ,
Кюри лоам кхаччал вахав доазув тохаш.
Иштта цхьыр кхаьчав Ийкоат1а – Хьачара, Кой,
Никарах доазув тох, Г1ойлам улача венав.
Д1ахо Хьай лаьца Эссагахь юхаберз Цхьорой,
Веннар аькхо виа, йисса т1аьхк йол ваьннав.

Цхьыр лакхарча дег1а, г1ал**мо къонах вар,
Герза ц1айза, ший мотт гонахьа болаш.
Аьли фух, нор йилла веце – вар из цар,
Замано к1аьдваь сатемаца фел лохаш.
Шин сесага ваь ялх во1 а волаш,
Т1емаца веначо дала жоп долаш.
Кийчаволаш кхела тайна халхар де,
Цхьа сина парг1атон хила силанг бе.
Кховзткъа ийс шера ваьхар ший нахаца,
Цхьыр къонгаш бар цхьатарра ц1окъ-ломаш мо.
Цхьыри лоам бар, дика доалденш маьхаца,
Ха яр йодаш – мецал, лазар хулар го,

Ший наха вар из веза 1алашон да,
Наьха хьал довзаш, лораеш цар супал.
Лоаме даар довзаш чарахьал вода,
Вахара сийдеш яр наьха сискал.
Гонахьа нахаца вахар шаьрдеш,
Мохк безаш хулар, вошал мерза хайна.
Хьаьнал ейза вахар дар мерзадеш,
Цхьыр вар вена, наха дика тайна.
Яра-кха адамашта цхьа лоамар пхьоале,
Лоаман вахара нийсса боал тувсаш.
Йовзаш цхьацца тамашле йола г1ойле,
Фос яр дацар Цхьыра  мерзадеш.

Т1ехье хилар сина воккхи веш даара,
Лоаман д1аькъе гуллуш, наьха барт беш.
Вар-кха из дика да: куран, ваьра,
Хургдар ха хьожаш, кхерий дар хохкаш.
Цхьыр велар десткъа барх1лаг1ча шера,
Бусалба ди баьнначул т1ехьаг1а.
Цунна во1 Товсиш хилара тара,
Воккхаг1ал кхаьчар цунга нийссаг1а.
Ший даьна тара хилара Товсиш,
Цхьорой тайпа долга гучадаьлар.
Каьли доттаг1 волаш мелар цо хиш,
Цох хилар б1арчча ц1ув, сомаваьлар.

Цхьори лом сий дар айдеш цу хана,
Лоалахошца бувзам бар аьттувна.
Йоаг1ача вордаш боахар нах кана,
Дар даьржа хувцамаш цу дотувна.
Товсиш хана дера цхьа фаьра хьазилг
Цхьаннахьар доахадаь маьрша долаш,
Цхьа во наха б1и бохабаь хул к1омарг,
Наха, шахьара беркат а доаг1аш.
Товсиш баген шаьра вар, са дошадеш,
Цун багар дешаг1а кица хулаш:
«Морзал йолча – мозаш го бар мо,
Хьоанал йолача – мотт хьокхараш нийсалу».

«Малх б1охьалу – йокъал йолча, сомо,
Денал хозлуш мо – коталон сий лу».
«Наха бовзарг ма бий а хеталуш –
Хьай бала кода ма белахь, воше!
Наьха лазар тайп-тайпара да хьона,
Цу хьа лазар долча мара ца хьийже –
Унаг1ц1енона мах бе ловц-кха тайна».
«Аьла рузкъано вузавеш хилар мо –
Ц1ув кхело вузаваьв, 1аьржа бийса мо».
«Говзалца дарж даьккхар даима –
Катоха т1ера хул боаца хьема».
«Чуэттача виро ма хий кхаьхьад,

Дукъах воалачо ма бопал кхехьаб!»
«Цаховр дийцар къинах визав даим,
Х1аьта хаттаре а кхийлав иза-м».
«Хьайдар 1а лора ца дой – наха хьоргда,
Ший низ лорабаьр – низах совваьннав,
Низ боацачо фуннаг1а мегаргда,
Цу духьа сий довра, цох лай хиннав».
«Юачунга хьажжа – мухь ги бол говра,
Лай кховаь  дер ма дита ца тара».
«Нах бийзар – наха хьалхаваьккхав даим,
Наха ца вийзар – наха хила вахийтав,

Боаккхаш цар шоай зурама, нийсса ч1им,
Даьра из во саг д1аваьнна декъа тийтав».
«Шийна дийзар оамалца хьийстад,
Кхуврч баьгачо – пенах букъ бийттаб».
«Къонвалар – дуне хоздалар,
Къавалар да саги валар».
«Г1аж бе йолар  ж1ален майра хиннав,
Бе х1ама йоацар г1ажах а кхийрав».
«Ч1оаг1авар, нийссавар – аьттехьа ва,
Низбоацар юстар ва е т1ехьа ва».
«Маларо, дааро х1аккхий сибате вуг,
Хийра ва аьна хоададу цун цог».

«Низах-м  саг йо1а даьра везалац,
Везарг – хьоаме ч1агарг мара далац».
«Хабар доацаш вайнар баленна ва,
Г1ар – дов доацаш, хадар ираза да».
«Даьсса деша да хиннар – тата да ваьнвац;
Хурдал воацача – Мурдал а хургвац».
«Маьчешта ло боахаш илли доахаш –
Маьчаш тегаш п1елгах маха ухаш».
«Думе кхорзаш санна б1арга атта,
Мохьах гаргаш хинна яц хозхета».
«Хий доаца г1аж – кха доаца мужге,
Б1и боаца аьла – кхаьчр-кха Лаьжге».

«Сага зовзал я 1индарг1ах кхерар –
Берза моцал сиха катохар».
«Тушол котамо мотт лаьца тов –
Бедаргаш керта т1а лоацаш мо»…
Б1аь ткъаь цхьан шера велар Товсиш,
Из леча дийнахь малх бетто лаьцар.
Хьунар бертий наха 1увг1ар дувцаш,
Саренга яха тамашаш хийцар…
Ер тептар да дас Зайпалгар д1аяьздаь,
Цхьырера ц1ув т1ерг яр Замойга хадаш.
Цу 1арабий метта дай бахар яьздаь,
Х1анза я г1алг1ай метта аз яьзъеш.

Лирфан хиллар шийха аьла лоарх1аш,
Цхьыре ц1ув ца хинна шалтан да воалаш.
Аьла волга ший г1аьнахьа хьежаш,
Даь нанна тара вар, Цхьоре хий молаш.
Аьла хилар ца отташ, низ боацаш,
Ц1ув хала лазаро хьаькъал тишдаь.
Кхолламо тур ира хилар дехаш,
Хилар Лирфан барчча ткъаь ворх1 шера.
Цхырошта яланзар цунгар хьоанал,
Бисар-кха нах цун къамаьлах лир доацаш.
Кховзткъа барх1 шера вах да къоанал.
Денна лар хул воккхаг1ала – саг воалаш.

Цхьори лоама доалдеш ваьхар Букарг,
Дукха ха йоаккхаш ткъаь итта шера.
Наьха даара-малара еш цхьа т1ерг,
Воккхал, з1амаг1ал а сага гора.
Хулаш дар наха цига б1арчча товра.
Т1ехье йоацаш хинна Букарг д1аваьлар,
Наха харжа вийзар къона Ларгуса.
Цунна нана говза саг я, ма оалар,
Жалтий фух йолаш, Цхьори яр лай бесса.   
Нах б1аьхий хилар хул дохкар-эцарца,
Леладара совдоалаш: жа, говраш, доахан.
Цига цхьорой ц1ерашца баьнна харца,
                /жалтий*- греки/
Бийбар царна дукхаг1а шоай боахам.
Иштта бешчухьа жа линнар Бештой болаш,
Доахан дайна бахе – Йовлой да оалаш.
Говрий ремаш лаьхкараш эздий хулаш,
Цар вахар хул ала Оздика дулаш.
Хинна цхьорхой баш-башха ма баьлар:
Цхьорой, Бештой, Йовлой, Оздой оалаш.
Цхьори Лоам дикан-вон цхьа барт хулар,
Вахар дезаш нийсса боахам булаш.
Ларгус вахара хул – лоаман цхьа лар,
Ши б1аь ялхайтталаг1ча шера ла.
Дин  къаьхка, корта ви1и кар биллар,

Лоамех б1арг тохаш даьлар из даь са.
Цхьорой машар беш вера Ковран:
Бешто, Йовло, Оздо ва из ца оалаш.
Дера цунна денош цу ший заман,
Цхьорира лоамарой вежарий болаш.
Воккха ц1ув вар из, сага пайда луш,
Нах бахар, хотбалара дог лийла.
Белха зама яр-кха то1алуш, хьош,
Г1оттар из лаьча Цхьори б1арг билла.
Ковран т1ехьа цун во1 да ма ваьлар,
Из вар наха ц1и йоаккхаш Цхьалпи ц1ув.
Ший даь лараг1, ког когах из вахар,

Ши баь дезткъа цхьайтлаг1а шера тув.
Ковранах даьнна беркат – сийле яр,
Тайпан масал долаш вахар тоалуш –
Дикача во1ах къаман дог маьрша дар,
Ха яр-кха из нанас ловцаш доахаш.
Цхьалпи велача цун во1 хул Г1айра,
Цун хана нахага халонаш ма ювл.
Лоаме йокъал аьтте ялат дайра.
Массо цхьоро чарахьал ваьлле хул.
Кхо б1аь барайттлаг1ча шера д1авоал –
Г1айра метта ва Фосаькх, цун веши во1.
Из ч1оаг1а хьил долаш, бедол ший дол,

Цхьороша ла цамогаш, вув,1отташ муъ.
Наха хорж Г1айри ви1и во1 шоай ц1ув,
Из вар, геттар везаш Чилха – къонах саг.
Цо ялхайтта  шера воккхаг1ал  хьув,
Нах боахабе тамашаш цунгар лег.
Чилхе ворх1 йо1, цхьа во1, хилар т1ехье,
Во1 дика кхувра нах а тоабалар.
Даь дикал ца йовш хул Босхой сехье,
Кхо б1аь кховзткъа барх1лаг1 шера Чилх валар.
Цхьороех хиннбар сийлахьа к1анти,
Г1обан аре* лийнна хосро вохаве.               
Жалташта г1ойлен хилар уж сонти,
         /Г1обан аре*- кубанская равнина/
Бахар моаршон моастаг1 тохаве.
Эзари шовзткъа шу хьалха цу мехка,
Г1обан хих байле, ден наькъа бахе.
Цу буса сало1аш, х1иллан лачкъа,
Сатоссаш т1ахахка аьттув лаха.
- Гоавар, ер дуне! Вац г1окказ 1уне, -
Т1алатар лоамар к1анти, боанг йожо.
1адсаькха, товрашца то1аъеш овне,
Ц1аьхха сихонца никъ белаш к1ужо.
Дар жалтий зскар из т1ата1ардеш,
Болабалар къиза т1ом цу даькъе.
Цхьорой бар т1ема г1ирса 1уналдеш,

Кхоллам кхел хьажа, котал яр лакхе.
Цу айлахь Жарг1а боссе хилар т1ом,
Баьлар Босхочун к1ай ды хьакхайкаш.
Вежавар 1унабил, са дахара лоам,
Чухьаддар Босхо дити-тур детташ.
Легар хосрой* шоай кортош доацаш,               
Тухало ц1ий-цхьорхо, никъ боаккхаш,
Вар хьалха удаш, вежарий лувцаш,
Цу хосрой фуха дар, цо ц1ет доаккхаш.
Т1ом бахар делкъалца, дехкаш дакъи,
Туржа1а  ц1и яьккхар ун цигар маьхе.
Хилар денал гойта, дехкаш лакхе,
                /хосрой*-хазары/
Вар Босхо ког те1аш, гаьна яр даьхе.
Вежар цига шовзткъа Цхьорира к1ант,
Царех сийдолаш бар цхьа кхел  е.
Хьобо, Бахьиар,1унибил яр Цхьори фурт,
Царна цхьа каша хилар, лаьттах даь.
Сигалар морхех ди баьддалар,
Гора из къизал – хала дар борал.
Халон гонахье сина ма яьлар,
Йисаяр к1анти чохь кхаьла ма1ал.
1адсаькх детаданна, товраш аьрда,
Моаршон молхк1езига йолаш бар уж.
Д1адохка дакъи хилар ден хаьдда,

Ди дар царга хьожаш, сина ца товш.
Цу дийнахь сомаяьлар, буг1а Босхо,
Ший денал гойташ сий даьккхар алхха.
Бийшар-кха бисса дохьенхой д1ахо,
Кхоарам хулаш хосрой син белха.
Лоаман лаьча кхайкар к1анта дега,
Лерму1о* са увзадеш Цхьори къина.               
Денал уръэтта, Босхо вар аьга,
Жалтий зурамо хулийт коталон теш.
Наькъаш дацар тийда. Ц1енгахь уйла йос,
Жалтий мозг1аро Лото 1абика куц дул.
Доттаг1ал долаш дингахь жалтий маза бус,
                /лерму1*- зурна/
Кераста ж1арг Лато 1абика кача ол.
Жалташ  д1абехкар уж Цхьорир к1антий,
Дукханеш лаьца бахьар кхера, цу чурта.
Йоазув дар дилла хьаракаш гойтий,
Йогаш хилар из керар ц1и, сийдеш керта.

Жалташца бувзам ч1оаг1бе бар бух,
Дахар лоаме нийсде талмаста от.
Цу хинна низ-ханашта хьоарцаш тух,
Цхьори вахаро Арена* деш куц.               
1абика Латой воша 1унибал валар,
Сийдеш ваьзараш  ялар йо1-нускал Герта.
Чурт дог1аш машара, морзо тилар.
Босхо мерзаве хьайзар из мозг1ар жалта.
Духьал хул Босхо жалтий гешт довза,
Ший фос-дакъа лаьце, лов юстар хил.
Керастал дезац, цунна ший ди беза,
Раьзабац Латойна ди бохкаш сел.
           /Арена*- шаьра аре,равнине/
Зеленчукский чурт* дар цига байнача
цхьырхошта жалташ оттадаь,греки мет-
тал «Ц» алап ца хилара «Схьир» аьнна
яьздаь йоазув а хиларца, х1ирий 1ил-
манхоша шоай къамах нах ба, оалаш
дийцад…

Босхо волаш Лотойх аьла хургвац,
Цхьори хилар шоай даьли безаш.
Лоаме йоаца дина парг1ато яц,
Еесара т1ерг йодар хосрой болаш.
Дино новкъале еш барт хиланзар,
Жалтий дин т1аийца – даьлий хувцаш.
Бар цхьорой маьле, кхы борал дацар,
Тайна гонахье, дац ираз дувцаш.
Говзал карайоацаш дар лоаман элгац,
Дуне дохо кхехкаш, къонах вехкаш.
Бацар низ Цхьорой.  Аре лаца магац,
Г1обан арера боаг1ар, фос текхаш.

Сийдола буг1а кхаьчар ший мехка,
Хилар цун дувца дукха даьлий товра.
Уж наьха хьурматах нийсадеш тахка,
Вар из наха дог лазаш ираз довра.
Иштта дог делхар, цу Цхьорой т1ехьен,
Вар из лоам мо – Чилхи во1 Босхо.
Ловра цунна, адам хилар Даьхен,
Волаш даггар вола къамнхо.
Дукха дар кхоачам боацаш Лоаме,
Лорайора цо къаман супал.
Урдах лаьтта доацаш, сага тоама,
Сискал кхоачашхинна яц оамал.

Дуне даьхданна йицлац къоначе,
Парг1ато йоаг1аргья наьха къина.
Оалаш да: «лаца дикадар фуннаг1че»,
Цхьорой бацар белхаш цхьана денна.
Наха моттар дац сина халхар,
Хала чот техе, юстарваьле.
Кийчал йолаш хул тур бедоалар,
Ваг1ац моастаг1, воаг1а со аьле.
Маллаг1 ба, из шийгар халоно
Кхелла бола, з1амига безам.
Босхо вацар сонтала векаш,
Бар цун, са ца ласташ цхьа тешам.

Ше баьрчча ва аьнна дац хьал къердаш,
Зехьа ца доадеш напаг1 денош.
Бацар кхы мохк вошал царна тарадеш,
Хулар цхьорой дог дилла синош.
Х1аьта хулар Босхо догдоахаш,
Коврах денал мехкадеш деггар.
Фос я ухаш, цхьа кхоарам хьохаш,
Кхее еза т1ехье, деш магар.
То1ал ха яхар – ткъаь шер. Цхьори яр,
Чилхи во1а, Лоаме бух ба яхаш.
Цу лоаме воккхаг1а ц1ув Босхо вар,
Наха вар тешаме, г1адал яхьаш.

Дера из ди Цхьори дахьаш ц1ай,
Хилар лоамаш сел шерра делаш.
Цу лоамара бокъон хилар дай –
Тушоли бутт ираза белхаш.
Ша-шоай ханчухь баха баьхка,
Дурдукъ фух долаш тайпаш сацар:
Мохл, Бешт, Йовле,Оздик лоацаш дакъа,
Цхьори лоам цар шерра д1алаьцар.
Лоамера вошал цу тайпай къоаной,
Шоай мукъа болаш цхьа шахьарар дай.
Боаг1ар хьоашал Цхьори бух хетта хул,
Тушоли ц1ай лораде цу метта 1ул.

Цхьори в1овнаш, ц1ен оагилгаш,
Шоайла кхотаденна муг1араш,
Хьалхар Лоаме кхелла г1алаш –
Жалташ йир Цхьори те1а в1овнаш.
Иштта кхеташ яр пхьа-бурув
Цу хана. Да хинна Босхо ц1ув.
Шоай ц1ийн цхьорош даьлий хестабеш,
Дар ц1ай байнараш дагабохаш.
Тоабаш хьалха-т1ехьа йолаш,
Наькъаш дузаш пхьах чакхбовлаш.
Пхьелакхе, пхьедухье боаг1аш,
Фарал яр даьлашка т1ахьехаш.

Малх юкъ-мотте эттача,
Ц1ув хулар г1андат1ар г1атте.
Адамий б1аргкхетача,
Му1ах хулар малар детте.
Уйла айъеш, дог дара ц1ендеш,
Лоамара ц1ай хоза хиларца.
«Ц1ай-ц1ув» юкъе вар гучадоалаш,
Сакъердам, сердал айяларца.
Дацар хозаг1а дувхар,
Гой! Ц1ув долаш вар барзкъа.
Дар цунга б1арчча ловхар,
Наха тоам бу цу рузкъа.

Цига вар гучавоалаш,
Ц1ай а д1адоладелча.
Гойташ мо, къайлавоалаш,
Вода моттиг лаьцача.
Ц1ув вар долаш ший низам,
Нахаца х1илла доацаш.
Хьош бар-кха из юкъ-безам,
Ший сийлен г1анд д1алоацаш.
Д1алоац къайлаг1а лаьтта,
Къоаной г1анд уллув хетта.
Цув ваг1ар хул цхьа сийле,
Йолаш ч1оаг1а ший к1ийле.

Адамий дегаш мелла делаш,
Ловзаш хул, парг1атон мул.
Ц1ув барзкъа дар-кха б1арг т1аотташ,
Цигар ц1ай цун хозде  оал.
Деза ц1уврала  ц1и яра,
Халац ца1 сел т1ехьа бедар.
Дувхарах вайча вар тара,
Дацар ала цох цхьа водар.
Дацар цунах дувца хабар,
Деррига ц1ай дар кара.
Наха хул цига дийзар,
Цига хоздар гуш дара.

Из белгал барзкъа дийха саг,            
Дунен нийсса шийгахь гойташ.
Дотув легаш яр Босхой лак,
Дай 1адаташ вар дезийташ.
Саг йоалаяр ваха хайча,
Ц1увн барзкъа мо уйла тайцча.
Вахар хургдар ираз гойташ,
Даь, наьна сий дар цо айдеш.
Ц1ув барзкъа мои раз хилар,
Ловра цудухь 1адатаца.
Наьха ц1ай дар даьлах тешар,
Ди дездеш хул, текхаш меттаца.

Хоза дувхар ший ц1и йолаш,
Дар ниссон «ц1ув барзкъа», оалаш:
Шера хачи, цхьа дошо бесса,
Мухарт дар ухаш оаса.
Мохлой к1оанзилг*, туррий иккаш*,
Шенрача кулго дар лаццал –
Кхаьсаьна наькха т1олг гойташ,
Дотув инзаш баьца къарцал*
Гежа лолаш т1ергшиш йохкаш,
Б1арго лоаца тайна бесаш –
Мухар иха дувсарг дувсал,
К1ай кийн хоза къега лепараш.
Цул совг1а липпиргаш сувсал,
Уллар шалта – т1ехкарий инзаш.

Села белгала хала ма вийзар
Ц1ув Босхо шерра нах хьежара.
Цо ший байракх сага д1алацар,
Воккха ц1ув ше хилара тара.
Ваьг1ача г1отташ юкъе ваьлча,
Сага хул из дукха везийта.
Адам цунах д1ата1аш хилча,
Барзкъан белгало яр синошта.
Цхьыри лохенхь шаьра келча,
Наха майдан гонахь босеш лийцар.
Маьрша хул нах са чуделча,
Боккхий бараш а моттиг хийцар.

    Мохлой к1оанзилг*- княжий красоты;
    туррий иккаш * - пажий  обувь;                Баьца къарсал* – репей…

Бераш, исташ цхьа гарахье* лаьцар,
Цар т1олг хинна маьхкарий лаьттар.
Майда эзхза додапш – деш ц1ай баьццар,
Мукъален шоаш гойта нах эттар.
Лоамера б1аьсти т1ехьа йоаг1а,
Ц1ай дар – малх тохало – сийрда ди.
Къаьстта Маьт-Села текхаш доаг1а,
1а даьхданна, ха сомаяьнна.
Текхаш де наха никъ баьлар,
Ц1ув Босхо шортта лакхе ваьлар…
Г1араш тийна эттар-кха сатем,
Гучайоал из хоза йо1-синел.
               /гарахье* - босе, склон/
Цу лакхе чхар яр метта тара,
Ворх1 саг г1ертача айлургйоацаш.
Малх хьежар, 1алам делар ира,
Хозне чам боабора синело.
Дуне баьддора г1ож текхамо,
Адаме уйла кертара йоажаш.
Цув Босхо вигар цу бекхамо,
Ду1а хувцаш даьлий нийсабеш.
Синел-йо1а метта бижар е1ай уст,
Му1 нийсса йолаш, метта т1а баьлар.
Наха синел дар деза куст,
Даьлий саг1а нахагар ма даьлар.

Дуне 1аьржденна хинна Болам,
Из кхаъ хаза лаьтта ма вежар.
К1антий тоабу айвар из моакхаз,
Хами цунна юсаш, наха дезар.
Ма г1ийла вар Болам дина,
Г1айг1ан бух ба шийга болаш.
Ма те1а яр Хами нана,
Ца1 мара, к1аьда йо1 йоацаш.
Лоамаш хилар дехаш даьлий,
Наьна жерал яг1ар гойташ.
Бацар гонахь беррига аьлий,
Массаг1а хулар 1азап дайташ.
               
Деррига гуш вар ц1ув Босхо,
Цудухь 1адат хувцаш цо ду1а дир.
Даьлий бокъо – цига дорхо,
Цхьанена кхачаезаш даьра яр.
Цу кхела нах тен1а бар, оалаш:
«Х1анза фу де вол ц1ув Босхо?
Сигал ма кхувда низ боацаш,
Доссийта г1ерт ер 1азап – мо!
Устара дулх хьадоалаш дар,
Синош делаш, халхараш деш.
Къона, къаьна лазам гуш бар.
Адамаш дар цхьа тешам луш.

Наьха дегаш хьоастар 1аламо,
Ц1ай дар юккъе кхаьча д1адодаш.
Малха сийдора цу кхолламо,
Наьха текхамаш гучадоалаш.
Майда хозал яр-кха гора,
Халхараш дисадар де дезаш.
Маьлха дуне сердалга дара,
Моаршолен ц1ай халхар дар хьовкхаш.
Кхал-ма1а кагий наьха хул т1ергаш,
Цар бар гобоахаш, иллеш доахаш.
Сигалар малх бари гарга болбеш?
Шоайла в1аший дар кхааш доахаш.

Гела хьоасталуш уж таьлме даккха,
Ду1аш дора, локкхаш иллеш, халхар.
Маьлха дуне башхал хьовкхаш лакха,
Тушоли, Села, Фурки – даьлий бехар.
Гона юккъе лесташ пилхьбувлаш,
Бар мепал дайна маймалчой.
Цар батах даьхка акха ч1оаргаш*,
Дар сакхердийташ зиркалчой.
Сакъердилг яр цига сага юхь т1а,
Лотабеш к1ерам, хургдар дувцаш,
Латташ, баг1аш – берза пха увзаш,
Алла-Белла вовза вайна оалаш.

         Акха ч1оаргиш*- маьттигаш,(маски)

Наьха сомале дунен т1а яр гуш,
Халхараш дар тайп-тайпар довзаш.
Гела марха кхаьба болга хойташ,
Синел кичдеш – даьлий фарал ехаш.
Хьунсага кхаьла халхараш хьовкхаш,
Байнарий аьттувнашщ наха хьехаш.
Башха саго фаьра хьазилг дувцаш,
Шера г1оза бахалба – наха оалаш.
Дарзнанилго сала1ар дезхаш,
Фарал езал, дуккха 1алам довзаш.
Ана наьнага дехаш лорадар –
Ц1алах – тче кхоабаш ду1ах дехарца.
Дувцар Вочабийна даар оттадар,
Башхал яр сага Ана ц1илг хиларца.

Цига оттавеш наха шоай ц1ай да,
Хулаш цхьа лоастам майдан хозала.
Безам беха хапцар наха хаьдда,
Адам тара хул цига дезала.
Цар халхарех гора хинна супал,
Кагий наха йоакхув яь ц1ай дезаш.
Ираза кхайк дега безам меттал,
Гела хьесталуш, Тушоли езаш.
Ц1ай дас майдан т1а т1ахьийхар,
К1анта йи1ий безам хилар го.
Болам, Хами ираз дахьар,
Царел т1ехь ц1ай хадаш мо.

Эзар тоамаш, иллеш декаш хозар,
Ашараш, фата, зурма ц1увзийтар –
Пхаьний мерзаш т1а 1ад хьийкха базар,
Ц1ай делар хьулдеш дар меца кхувдар.
Денош сийрда дера Лоаме,
Села бутт юххе те1аш бус.
Совг1ата лагприлг аьллар Хами,
Дукха хул цунах хьогаш, сувс.
Безам бар къона г1а меттахь,
Болам, Хами цхьа лув кхера.
Сийдолаш бар наха г1аьнахь,
Из овла царна бе бера.

«Барг ма хилба!» - оалар нанас,
Болам везаш къаьстта ч1оаг1а.
бухар во1 везаш яр Ханис,
Кходацар цо дала доаг1а.
Ханис кхаь ви1и нана йолаш,
Шовзткъа кхолаг1а шу кара лаьца.
Цунна дезар, эшар дар долаш,
Дезал ираза дог дар цо лийца.
Къонгаш, несарий бар мут1ахь наннга,
Царга даггар хьожаш курпал ла.
Тайпа дезаш, маьра г1онча хинна,
Босхо ве лаьрх1а илдар аьла.

Ханиса ва а вар, ший маар, аьла,
Цун дезал, боахам, тайпа, тукхам отт.
Яр гуш маьра баьрччал г1одеш хьала,
Безача гуллуш кхо баь мотт.
Лай бар чухье-аре ираеш,
Аргиш, Тохарг къонгаш боахабеш.
Лай болга денна дар сомадеш,
Хосрой дакъа дагадохийташ.
Цхьори халхар дора Гела низа,
Меца безам бар делкъинга даара.
Ц1аг1а-арахь коа садоккхаш маза,
Лоамар феца Гела деш дар товра.

Кюре лоамагахь, хьу яр, йожа е,
Баха бийзар: Куса, Тохарг, Болам.
Атаг1ар баьнна хьожар хьу токхае,
Из шаьра хьу хул, хоза коарсам.
Говра баргаш ют, т1аьдача ах-лар,
Малх те1ача, къухьа хьаж ухача,
Айдандар к1ай т1елгаш - бийсан осар,
Мерза хьажа хьу латтар мецача.
Из 1алам гора цу Цхьыра т1ехьен:
Веннар дагавохаш, кхухьах, орах.
Михо легаяь хьунах, болх сехьен,
Бийсан хоза хьажах, б1ехал горах.

Т1ате1а чобетташ говрий баргаш,
Сийрда петар ийора цу михо.
Болам форта т1а хоавжар бурилгаш,
Цаьхха соцавир Тохарг сихо.
Хьаж кхетар цхьа еннача х1аман,
Бессаш дошлой, ора хьалхар хьажах.
Тохарг, Куса, Болам латтар теман,
Цига ды т1аьнишка отташ юстарух.
Болам ког тосбалар гаьна овлах,
Лаьтта вожаш чувахар орачу.
Тохарг т1авадар цу берда голах,
«Аькха!» - аьнна цо Куса хозача.

Цу лохьехь бенна г1ал аьрда уллар,
Сайса зим о мосаш г1атта яр ча.
Цергаш къегаш, южаш-г1отташ уллар,
Сомаяьлча мо баге айеш хьа.
Юххе г1атта гора, Болам къона,
Керта мос къегаяьлар, корта божа.
Меттахь ца волаш, акхага хьажа,
Юхьа т1а дар сек, чуваха гона.
Тохарг висар дичо сиха зембеш,
Ча хьежар шинега лакха-лоха.
Мос г1еттар ч1оаг1а букъ т1а к1ужбеш,
Лергаш дийшар юха тутен сиха.

Болам ког юхбоакх. Ча т1акхосалу,
Барзкъ даьтт1аш, балам гучабоал…
Чана т1одо басар до, дорхалу,
Кхоссло лохе Тохарг веший цхьол.   
Ча кха-юх 1ахалехь диг кхет,
Тохарг кховир чана лостадаь –
Дорхал кхо ца деш, диг керта детт,
Из тутена дус хьаь-илг кагдаь.
Тохарг латтар даго бераяьнна,
Ча уллар аркъал т1одаш ийдеш.
Болам г1аттар, Куса юхеваьнна,
Ц1ена ц1ий дар хьидда 1адодаш.

Лерга к1алхье яр Болам 1отийдар,
Низ бар хала, ала дацар в1алла.
Вежараш хьаллаьца лакхе водар,
Кхъетам чура в1ол, хий дехъаш мала.
Хала наькъа нийслуш кхаьчар уж чу,
Хатар дий, халадар наха теша.
Воаг1ар-водар вар кийча, луш оачу*,            
Човна еза молх яр, цар еша.
Лаьттах хьогаш, ворда чуувзал,
Босхой ков дар т1о-карто а лаьца.
Ц1енна бурув, цо Цхьори езал,
Т1ойх детта пенаш дар лаьца сацца.
                /оачу*- квасцы/
Кораш хулар корта арабалал,
Мел сомахилара арахь гушдар.
Цар доаккхал, б1арчча саг чувалал,
Ц1енош тоъал, дезал чухьовза дар.
Ах-лаьттах дохкаш – ик1ал ц1ендукхъале,
Уж ах-дараш цхьан ценга лаг1аш дар.
Цар вугар лакхе ц1еной самукъале,
Т1ойх яьаб бурув царех йолаш яр.
Вов яр яг1аш ковна юккъе йоацаш,
Цхьори дакъах бола нах чулоацаш.
Цунах таралуш зунгатий боарза,
Ц1ий кхехкаш, Болам валар дар, хаза.

Ший ц1аг1а виллар Болам, д1атайса,
Дуне таралуш хул цхьа бирса бата.
Б1арга саьрг кхийтта яр из бийса,
Ви1ий лазаро тишбеш денна корта.
Везарга хьегаш, г1айг1а яр овхал,
Тархо мо, са аьчар тоъдеш, хьоахаш.
Ала дош дацар цхьан сага духьал,
Бар тхов чубена юххе дог теъдеш.
Тешацар нана ера из дорхал,
Везачунца дар цо, цхьа жай доаккхаш.
Яр т1ате1аш шелал букъа то1ал,
Йов** яр узамца дега урс хьокхаш.               
                /йов**- убыток/               
Г1анахь к1ежилг уддаш яр хьацарах,
Цу чу чудилла дег1 1увдалуш дар.
Села дог ца доаг1аш мотт сацарах,
Болам са  дод 1оажалах 1ела кар.
Дукха дезаш доал Хамина маьхе,
К1езига, в1алла уж дукха доацаш.
Массехк кано* лаьтта 1алама дийхе,            
Дог1аг1а хулар уж, гучадоалаш.
Дош дувца дацар бена балийца,
Г1айг1ан ц1а доадаш саг везарашта.
Деррига доландаь ший кхелаца,
Б1аргах хий дийна наьха б1аргашта.
               /канн*- способ, хьисп/
Цкъаза еле-елха хул Хами,
Болам дагавехе таьзет делхадеш.
1ела дог тхьовсаш дола Уни,
Т1ойх деча къубо* дар дог теъдеш               
Вахаш фуннаг1а хулаш дар,
Бакъдац, халац – оалар ц1ола жино,
Б1алг1ах долаш б1азем-г1а** дар,               
Кхалнах хьежа бугар къино.
Массаг1 т1урт1ал***, массаг1 1овдал,         
Хул хьовкха ч1оаг1а менна ситлар*,
Са ца тохаш, молар дар гаьгал,
Д1акхачара кхоарам**** а хилар.               
             /къуба*- могила из камня/
             /б1азем**- воображение/
             /т1урт1ал***- дряхлец/
             /кхоарам****- дагабоалам/
Дуне хул г1аьнахьа мо михьардаьнна,
Доаг1аш-додаш бийсан боамбе феца.
Баьде седкъийхоттах дар д1адаьнна,
Массо вар таьзета селинг хеца.
Къамаьл дир г1аьнахь Босхойна фаьро,
Даьлий темех* а Болам ве везаш.               
Цу Уршт-лоам бухье синела ч1ира,
Тенхкаш юташ, лаьттах из ца волаш.
Болам дег1а г1ад дисар кха лакхе,
Из бийсан лораде хул йо1 Хами.
Ц1онга метте хода е, ц1ог-юхь яьккхе,
Йокъа е, зигах юккъе йол чаме.
           /темех*- къоабалдар, одобрение/
1аьржа, ц1е, к1ай зигаш дар даьри,
Кхоачам бар, лагпилга ц1ог леладе.
Хами д1айода, дег1а баьри,
Чама гобаха: дуне, сигале…
Йодар из дуне мел дола ч1ожах,
Зиза хьажа, го сурт –  кизга хичухь.
Ший з1амига йолаш, лийча мужах,
Ший наьнаца яр, йицлуш дегачухь.
Тамашйина дар из цун дуне,
Ираз хинна зизаш дицлуш.
Дунен гобаха яр  из  жине,
Г1аьнахьа г1улинг оарцаг1 йоаг1аш.

Б1арг къерза, ког бетта, корт ибеш,
Кес лестаеш, Хами лакхе йолаш.
Лоаман т1а, хьунаш т1а, ях  г1етташ,
Дайна ираза т1ехьа яхар долаш.
Яр Хами, йо1 ч1оаг1а из хоза,
Яха, яьнна моттиг яр, йоацаш.
Иштта бувца оалам цох биса,
Цхьан хана из ц1айоаг1а яхаш.
Синела хьала, йийза йо1 Хами,
Даьлий бекхам барий д1аболабенна?
Из  синел  ц1ув Босхос хувцар 1уни,
Синела ч1ир яха йоаг1ар сийр* Босхойна.         
                /сийр*- величество/
Босхой ц1ен бар беррига бала,
1еле вахар цун хьамсар во1 Болам.
Ц1ай хинна Босхой хувцам боала,
Эрхьа ду1а яхар ч1ир – г1од толам.
Наха аьттувна, къамах дог лазаш,
Босхос хийцар  ц1а, 1ела дийза.
Цундухьа везар вига, 1ел яр хьожаш,
Лоаме дукха хилар, Хами йийза.
Босхо вар ноахал дог лазаш, дезаш,
Наьха бала бола урхал-ц1ув**.               
Цо лотадир адамий моакхаз дегшаш,
Бахьаш бар ц1ера сийг – нач1ал гув***.      
               /урхал-ц1ув**- вождь, святоша/
               /начал гув***- таланты/
Ший наьче юкъе, езаш вааьха,
Цхьорира Босхо вар урхал-ц1ув.
Цун дош хулар: нийсса, ц1ена, моажа,
Чилхе Босхо вовзаш ц1ера а тов.
Массаг1а кхоачам боацар доаг1ар цунна,
Цхьацца фаьра хьазалго хоам бахьаш.
Ане чена* гора лоаменна, хьуна,               
Цхьорира вахарах дог лазадолаш.
Хала воацаш деррига довзара,
Сага доттаг1  волаш, бера г1амиза**,            
Везар из наха, курал йоацара,
Х1аьта, эхь хетийташ хулар говза.
              /Ане че*- лаьттан кер/
              /г1амиз вала**- берал леладе/
Тешам боккха бар цунга наха,
Цхьацца къайле, гургал зов мо екаш.
Шийгар пайда балар даьлий беха,
Сагагар ийрчал голехь йовзийташ.
Лоаме Цхьори яр дего са тийса,
Вахаш, везаш вар урхал-ц1ув Босхо.
Цунна ца1 харцо ма гойта лайса,
Цунна г1ал мо вале а агархо.
Вовзаш вар ерригача лоаме,
Нах бар даим цунгар г1о эшаш.
Михо низ бенна, ц1ера тоаме,
Хозача дешашца молх йовзаш.

Цуна безамах дийналора зизаш,
Лоамара кхоаношца барта волаш.
Босхо вар везалуш, тосар мазаш,
Гора саги дагар лир, довзаш.
Чилхе Босхо – бух боаца сигале,
Цхьырхой денала михо етта шок.
Аьттув хилча бокъо хул мухале,
Нах бартболаш увзабича нувра бохк.
Лом мо маьхе, могаш куца сацца,
Визза аьлан фарал яр цо гойташ.
Къамаьлах нийсса, ворда урх хицца,
Маьлха з1анарашца безам байташ.

Ший дег1а доалде ховш, шийга хьожаш,
Из лоаме аьтта хаоттам санна.
Мерза, хьаьна, къаьхьадар довзаш,
Шалтах котале яр аькхаца цунна.
Дезаш вар хьаг1а дулх, 1ахара диме,
Чам бовза маьшал йола к1амарг.
Даара 1омаеш вар Босхо лоаме,
Сийрдача б1арга дар фаьр хьазилг.
Сийр Босхо к1аьд ца луш нахаца ваха,
Уйлах корта базбалийта хьажацар.
Хьинар дар бола чам ший д1абахьа,
Бакъдолчо юкъ йолаш оамал ма яцар.

Ловцар цу гаьна дапь хинна цхьа тише,
Дар долаш хилча сий дар цо лувчаде.
Наха духьал тешаме волаш са даьха,
Вар урхал Босхо Цхьори вола да.
Ди мел дола вахар мухь бар совбоалаш,
Денош, ц1ераш, ханаш, тоамаш ца тоамаш.
Уйлаш ший метта, наха воша волаш.
Безача мухь булаш, белаж т1а лоалуш.
Водаш маьлха 1индарг1а шиц са гуш тайжа,
Б1арга духьал доалар баьде боадон доазув.
Хана замано жайнаш дар доахаш са дайза,
Ираз доала кхалнаьха юхь т1а хинна йоазув!

Сина гонахь даьле корта то1абора,
Х1аьта вусар Босхо наьче во1 волаш.
Сийрда уйлаца лоаме сийрда йоара,
Вар из ший метта, саги денал гойташ.
Ма бувца цунна уж сагий къонахчул –
Дайду кхалнах! Майра турпал ва аьнна
Мухь совболаш лоаман наькъа воалачул,
Царца вижар-г1аттар дезац цунна.
Цхьан зират маьха ха а яцар цунга,
Зехьа йоаеш, адамашта г1онча воацаш.
Дукха вадавезаш жаг1ага кхувш хьунага,
Цхьырага даьккха лаьтта дицлуш а доацуаш.
 
Хича божабаь т1адам боацаш мо го,
Из те1а уйла йоаеш денош доаг1а.
Белгалонца Босхос дуне гойташ мо,
Цунга хулар ц1ув волаш мехка доаг1а.
Дуне гулде г1ертачарга нийссадар хьовкха,
Ший лоамар нах бохабе, сийдеш къаьне.
Цо бода устаро мо хьож дар аьлан дукъ а,
Хала дар хьал ла дезаш маьлха дуне.
К1ала висац хало яле, доацачо луш,
Веннар волаш, водар цо новкъа воаккхаш.
Шера наькха илг чарха д1ато1адеш,
Вужаш, г1отташ доаг1а маьхкар ц1окъ хозаш.

Ц1окъо щий шура яа цунга оалар,
Цу лоаме бедах хеташ дар хьесталуш.
Цунна т1ехь дошо, сийрда барзкъа дацар,
Хоза уйла яр, низ даьлий бар бовзаш.
Ший бесаца цо безама  вар ласта,
Из ца1 хилар ЦУхьыре тоаргвола урхал.
Къонах волаш дай Хьалдий бола лаьтта,
Даьлашка 1омадаь эздел дар цуна илдар.
Босхо вар к1ай байракх лестае лоаме,
Цхьырас лелаяр яр сомабоахаш к1антий хила.
Массаза цо оалар, даггара хьоме,
Ший ц1ийца йоазув дора наьчен селла.

Вежарий боаца кхоачам бе хьожаш ма могга,
Цхьыре мел вахар воша волаш.
Бер хила ловш валара Босхо хьога,
Юхь-сибат кулгаца къайлде доаккхаш.
Из берий ираз з1амига б1аргаго –
Сел дицденна дага ца доаг1а денош.
Хьаькъал дар нийсса дахьа шийна саго,
Цхьыра тара хинна уж сийрда уйлаш.
Г1ожал дегачур б1аргаяйча дар зе,
Кхалнаьха питам бар то1ал нах боабе.
Хулар уйлаш наьха ийрчал гучайоалча,
Д1абала безар-кха никъ д1алаьца хилча.

К1албисараш бар бовда, такха боацаш,
Царна даккха хала хул Босхочо жай.
Цхьацца царех вер мара молх а йоацаш,
Цунна гушдар гаргар юхь-сибат б1ехай.
Ший дог лазадоалаш эсалдар хьагуш,
Хала дар ве, вита – даьлий низ бар луш.
Эздел, сий, эхь дар довза Босхос д1алуш:
«Ва ж1али, дала хьайна са ц1аг1ар дале,
Уйлах хьехамча хьож са моастаг1 а хуле,
Са дагар нигатах хьо шолавар оале1
Хьо вале, хьо шолалаь маккхал* дог деце,         
Ва ж1али, дала хьайна са ц1аг1ар деце!
                /маккхал дог*- эрзе дог/
Эхь деце сага, даьна ваьча во1а,
Шоай эздий наькъ т1а линна дай болаш,
Шийга дахьа дукъ хьакхаьчача я1а,
Цу эздий, сийр никъа т1ар вала, тулаш.
Вича а ма вахувла яхь йоаца к1ант!
Даьлий аьттувца вусалва сийлахь к1ант!»
Босхочо къердацар саг лох-лакх хилар,
Цундухь бокъонаш яр цунна совйолаш.
Нухьа ханар к1анта овла болаш вар,
Цхьорой баха мохк Цхьори да хеташ.
Из бар-кха кхоачам саг хилар дийна де,
Цу кхетамах воацар саг ца ларх1а, ве.

Вужаш-г1отташ чархах мот нагахьа булаш,
Ший т1ехкаш кхерага теъеш массаз.
Валар цу моттиге хурдолга ца ховш,
Босхор вар кийча дикан-вон духьал верза.
Сел ч1оаг1а ший байракха кийча волаш,
Б1аь суртах ингале дар бердах долаш.
Цучу гора: ха, зама ший дай баьха,
Из сийрда, из баьде къиза хинна ха.
Цунна аренаш, бос лепар, дайза мехкаш,
Хьалдий дурдукх г1ап яр г1айренаш йовзаш.
Хьалдий даьла – Х1алла-ла вар из! Х1алло!
Къаьна ц1ераш йцовза Цхьори дай бар – 1алаьло!

Шераш дар дайда долхаш тем а боацаш,
Малх гора б1арга сина ха яр йоадаш.
З1анараш вогавий, чухьар цо тоавий,
Сатасса уйлан, вахаро мерзавий.
Из деррига дайза Босхо цхьаь вусар,
Сийдола сатема вахар дар лоамар.
Готта ваха-вала низкъал а долаш,
Цхьан вахара бахьа то1ал низ боацаш.
Б1аь босбола заманца хетта денош,
Фу дала могаргда цун ха яхача?
Из вала, ваха витацар наьха синош,
Босхо вар хало 1айша з1амига волаш.

Дега хул цунна маьлхар дуне дувца,
Этта ха яр-кха уйла йолаш ваг1а.
Ди дар деношта г1ож вахар хувца,
Духьал деча са парг1ата дар даг1а.
Хулар деррига дуне г1анахь гуш кегар,
Цун лакха берд т1а кхачалца доаг1аш дар хи.
Висар катеха водавеш, хьош цо шийгар,
Ца1 ваг1аш берм о г1аддайна наб ер из дий?
Дагадоаг1ар хинна хьаж, кеп, ший сибат,
Г1адболхаш йоадаш яр из ц1е б1арчча ха.
Вахара торонаш хулар наха ат,
Лоаме яр къеенна, дацар цхьаккха са.

Дукха хулар цхьырхошта лорде, кхаба,
Уж лоаме бердах хьулдаь сурташ доацаш.
Дагавала дай замах мо дар деба,
Из дердейнар гора хьажача уллаш.
Чам байна ваха ваг уча бесса,
К1алвиса т1ергах са кхувдадеш лохехь.
Ма мо яр из ха къонахчул  дайна буса,
Босхо из гуш шийгар шод тохаш локхехь.
Из вахар дар гуш, эсал хила дезацар,
Цудухьа наха б1ул доаг1аш цхьог1о е водар.
Пана мехка фос я ваха цунна лацар,
Веннар ауташ, висар наькъа аоалаш хаьдар.

Х1аьта дезткъа шерага кхаьча Босхо,
Дургал аьла б1ул дайзача дийнахьа –
Лазаро лаьца са 1ело чур д1ахьо,
Диъ б1аь шоазткъа вурийттлаг1ча шера.
Босхо валара бисар цхьорой –
Т1ема т1а ца болхаш шоайгар таьзета.
Цхьыр веце цул сийдолаш вацар ца1,
Из д1аваьлчахь цхьорой бацар хетта.
Ша-шоай тайпан ц1и йоаккхаш бар уж нах:
Цхьорой, Бештой, Кукурхой, Йовлой, Оздой…
Цигар денна шоай ц1ув ваккхар хьаг1,
Лоамара цхьоаг1о яр, елха царна той.

Босхой во1 – Тохарго цхьорой ц1ув ва оал,
Ший цхьан тайпан доалдеш, наха дезар деш.
Диъ б1аь кховзткъа цхьана шера из д1авоал,
Цула т1ехьаг1а Пхьарчул хул, хьехам беш.
Диъ б1аь дезткъа шера Г1унд ц1ув хул,
Ткъаь кхоъ шу даьнна, къона, маькара саг.
Ший низах волаш хьож хул б1арчча мул, ,
Цхьыра, Босхой сийле езаш цо къахьег.
Диъ б1аь дезткъа шоллаг1ча шера б1ул доаг1а,
Цу т1ахьехама Гунд оарцаг1вала от.
Цо Цхьори лоама цхьа барт бу ч1оаг1а,
К1анташ цхьоаг1о, барта цхьан наькъа ют.

Магат1е* б1ула Цхьори шахьаре нувраш тахкар,      
Дургул воккха урхал волга хойташ.
Цунгар т1ахьехама Гунда а хулаш декхар,
Оалой** цхьоаг1ола чухь кхаьла ма1ал деш.            
Б1арчча бола цу ханара сийдола мах,
Нах бараш бебохка эсала ца хила.
Эсалчоа доара зулам, цига эхь,
Эсалчоа вохкар е водар моастаг1 хала.
Сура кийчон яр из йоаца шоай кувра,
Ц1увза хьазилг б1енар дежа дат1аш.
1олаьло! Къизало дера доаца товра,
Кхоарам хиларо вугар овлар воаккхаш.
                /Магат1е*- Магас/
                /оалой**- аланы/
1олаьло! Дисалда дуне дохьаж ца хьувш,
Массо замалахь воаг1ашвар барта нувр тилла.
Х1аьта ши-ший дин дар саго шийгар д1ахьаж,
Гунда водар чам болаш шаьрача г1о дала.
Ахкан юхерча бетто са доаккхийтар,
Цхьацца атто  наха белгалялара.
Вахар хала хулар фарал йовра тар:
Чарахьал, ахар, хьайбаш довш дохк-эцара.
Цхьори вахар та1аш хиларца цхьорошта,
Хаттар увттар торо йоадаш нах хала ловш.
Гундас ловца боаккхаш лоамера цхьа хьашта,
Кхы мохк ца баккхийта г1аьрхошка нах а бовш.

Цхьорира: цхьорой, бештой, йовлой, оздой,
Цхьа ординг хинна дой, лоамар баьнна б1ехой.
Лоамар хих яьлар Гунди, Эти к1аьзий.
Пхи б1аь кховзткъа б1ехо – низ лувха саьсий.
Маьлха з1анараш 1адкъа – йовхал мерий ювл,
Малх 1от1ахьежаш йохьенна говраш ювхь.
Т1емахой кийчонца хьунаг1а сало1аш хул,
Наькъага хьажача тоъал яр цу арегахь,
Гундийца бар б1аьрччой: Эти, Довки, Кул дагабувл.
Гургъяр к1анташта Пане – г1аьнахьа хул раьг1е,
Фу дора цо лоамарой боацаш, хули тхьовса?
Шортта алийта сигален к1ал йийза из аре,
Лоамарой бар цуннаг1а хьегаш, боахаш ловца.

Денна хих бувлаш, денна лоамара 1обувлаш,
Боаг1аргбар уж цунна духьал, езаш даггара,
Цун яьхал, цун шорал безама уллув ювлаш,
Лоамарой боацаш низа из яьлар кулгара.
Царна гургйола шаьраче еце г1аьнахье?
Хонош, хосрош, дештош цунаг1а боахаш,                ….                /дештой - кипчаки/
Из аре ехаш яхийла цар йола т1ехье!
Моастаг1ий болаш, тарлуш из дохьаж!
Уж т1ой, уж урдаш к1езига йолаш бахаргбар-кха,
Ялаташ дувш, хьайбаш леладу хана!
Оалой дуне дехача даха дог дацар-кх,
Цар гаьнар моастаг1ий хул ч1оаг1а довна.

Кховзткъа шу хьалха Босхо барайттар волаш,
Ваьдрой г1ончи хинна хосрой лелхабеш.
Цар оалой яхь лергьяц Цхьори царга  йолаш,
Цар ч1оаг1ле, цар хьуллорг яр Лоаме лораеш.
Веши гунди къаьшта уйла яр нийсса,
Лоамара к1антий хилба цхьан баха барта!
Чхар* мо хуле барт хурба са тувса,               
Саго ца лохке п1хьагилгаш йолхац карта.
Цар Нухьа метта лув-кхерах дора куц лара,
Саго дукха лайнар, хуле аьттув байна?
Наха езар из т1еххьара г1ойле цхьа товра,
Массаг1а лоамаро ла духьале е аьнна.
                /чхар*- боккха кхера, глыба/
Цхьорир нах бар бебаш, лоаме къе йолаш,
Дургал бартах ахаш арахь баха лерх1аш.
Аьттув болаш шоай пхьа шаьрача булаш,
Саго ма ловргдац мискаш мел бар бовхаш.
Дургал аьлага Гундас дехаргдар хьал,
Цхьорой беце оалой ч1оаг1а д1арзхой*?               
Лоаме, аре хилча низа де къамаьл:
Из урхал, из дотбий* Дургал г1ончой.               
Барт бохе лоамара гоалмоарзаг1ал доал,
Доаккхараш гулде Дургала болаш цхьа бартхой!
Гучаваьлар Довка лорбошка* хьожам беш,            
Г1арол* сомадаь, хьорха* т1а ваг1ар хийца.         
Эргашот Цхьорой боаг1илга йоахийташ,               
Магат1е 1оморашта* дакъашле ювца…               
                /д1арзхой*- чухьелхараш/
                /довтбий*- маьхка б1ун да/
                /бартхой*- союзники/
                /лорбош*- т1ахьожараш,наблюдатели/
                /г1арол *- хадераш, стража/
                /хьорха*- крона/
                /1омораш*- учения/
Ца1 дар б1аьрчаш дувцаш низага хьажжа,
Г1онажа супал* еш, шоай торо ювцаш.               
Довка вар дукха дийцар йовлой кхажа,
Дургал хьожама б1уна торона ловцаш.
Оалой низ д1аозара никъ* бехаш къаьга,            
Наьче* езаш зим овла* бовза оал.               
Болата дегаца лоаташ г1ончой доал,               
Бувшаш моастаг1ий ц1и йогача аьга.
Моастаг1ий хинна, уж боаца хосрой,
Царна дезар цхьырахоша доазув лорадир.
Шоашкар вахар довзаш жугат-боарой,
Уйла йолашц1ока яьккха тодир…
                /супал*- герзан торо/
                /д1аозар никъ*- поход/
                /наьче*- родина/
                /зим овла*- дег1адар, ген/
Малх лохабенна, йовхал д1аайлуш,
Цхьырера суро никъ духь лаьцар.
Тохкархой тоабо никъ маьршбеш,
1уйренна эскар Магат1е кхаьчар.
Оалой низ т1аозаш бар мот-балти*,               
Б1ун дуккхал хилар Дургала т1ахьехама,         
Г1обан арара г1онж-салти*,               
Б1аьрччо бар шоай б1унчукхи*лерх1ама.      
Гув т1а Дургал аьла вар б1угап хьожаш,
Цун юхехь аьли т1ахьожа б1ун-къаьш*.      
Никъ д1алаьца мехка низ бар оазаш,
Гуржий паччахьа г1о-новкъостал деш.
                /мотт-балти*- шаьраче, Тирк ййисте/
                /г1онаж-салти*- т1емахой/
                /б1унчакх*- гебаг1, копье/
                /б1ун-къаьш*- советники в армии/
Дургал аьла сира гила лакхе вар,
Ког 1обетташ бай юхакхъувсаш дыно,
Ший довтбий волаш мехка урхаза тар:
Дувхар, лер, вахар-вар лелавеш сино.
Малх бар сийрда хьежаш дуне г1оздугаш,
Ираза ала луш. Б1ук аьнна ура вий –
Б1а сийнаЛоаман хи мо? Ва-кха могаш!
Сел ураотта дар-кха оалой хьал! Дар сий!
Шоай г1онча лаьрх1а оарцан хилар тара,
Гуржий урхала бартхой бар-кха оалой.
1арабе паччахьа духьал лоташ майра,
Цу коталон эттар гуржий доккха ц1ай.

Оалой, гуржий цхьоаг1он хилар сийле,
Ашархой болаш халхараш ма дой.
Гуржаш ялар дикача к1анта йо1,
Из хилар Йовли нус, эздий сув Кока.
Халхар б1ала Довка ваьлар ма тоъ,
Майдан т1а илли ц1ай айдеш дека.
Гуржашца барт хул оалой ч1оаг1луш,
Хьалха Цхьори дай хана хьал шоай долаш.
Из хьалдий овла шоайбар безалуш,
Силахь Дургал аьлан т1емахой болаш.
Гуржий лоамарошца цхьан барта товш,
Барт ца хилча цар вахар хургдар довш…

Диъ б1аь дезткъа ялхайтталаг1ча шера,
Гунда 1ела каравода ваьха.
Наха цун во1 Б1арси воакх дика лера,
Цхьорой таро яхар цхьа са даьха.
Б1арси а д1авода доал во1ага дале,
Из вар Вахийта ц1ера да, вез наха.
Цунгар йоккха къайленаш яр, говза пхьоле,
Цул т1ехьа итт ц1ув хул Цхьори ваха:
Игалх, Мушал, Товил, Мишха, Г1оргол,
Тухпхьа, Чамбуц, Бешктур, Нукарг, Тамух.
Барх1 баь ткъаь пхиълаг1ча шера дар из.
Цухьори Тамух веннача шера лазар дера.
Керамаш десташ, нах бовш – дайра ираз,
Йоккхача Цхьори ткъо саг Гуржех бера.

Нийсса цхьа шу даьккхар цара мехках баьнна,
Тамух во1 вар Саддаркъ, юх мехка вера.
Цхьори хьал тишденнадар каетташ баьнна,
Саддаркъи денал гуш хилар, мах бира.
Х1аьта цунна бар къонгаш ше мо д1арзхой:
Г1аьнаж, Бисай, Дзайт. Царех доал тайпаш.
Ворх1 б1аь барх1лаг1ча шера ден – цхьорой,
Езац царна харцо, 1етта п1елгаш.
Барх1 б1аь кховзткъа вурийтлаг1ча шера,
Ший кхела Саддаркъ да хинна, д1авоал.
Г1аьнаж  валача цун во1 Шут1арха хул.
Шут1арха техьа цун во1 Тайсал хулаш да,
Г1аьнаж шоллаг1а сесаг Могашк яр,
Цох хьабаьнараш Могашк-наькъан бар.
Гонахьа кхы тайпаш ч1оаг1далара хаьдда,
Хала дар Цхьыра фурт1ан фарал йовш 1ер.

Ийс б1аь шовзткъа барх1лаг1ча шера,
Тайсал ц1увл леладаь 1еле вода.
Цун т1ехьех белгал вар Кхокхара,
Ц1ув халара тараматал* наьха да.               
Сатохара, дега човнаш ешаш,
Боадон вахар нийссадеш хул цо дош.
Зама яхар, фаралах нах тешаш,
Хьалдий, оалой хьал г1елдале ма дож.
Нах шоайла башаш, аьлий ца эшаш,
Низ гучабоаккхаш шийбар цу ми1ах*.         
Берза батаца к1ай сизал* легаш,               
Воаг1ар, водар цхьоро дог дилла ца1.
                /тараматал*- язычество/
                /ми1а*- хьаж, запах/
                /к1ай сизал*- ц1аьрматал/
Дунен юххе когачухь Цхырас бу теха,
Уллар Цхьори адами элгац* дайна.               
Воаг1ачун никъ бехкаш лоама ког а бег1а,
Уллар Цхьори берза духьале ейна.
Вахарах, вовнех цхьа г1ап* наха ярца,            
Когаш т1а мел вар т1емахо цар волаш.
Ера из къиза зама боадо харца,
Дацар цар саго ираз кад молаш.
Кхокхар къорашке вижар кур булаш,
Цун во1 Багех г1аттар курра доал де.
Маьхашха озаваь кхотингал* волаш…            
Кхаж-дакъа* тохаш курра вар б1укле*.               
                /адамий элгац*-тешаме хилар/
                /г1ап*- крепость/
                /кхотингал*- гурматал/
                /кхаж-дакъа*- валар каж/
                /б1укле*- т1ачовха/
Гонахьар тайпашца урха теха,
Вар сиха, нийссхо йоацилга а хайча.
Б1арга чу вала г1аг1аца дег1а,
Зунгата тара вар, Багех вайча.
Зунггата м1араца къамарг лаьце,
Из шодалг увзаеш яхьар цо буг1а.
Гонахьар адами ехь яр лаьца,
Ше ве воаг1ачо к1ийлен водаш сиха.
Багеха ц1и йоккхийтар унзара,
«З1ий цхьоро» - аьнна цунах цкъа мо.
Ший нахаца вар къиза лазара –
Цхьа эсал сага варбаст* етташ цо.               
                /варбаст*- жов/
Багех валар ц1окъа чарахьал ваха,
Лома караволаш вар из тхьайса.
Цун шалто даьдар ломах а дакъа,
Са кходеш вацар из, ираз лайса.
Багех валар цун во1 вар Харцилг,
Ший да веннавац оалийтар цо.
Тух да болхача пхьишкар йол йоаккхаш,
Оарца кийчв волаш вар цкъа мо.
Вар Харцилг 1аьржа сизал яьйна,
Нийсхочо доттаг1 волаш му1 айъеш.
Из ц1ын* молаш мухь хулар лайна,               
Эзар ткъаь шоллаг1ча шера хул леш.
                /ц1ин*- малар/
Харцилг 1еле вахар могаш во1 воацаш,
Тайпан доал наьха юкъара даьлар.
Эздий к1антий бар-кха гила юхь лоацаш,
Цхьорой дукъ дар даза букъ т1а иллар.
Харцилг т1ехье яр из онда Г1онди,
Х1аьта из во1 вар ше мо цхьа Чонкал.
Шахьаре гобаьккхе воаг1ар вади,
Фиал долаш латара дац онкал.
Чонкал вар Дуст, х1аьта цун во1 Хампе,
Из хилар к1анташта юккъе «т1ох-аьнна».
Эзаре б1аь барайттлаг1ча шера
Хаьпе валар, дукха т1ехье цох яьнна.

Хампена т1ехар к1иллинг: Новхмарз,
Чентьинг, Бексолта, Долакх, Товмарз.
Х1аьтта б1аь шийттлаг1ча шера валар
Долакх – дика во1 кхийча ма оалар:
«Даь сийна, во1 дика кхийна велар».
Товмарз вар лоаме дикан ц1и йоаккхаш,
Из вежарашца аренгахь ваха хов.
Галашке яр цхьорошта вахар дехаш,
Г1аьнажнаькъан Товмарз волаш тов.
Эзари б1аь дезткъа барх1лаг1ча шера,
Цхьороша  Галашке б1енаш тоха.
Товмарзи шин сесага т1ехьен тара,
Из велача ц1ий махке вахар а дох.

Эзар ши б1аь ялхайтта шу хьиджара,
Товмарз валар – ах-т1ехьено вахар хувц.
Уж Сурхот1а баха ховш дог дижара,
Замой дезало ший к1иллинг маьрша ювц.
Кхойтта б1аь шу дар Замой во1 Пхьарчи,
Даьла кхелах бусалба волаш а ла!
Г1аьнажнаькъан бар цига хьарчча,
Нахаца товш, хьаьна сискала яр ха.
Пхьарчи во1 вар Апша наха ц1и йоаккхаш,
Ноанахой эгахой бар цун гарга-мерза.
Вахар Даьла кхеле эбаргал хехкаш,
Ла кхойтта б1аь ялхайттлаг1ча шера.

Апшай во1 Мусост вар хьаьнал х1ам дара,
Дезала везаш, эшача вар г1онча.
Из кхойтта б1аь ткъаь барайттлаг1ча шера
Д1авеллар Сурхот1а къаьна кашмаш ча.
Цун во1 Махьмад Сибарег1а валар,
Хала 1азап эза, лазар а лаьца.
Мусоста кхы ши во1 вар: Има1ал, Майли,
Цар а йисар т1ехьенаш вахар дийца.
Махьмад во1 Султан-Хьамид ва тха да,
Цуннах хетаду ер йоазув цо дийца.
Дийтта б1аь ялхлаг1ча шера кхалхар,
Вар из къамах дог лазаш, дар дайза
Моттиг хилча вала кийча, къам дийза.

   ШАМАЛ  Б1У  БАХАР

Шийтта б1аь кховзткъа ялхлаг1ча шера,
Шамал наиб Нур-1аьла вера Цхьыре.
Шийца эзар т1емахо а воалавеш цига,
Яр из ха малх лохалуш сайре.
Кавказ лоамаш сийрдалелхийта бар малх,
Цу сатийна сайренна хул б1уни делх,
«Мел хозал я» - яхаш уйлаш дегар мехк.
1о-ув, чу уллар Цхьыре! 1о-ув чу!
Нур-1аьли кховдадь д1адахар кулг.
Шамал б1у бар малхбоалехь лаьца хьу,
Хьежар, наибо 1олостабар п1ельг.

Х1аьта кулг а дацар 1охецаш,
Хеталора из 1одаьхлургда.
Цхьыре 1овда къиза дар цун куцаш,
Кулг к1аьддалар 1охеца ловргда.
«Хьа-хьа, вежари д1аховлда шоана,
Цхьыре ч1оаг1а пхьа ба – атта хургдац.
Дукха ц1ий мохко дезаргда, нах байна,
Из низах йоаккхе кхы г1алг1ай вай бац,
Цул г1ойле я, из д1а бож хьаберзабеш сац.
Хьалостабе Малик хьай оарцаца!
Юрта юххе г1олла д1аг1о га доахал.
Цхьырой хьаьрбаьннаб довдой шоай низаца».
Шийцтта б1аьри чухьадар т1ехь-т1ехь ц1ол.

                36

Юххе нийсслучан г1ап т1ар топаш яйцлар,
Маркъилгаш сегаш в1овнаш даьра хьож.
Пхиъ мюрид говраш т1ар чу а лийгар,
Цхьырой догдилла майрал хилар дуж.
Из дайнача Нур_1аьлас а аьлар:
«Йита, йита Цхьыре яц из, Цхьыре!
Топа юххера ц1и герми я из.
Бита цар бож хургдац цунах хайра»…
Пхиъ лозавеш Шамал б1у д1абахар*,
Доахан юрта чудайдар, нах г1адбаха.
Цу шаьрача байт1аг1е гулбеллар,
Халхара гобир Цхьыроша сиха.
«Ц1у-ц1у-у!..- аьнна ц1айзар из зурма,
Т1оараш доладелар халхар б1ала.
Муцар те1аш халхар дора курра-ма.
Малх чубузаш бийса йоаг1ар беталла…

Пхиъ лозавеш Шамал б1у д1абахар* - Совет 1аьдал
хана Аьхкий юрта баьха Точиев Хьасан молле, цун
з1амаг1а воша Хизаре лоам баха уж шоай жа дехка
д1адаха аьнна. Цига жа эца венача селечо нохчий
мотт ховш дийцад: «уж доахан хьалахка ваха Малик
ше вар, цига г1ап т1ар хьатехача топаш лозабаьча
наха юкъе со вар, ткъа диъ шу даьнна мюрид, х1ан-
за са б1аь ворх1 шу даьннад. Цига кхийттача топо
ер болх бир сона»,- Малик коч хьалайаь хьахайкхаяр
п1енда бувш бий-межарг оттал баьла когалг,- «ер
я-кха цига хинна чов»…

        Ц ХЬ Ы Р Е   Ш А ХЬ А Р

Шийтта б1аь дезткълаг1ча шера дар из,
Цхьыре кховзткъа шиъ ц1а дар к1ур бодаш.
Ляжги ткъо ц1а дар г1апьнажах бар уж,
Г1улой хин юххе уллар из ха деш.
Цхьыре шахьар дукха ц1араш йоахаш
Юрташ яр: Кей бар Кукурхой бахаш.
Б1ун никъ оалар наха цунах, г1ашле,
Барт кхеташ бахар нах мел фух бале,
Мешхи т1къо ц1а дахар цхьа кхуврч мо,
Т1къа ит ц1а, ший в1ов яр Бешт-духьле.
Чорахь-хи т1а ткъа пхийтта ц1а дар го,
Цу моттах Налхь ц1и йоаккх ший мулле.
Оздик айлахь кхойтта ц1а дар даг1аш,
Оздой шоай цхьайтта юрт яр ц1и йоаккхаш.

                37
Юхехь уллар цхьаькха Гянт оалаш пхьа,
Цига пхийтта ц1ен к1ур бодар лакхехь.
Йовлий, Ний, нийкоат1а, Мускъонг-юрт а,
Йовлой тайпан – б1аь гаргга ц1а долаш.
Эздий къонахи ба оала тайпа а,
Баха юрташ яр уж Йовлой яраш.
Анти з1амига яр диъ ц1а долаш,
Ахьмати из ц1и йоаккхаш хи т1а яр,
Ворх1 ц1а дар цига вахар хулаш.
З1амига яр Кербе ши ц1а а дар.
Цизды уллар хоза аьлеча тхьайса,
Шийтта ц1ен к1ур бодар цу юрта.
П1аьлинг а аьле уллар бедар сайса,
Из яр го цхьа доккха сурта.
Голи уллар аьлех Озди-ч1ожах,
Хилга йисте кхоъ ц1а б1аргаго долаш.
В1овнушки лакхехьа яр халачахь,
Дахар- доаг1ар гуш, Р1уми хи хозаш.
Озди-ч1ожах Р1уми хи т1а яр Бирк,
Шиннахьа а ткъо ц1а даг1ар цига.
Г1ула юххе уллар Кайрахь хий лехк,
Ворх1 ц1а а долаш 1алам гуш дика.
Хьай-хин юхехь уллар Хьай сатем беш,
Ийс ц1а дар укхаз нах хоза бахаш.
Х1аьта Ляшкъ гора Ляшкъ лоама т1а,
Ши ц1а дар гуш г1ирс мо керта т1а.
Г1уллой пхьа бар 1алам хоза денна,
Ткъа пхиъ ц1а дар цу юрта урадаг1аш.
Меларе яр Мелирг-хи а минна,
Цу хи тоатолга тара ц1и йолаш.
Балет яр Бошт духьал, юххе уллаш,
Кхойтта ц1а даг1аш берката йила.
Мухале хина Ахк-оаса хоалуш,
Ялхайтта ц1а дар цига мухь билла.
1аршинг яр аьлеча 1армуг яхача,
Цхьайтта ц1а дар цигахьа цу айлахь.
Г1ула т1а латтар юрт, Г1ула нах 1еча,
Шовзткъа ц1а дар цига хина юхехь.

                38

Горшке юл Хаши-наькъан* Мержой хинна,
Мухажираш ца хил цхьорой ба оалаш -   
Хул уж Цхьори баха доакъашхой баьнна,
Итт ц1а хилар цига к1ур урабодаш.
Г1озит яр П1ерг-хи юххехь д1айижа,
Ворх1 ц1аг1ар нах бахаш цига юрта.
Асиге ц1и йоацача хина яр хьежа,
Барх1 к1ур боадаш ц1енош, наха марта.
Вилли-оасах хи доаг1аш д1а гув т1а,
Ийс ц1а даг1аш юрт я оалар наха.
Докли юрт я оалар доаг1а хи т1а,
Ялх ц1аг1ар нах бар ираз шоай лаха.
Цхьоральт яр из ц1и йолача хи т1а,
Барайтта ц1а долаш хоза лоаме,
Укха юртах я Цхьыре шахьаре,
Тха дай баьха хьамсар Цхьыре лоаме…

Хаши-наькъан* - Ц1ана Цхьорой бац, уж т1абаьхка Мержойха нах
хиннаб, мухажираш ца хила Цхьори сацаб ужаш. Цанна юкъе х1анза
а ба Мержошца вошал леладеш. Ер сноска яь из къамаьл тоадаьд вай.
 

   08.06.2004 ш. Мустафа/Бахьаудин/
   Г1аьнажнаькъан Султан-Хьамида во1.