Г. Н. Маллялиев. Э. Аьшурбеговайин поэзияйин жанр

                Г.Н. Маллялиев,
                филологияйин илмарин кандидат

Э.АЬШУРБЕГОВАЙИН ПОЭЗИЯЙИН ЖАНР ВА ТЕМА ЖИГЬАТНААН ХУСУСИВАЛ

Эльмира Аьшурбегова табасаран литературайин гъийин деврин паоэзияйин варитIан бажаранлу вакиларикан сар ву. Думу гизаф йисари образованиейин цирклиъ, табасаран чIалниинди мектебариз вуйи хайлин китабарин редакторди гъилихну; илмин цирклиъ гьаму деврин табасаран лирикайин поэтикайиз бахш вуйи кандидатвалин диссертация гъюбхну, Дербент шагьриъ яратмиш;валин рякъ ккебгърайи жигьил шаирарихъди ляхин гъабхру «Гьевес» тешкилатдиз регьбервал тувра. Дидлан савайи дугъу Гьюкуматдин табасаран драмтеатрин директорин заместителди лихури, багъри театриз хайлин мянфяаьт гъабхну – Э. Аьшурбеговайи гъибикIу ва театри сягьнайиин улупу «Эвелин дих» пьеса республикайин театрарин арайиъ вуйи конкурсдиъ сабпи йишваз лайикь гъабхьну, хъа дугъан «Даималугъ дигиш шлуган» пьеса терроризмдиз къаршу вуйи тематикайиан республикайин театрарин арайиъ вуйи конкурсдиъ шубуб ужударсдар пьесйирин арайиъди лишанлу гъапIну.
Эльмира Аьшурбеговайи чан лирикайиъ Кьалухъ Мирзайин, Абумуслим Жяфаровдин, Багьаудин Митаровдин, Къазиагьмед Рамазановдин, Шамил Къазиевдин поэзияйин ужударсдар аьдатар давам апIури, аьнтIикьа, уткан хатIнан эсерар яратмиш дапIна.
Гъийин йигъаз Э. Аьшурбеговайин кIул;инди вуйи урчIвуб шиърарин китабар чапдиан удучIвна. Дидлан савайи, жара халкьарин литературайин ужударсдар чешнелу эсерар таржума апIури, дугъу табасаран литература шиърар дюзмиш апIбан кIалбарихъди ва цIийи темйирихъди девлетлу апIура. Эзопдин баснйир, Шекспирдин сонетар, Пушкиндин сюгьюрлу махъвар дугъан кьалмиккан табасаран чIалниинди ккудучIвура, ва дурар гъурхиган, гьамрар шубридра халис табасаран авторар вуйибси гьергъру.
Дупну ккундуки, Эльмира Аьшурбеговайи чан шил гьам поэзияйиъ, гьам драматургияйиъ гъибтна. Дугъан драматургияйин «Эвелин дих», «Лизи ваз» эсерариз пишекрари заан кьимат тувна. Автори чан мумкинвалар прозайиъра ахтармиш апIура – Э. Аьшурбеговайи бицIидариз шубуб уткан махъв дидикIна.
Э. Аьшурбеговайин поэзияйин асас темйирикан улхуруш, дурар гьамрар ву. ВаритIан убцру, варитIан тамарзу тема – табасаран дишагьлийин кьисматнакан ву. Дугъан шиърариъ кIваълан гьадрархру суратар яратмиш дапIна – дагълу шуран, жигьил швушван, назук дадайин, аьхю хизандин эйси вуйи ва уьмрин аьхю тажруба айи бабан. Сабпи ражари юкIв улубкьнайи ва кIваъ айи урцру, гъян парча апIурайи, амма аьсрариан мина дуфнайи аьдатарихьан, инсанарин гафарихьан гьилигури, ашкар апIуз даршлу жигьил шуран гьиссарикан; веледар бадали жан сарф апIури, яшайишдин читин шартIариъ дачIаркIнайи, амма юкIв адабгъну дивуз гьязур вуйи дадайикан, бабу чан хтул шуран закурин уьмрихъан зигурайи дерднакан ва дугъаз туврайи дарсарикан шаири аьхю устадвалиинди дибикIна. Дишагьлийин темайиинди ккебгъра Эльмира Аьшурбеговайи чан сабпи, Аьбдулмажид Къурбановдихъди ва Гьяжимягьямед Гьяжиевдихъди вуйи шиърарин уртахъ гъварчнаъ тувнайи шиирра:

ГвачIниндин хяд духьну ург, риш,
Ург, гъабхруси уларин нур…
Гъизил гъябкъган, кIул;ан гъушиш,
Даккнири яв бахт апIур кур [7, с. 6].

Му цIарариъ дишагьлийин ва жили жвуван барабарсузвал, дагълу риш кьисматнан уйинжагъ вуйивал, дугъхьан аьсрарилан мина дуфнайи аьдатар себеб вуди чан кьисматнан эйси хьуз даршлуваликан дупна.
Дишагьлийин тема асасуб ву «Поэзияйин геренар», «Гъибта яв кIваъ узуз йишв» гъварчариъра; «Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин» гъварчнан саб пайназ «Дагълу дишагьли» ччвур тувна, хъа «Лизи луфракан кьиса» поэмайин асас тема – дишагьлийин вафалувал, ккунир бадали жан тувуз гьязурвал ву.
Му темайин дахилнаъди дадайиз бахш дапIнайи шиърари лап аьхю йишв дибисна. Шаири дадайин кьимат тувну ккудубкIуз даршлу жафайиз икрам апIура ва дугъан гъам-зиллетнакк харж гъабши жигьилвалихъ гьяйиф зигура:

Фукьан гъапIур вуйкIан гьяркат,
Фукьан алдагънийкIан ликар?!
Фукьан гъилихнийкIан хилар
Веледарихъ уву, дада?!

Назук хилар, назук жан хьуз,
Мумкинвал гъабхьундар увуз.
Жиларинсиб ккунду кьувват,
Уву зигру зегьмет зигуз [3, с. 146].

Дадайин заан зегьметназ, хизан бадали ляхникан саб дакьикьайикьан сикин даршлу хилариз бахш дапIна «Дада», «Дадайин хилар», «Дадайиз», «Абана баб духьна кьаби» ва саб хайлин жара шиърар.
Фукьан якьинди ва гьаддихъди сабси кIваъ иццрушин ади улупнадарин табасаран дишагьлийин хасият гьаму цIарариъ:
ДацIаркну гъягъюра рякъди
Гьарган гьялаки дишагьли.
Дугъаз шулу гьиидарди,
Эгер ккадарш гъагъар хиликк.

Гъагъ хьадруган дугъан лицуб,
Вердиш дарди шула цIакуб [6, с. 23].

Аьхю кюлфетдин гъаразнаъ хьуб, жилирин хатур уьбхюб, бицIидарин гевюл гъюдли гафнахъди ачухъ апIуб, хизандин мяишатдин гьар йигъандин, улиъ адру, амма цIиб даршлу гъайгъушнариъ архьну хьуб – гьич ккудукIурдар табасаран дишагьлийин ляхнар:

Агь дишагьли – ккудудукIру гъайгъушнар!
Хал сифсиб ву – сифран урхъаркьан ляхнар! [6, с. 31].

Эльмира Аьшурбеговайин мюгьюббатнакан вуйи шиърар, шаксуз, табасаран поэзияйиъ гьаму темайиан яратмиш дапIнайи варитIан ужударсдар эсерарин цIарнаъ дивуз лайикьлудар ву, фицики дурариъ стилистикайин ва синтаксисдин цIийи дакьатар, назук гьиссарин йисир духьнайи касдин психология жигьатнаан дигиш;валар улупбан цIийи кIалбар ишлетмиш дапIна.
Шаири ккунивалин шарабну жигьил мухур абцIнайи шуран тамарзу гьиссар, жигьил хпирин жилирин терефнаан назуквалихъ, уччву гафнахъ дахаргнайивал – гьарсаб шиъриъ аьхю устадвалиинди, психология жигьатнаан гьякьлуди улупна. Э. Аьшурбеговайи мюгьюббатнакан дибикIнайи гьарсаб шиир – поэзияйин марцци гавагьир ву:

Увуз гьивуз
Гьязур гъапIнийза хураг,
Ивну дидиъ
Шлу-даршлубсиб иццишин.
Гагь пичриин диври,
 гагь ккиври пичракк,
Гъюуьбхнийза кьаназ
дидик манишин.

Яв ликарин
Сес шул кIури гьамус-хъа,
ЮкIв, кIурцIилси,
ГьудубчIвундариз урчIхъан.
Ккилигбу ва фикрари
ДапIназу лал –
Наан ава,
Дипну ихь ужагъ гьялал? [3, с. 82].

Шаирин яратмишариъ философияйин лигбарира хайлин йишв дибисна. Гъийин деврин нукьсанваларикан, эдеб-намус дубграйиваликан, пулин чиркин гьюкми марцци гьиссарин чешме бикьуз гъитрайиваликан, мяргьяматвал, кIван марццивал, инсанвал терг шулайиваликан Э. Аьшурбеговайи аьхю аьзият кади бикIура. «Аьхюрин раккнарихъ» кIуру йирхьуб цIарнан шиъриъ деврин аьвалат лап шикиллуди ачмиш дапIна:

– Девлет айвуз? – Ваъ.
– Гъуллугъ? – Ваъ.
– Ччвур? – Ваъ-ваъ.

Му раккнихъна
Гьаз дуфнава
Бейнава? [3, с. 53].

Магьа сабсан гъийин деврин гьял ачмиш апIурайи поэзияйин миниатюра:

Гъарачи деъна фал кипри –
Артухъси тув дугъаз кьимат,
Гъяни апIуз чIуру кьисмат.

Судья деъна гьякь абгури –
Артухъси тув дугъаз руш;ват,
Къанунари бисуз яв гъат [3, м. 52].

Табасаран литература Э.Аьшурбеговайи шаркь терефнан поэзияйин ва Европайин литературайин жанрйирин саб жерге эсерарихъди варлу гъапIну. Дугъу, Къазиагьмед Рамазановдин гъазелар дикIбан рякъ давам апIури, гьаму читин жанрин вари тIалабариз жавабар тувру саб швнуб уткан чешне ихь поэзияйиъ гъитну. Гьаддихъди сабси ихь бажаранлу шаири му жанриъ чан терефнаан бицIи дигиш;валарра тIаъну: шаркь терефнан поэзияйиъ гъазеларин асас игит вуйи, мюгьюббатну ургурайи жигьилин ерина Э. Ашурбеговайин чан гъазелариъ жаваб адру мюгьюбатнан йисир духьнайи риш аъна.
Лирикайин игит шуру зигурайи рюгьнан ва бедендин гъати аьзабар автори фольклорин ташбигьарин ва гиперболайин кюмекниинди тувра, амма гьадму саб вахтна думу аьзиятар лап гьякьлударси, якьиндарси гьергъру, фицики дурариъ лап ачухъди инсандин физиологияйин лишнар тувна:

Дердну кIафнар утIурччвнайиз кIвантIариз,
Ишбу диркьи ранг йивнайиз кIалбариз.

Рукьариъ нахширси, гъалабнаъ абхъну,
Баркаван рюгь илтIибкIнайиз зийнариз.

Гъюдли ахин мурзар али гъарз дубхьна
Гюзгюси чIилли духьнайи нивкIариз.

Ярхи йигъар гъирагъ адру чюлси ву,
Ялгъузди чюл хътипуз сабур имдариз.

Пис аьгьвалат чулси уз’ин алабхъна,
Дид’ан удучIвуз урч бихъурадариз [3, с. 43].

Гъазелин жанриз хас вуйи аьдати агьвалатназ йирхьудпи бейтнаъ саб дупну гъийин деврин лишнар йивура:

Саб яв сесну апIидийзу къутармиш,
Фукьан ккилигуза увхьан зенгариз? [3, с. 43].

«Гьадмукьан аьхюб фу гъапIну узу вуз…» гъазелиъ лирикайин тема артмиш хьпаъ саб-швнуб дережа улупуз шулу: садпи кьюб бейтнаъ юкIв улубкьнайи шуру адахлуйихьан, чан тахсир фтиъ аш, гьаз думу мици инсафсузди ва рягьимсузди чахьна янашмиш шулаш, гьерхра; шубубпи ва юкьубпи бейтариъ шуру ккунирихьна вуйи чан мюгьюббатнан кьувват, тамарзувал ачмиш апIура:
Йиз фикрар, юкIв, нефес увухьди ацIна,
………………………………………………..
Духьна увкан йиз перишан гьамлу сир
Я гьял апIуз даршлуб, ясан ккатIабхьуз [3, с. 44].

Хьубпи ва йирхьубпи бейтариъ аман адабтIнайи шуру учв ургурайи гьиссар кIваълан гьархуз чарйир зигура:

Пагь шуйишки дердлу фикрар йиз кIвалан,
Хифралан гьаркв алдапIруси, алдауз.

Вая шуйиш уву йиз сакъур кIваан,
Беълийин гил адабгъруси, адагъуз [3, с. 44].
Амма аьхиримжи бейтдиъ лирикайин игит шуру чан умудар буш вуйидар кIулина гъадабгъура ва гьаддиинди автори гъазелин жанрин асас тIалаб - мюгьюббатнан коллизия гьял апIуз даршлувал – тамам апIура:

Йиз рюгь яв рюгьниин гъабхьну дадалмиш,
Сарун шулдар узхьан фукIара апIуз [3, с. 44].

Европайин литературйирин поэзияйин жанрйирикан улхуруш, Аьшурбеговайин кьалмиккан триолетар, сонетарин гъварчар ва поэзияйин варитIан читин жанрйирикан гьисаб шулайи сонетарин кунцI ккудучIвну. Дупну ккундуки, багъри литературайиз хас дару гьаму жанрйирихьна илтIикIруган, Э. Аьшурбегова, улихь ккимиди дурар дюзмиш апIбан вари къайдйир, гизафси ишлетмиш апIру аьдати ибарйир, ташбигьар ва поэзияйин жара дакьатар дериндиан аьгъю дапIнутIан, ляхнихъ хъюгърадар. Мумкин ву гьаддиз харижи уьлкйириан дуфнайи эсерар дугъан яратмишариъ табасаран поэзияйиз эвелариан хас вуйидарси, багъридарси ерхьуру.
Мисал вуди улупуз шулу гьаму триолет:

Уву гафар апIин – узу хъпехъуза:
Фукьан ширин сес дарин, пагь аьламат!
Тамарзу кIваз шараб сес уч апIуза –
Уву гафар апIин – узу хъпехъуза:

Сесналан пиян шули, гьисс апIуза
Хътабгъурай илнахьди мухриз гъюрай бахт.
Уву гафар апIин – узу хъпехъуза:
Фукьан ширин сес дарин, пагь аьламат! [3, с. 113].

Гьаддихъди сабси Эльмира Аьшурбеговайи аьсрариинди дюзмиш духьнайи къайдйир саб уфаллугъвалра адарди дигиш апIура, ва гьаму ляхни шаир учв чан мумкинвалариин, чан улихь диврайи вазифйир кIулиз адагъуз удукьрувалиин инанмиш вуйиваликан кIура. Мисалназ, эвелариан мина сонетарин кунцI тялукь темайиз бахш апIурайидар вуйи – мюгьюббатназ, философияйин фикрариз, ватандаш;валин ва уьмрин асулин месэлйириз, дурарин асас гьенг – гьяйбатлувал, заан гьиссар улупувал вуйи. Хъа Э. Аьшурбеговайи чан «Чяхирханйирин игитариз» [3, с. 117–130] сонетарин кунцIнаъ игьанатвалин гьенгар ишлетмиш апIури, пиянискавал тянкьид апIура. Аьсрариинди дюзмиш духьнайи поэзияйин кIварарилан улдучIвувал – му шаирин кIубанвалра ву, бажаранвалин лишанра.
Табасаран литературайиз Э. Аьшурбеговайи сабсан цIийи жанр гъабхну – поэзияйин дюъйир. «Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин» китабдиъ «Зегьметкешдин дюъйир» кIул алди ургуб дюаь тувна, хъа «Лизи ваз» китабдиъ шаир хъана му жанрихьна илтIикIура. Дидин асас лишан – Аллагьу Тяаьлайихьна сабаб, кюмек бадали саб фтихъ-вуш мюгьтаж духьну илтIикIурайи инасанарин дад-бидадар ачмиш апIувал ву. «Зегьметкешдин дюъйир» гъварчнаъ марцци динагьлийин, гьялал зегьмет зигурайи касдин, аьзарханайиъ чара адру уьзур кайирин дюъйир тувна. Мурариъ заан ерийин поэзия, чIалнан девлет, мюгьтаж духьнайи рюгьнан гьиссар, аьхиримжи умуд, кутIубшвурайи гуманвал – вари атIагна.

Лавландин дюаь
Хъанара жилар
ГъутIурччвган ликарикк –
Алдакуз чIяаьн вуйи вахтна
Саб гагь,
Дагъсиб хъугъвал
Кчвубхган мухрин кьуларикк,
Гъумран ударсибкьан
Умуд гъибт, Аллагь! [4, с. 24].

Э. Аьшурбеговайин поэзияйин сабсан важиблу пай – бицIидариз дидикIнайи шиърар ву. Гъубшу аьсрин 50-60-пи йисарилан ккебгъну, бицIидариз вуйи литературайиъ А. Жяфаровди, Къ. Рамазановди, П. Кьасумовди, Ш.Къазиевди хайлин зегьмет гъизигнийи. ХХ аьсриъ дурарин баркаллу ляхин давам апIурайидар Гюльбике Уьмарова ва аьхиримжи йисари Э.Аьшурбегова ву. БицIидариз вуйи сабпи шиърар Э. Ашурбеговайи 2010-пи йисан гъидикIну. Жанр жигьатнаан дурар жюрбежюрдар ву: ахуз ккаъругандин шиърар, ухди-ухди кIуру шиърар, дургъунагъар, тербия тувбан шиърар ва гьяйванатарикан вуйидар («Вари аьгъю тютюгъуш», «Мудрикан ва дугъан дустарикан махъв» ва жарадар).
Бицидариз, иллагьки бицIидарин багъариз гъягърудариз вуйи шиърари автори жюрбежюр гьяйванатариз хас вуйи лишнар улупури, сесерин жюрбежюр къайдйир ишлетмиш апIура. Мисалназ, шиърин царнаъ саб жюрейин ачухъ гьярфар ва ачухъ дару сесес саб-швнуб ражари алахьуру – миди бицидариз флани гьярф дубгъуз кюмек тувру:

Ич бабаз хюни айич
Дидикк гизаф никк ккайич.
Бабу улупну узуз
Думу хюни ккудубзуз [1].

Текрар шулайи з сесну хюндин хявраан удубзурайи ва бедрейин айтIан гъваларик йивурайин никкдин зюгънан сес улупура.
Э. Ашурбеговайи бицIидариз вуйи табасаран литературайиъ сарпирди ухди-ухди кIуру шиърар дикIуз хъюгъну. Дугъу чан гьаму эсерар, сес жигьатнаан ухшар айи гафар (паронимар) саб цIарнаъ аъри, яратмиш апIура: «Аьмалдар малдар», «Аьли аба, хъип яв аьба», «Урхуз аьгъдру аьгъдраг, гъюлягъ либцру билцнаг»; «Аьлялябкью кьути аьлябкь», «"Гъя-гъя-гъя" апIури, гъаз / Даттлихьди элебгна гьаз?» [1] ва г ь. ж. Мурарин аса вазифа –ушвниан адауз читин табасаран гьярфар бицIидарихьди дубгъуз гъитуб ву.
Э. Аьшурбеговайи бицIидариз саб хайлин уткан «бистнин мейвйирикан» ччвур али дургъунагъарра дидикIна. Дурар гизафси, халкьдин дургъунагъар дюзмиш апIбан саягъниинди – чиб чпихъди саб аьлакьара адру шей;ар багахь алаури, дурариз айи уьмуми ухшар лишнар арайиз адаури – гьязур дапIна. Мисалназ, гулдин чиарикан вуйи дургъунагъ:

Бистниъ, алаъну чIимрар,
Ккеъна саб десте эскрар.
Амма чIимрар тIирхидар –
Сар эскрихьра декку хьтар [2].

Ясана кьутIракан вуйи дургъунагъ – дидиъ мейвайиз инсандин лишнар тувна:

Уччвудар кушар чуру
Улупура чан;
Ккебкна ярхи хъюхъ уьру –
АпIура начар [2].

Гьаддихъди сабси Эльмира Аьшурбеговнайин дургъунагъариъ фольклориъ алахьури адру цIийи художествойин суратар-ташбигьарра цIиб адар – исихъ тувнайи гъарпзикан вуйи дургъунагъдиъси:

Жил`ан удучIвна тIурнар.
ТIурнариин – флин ибар.
Хъа ибарикк духьна жин
Гергми кIуларсдар цIикбар [2].

Автори бицIидариз прозайин ва поэзияйин саягъниинди махъварра, бицIи шиърарра, дидикIна.
Макьалайина рябкъюрайиганси, Э. Аьшурбеговайин лирика тема ва жанр жигьатнаан лап девлетлуб ву. Дидлан савайи дугъу табасаран литературайиз саб жерге цIийи жанрйир гъахну, хъа ищлетмишнаъ айидар цIийи алаъну. Чан эсерариъ деврин варитIан учIру месэлйириз жаваб туври, дугъу багъри литературайин игьтияжар гьуркIуз намуслу зегьмет зигура.

Ишлетмиш гъапIу литературайин сиягь: 1. Аьшурбегова Э. Бабан хюни // Стихи.ру URL: http://www.stihi.ru/2016/09/01/6944 (илтIикIу вахт: 12.12.2019); 2. Аьшурбегова Э. Бистнин мейвйирикан дургъунагъар // Стихи. ру URL: http://www.stihi.ru/2016/08/30/3428 (илтIикIу вахт: 12.12.2019); 3. Аьшурбегова Э. Гъибта яв к1ваъ узуз йишв. – Мягьячгъала, ГУ «Дагъустандин китабарин чапхана», 2010. – 304 с.; 4. Аьшурбегова Э. Гъубшубдинна гъюзимбубдин к1варниин. – Дербент: ООО «Типография – М», 2015. –158 с.; 5. Аьшурбегова Э. Лизи ваз: Шиърар. – Мягьячгъала, ГАУ РД «Дагъустандин китабарин чапхана», 2018. –168 с.; 6. Аьшурбегова Э. Поэзияйин геренар. – Дербент: Мегаполис, 2007. –119 с.; 7. Вахтнан симар. – Мягьячгъала, Дагъустандин китабарин чапхана, 1998. –120 с.



Вестник кафедры литератур народов Дагестана. Сборник научных трудов. Выпуск 14. Махачкала, 2019. Страницы 60-66.