М. Ж. Мюгьюмедов. Дюзгюнлу гафнаъ дюзвалихъди

                М.Ж. Мюгьюмедов,
                шаир

ДЮЗГЮНЛУ ГАФНАЪ ДЮЗВАЛИХЪДИ
(Э. Аьшурбеговайин «Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин» китабдикан)

Уьмриъ ва яратмиш апIбаъ имбударихьан тафавутлу улам гъабгу шаириз чан хатIра а; вушра, саб асас хатIнахъди бикIурайир анжагъ сяняаьткарди гъузра. Сяняаьткрар йицIбариинди алахьура, хъа халис шаирарин гьисаб – текариинди гъабхурайиб ву.
Фициб жаравал ашкар шула ухьуз сяняаьткрарин ва устадарин арайиъ?
Сяняаьткрин шиир гъурхган, – думу урггуб сажиндин манзил айиб ибшри, – юкIв гьиссузди гъубзру,  хъа рюгь кIуруш гьич багарихьра бихъурдар.
Табии шаири чан кIалиб-уьлчме убчIвура – хусуси рюгь абгуз, ва урхурайирин юкIв абггуз: дидиз чан кьадарин мумкинвал бихъуз, рягьим хъубкьуз, инкарвал гьадапIуз, цIюхъюмвалин кубгувал ва гъайсарвалин чибггувал ярхла апIуз; вая гьии дару, амма чарасуз, вахттарикра умудсуз, –  дюзвалихьна-гьякь`валихьна хуз.
Хъа фагьумдиан гафра дубгруб дар – жвувахъди дугъривал уьбхюрайи сюгьбатчийин: жарарилан асиллувал адру гаф; гьарсаб сеснан гъагъ терезариин ебцурайи гаф; жвуван уьмрин кIул`инди тажрубайихъди зил ттабхьрайи гаф. Му дюшюшнаъ гьякьикьатдин гьарсаб чIум гъибикIубдиъ дугъривалин юкъраккди атIабггувал – шаирин кIулин метлебси ашкар шула.
Багъри юрдарин  ва багъри рюгьнан къамат бажаранлуди шиклиз хурайи яратмишчйирра ихь  улихь, – сейракди вушра, – гьахьра. Чан заан дережайин дюзгюнвализ барабар эсерариинди, Элмира Аьшурбегова гъийин бикIурайидарик варитIан эгьемиятлу ва лишанлу шаирси улупбаз лайикь ву.
Шаирин цIийи китаб урггуб пайназ, – урггуб гъварчназ, жара шула; гьарсабдиъ тялукь тематикайиан шиърар а. Эсерарин хатIназ табииди хас вуйи лишнар: кIалбин хусусивал, гьенгнан мюгькамвал, фикрин камаллувал, хиялнан тек`валиъ жюр`этлувал, цIарнан тазавал, гьарсаб образдин текрарсуз лигимвал, уьмриз лиггбан фараш`вал, гьисснаъ гъалаб атIабггувал, композицияйин ва структурайин дубкьувал.
Хъюгърахьа сабпи гъварчналан – Дюъйирилан. Дюаь – поэзияйиъ варитIан читин жюре ву. Дюаьйин кIалиб тешкил апIбаъ усттадвалин дакьатар гьуркIувалра цIиб шула; шаириз инсанвалин жюрбежюр гьиссар ва терефар дяркъну ккунду; дяркънуси, думу гьиссар кIван ва рюгьнан кIулди тажрубайиъ гьял дапIнура; пашманвал - дерд атIабггувал жвуван йигъарихъди ттевнура ва ттабхьнура. Мушв`ин дюъйир чарасузвалин имттигьяндиз, дюн`яйихъди ва гъалабнахъди аьссисуз дархьбан сабурлувализ илтIикIура.

Хъанара жилар
гъутIурччвган ликарикк -
Алдакуз чIяаьн вуйи вахтна
саб гагь,
Дагъсиб хъугъвал
кчвубхган мухрин кьуларикк,
Гъумран ударсибкьан
умуд гъибт,  Аллагь!

Шиир-дюаь – мелзнахъди албаггнайи монолог ву, рюгьнан суратра, образдиъ тIапIнайи ва дубчIвнайи кIалибра, хусуси лиггбан гьякьикьатра. Дюаь урхурайириз чан вахттнаъ ва аьламдиъ чан йишв а: чав кадабгънайи, чаз хас вуйи, чан кьадар-кьисмат дубхьнайи. Сагьибвалин мураднаъ мяна бихъура, мянайиъра кIуруш – деринвал:

 ДутIубкIнадру юкIв гъибт,
 шад инчI гьадрарху;
Марцци дусттвал гъибт,
гирнари аьдрярхю;
Сабкьан хяд гъибт,
мучIу йишван рякъ абгуз;
Сабкьан гъяд гъибт,
дяви дарди албаггуз.
Умуднахъди ил хъттабгъбан тафавутвалиъ цIарарин- гафарин къайда, текрарвалин ритмика атIабггуз хъюбгъра. Натижайиъ, багьахь гьайиб ярхлаз гьадапIура, ярхлаъ айиб лап ултIубкьнуси уламдиъ дийибгъура; гафарра - чIалнан аьгьттназ, дидин ириз кечирмиш шула.

Узу узуз
 дидрихърайган,
Узу узуъ
 удруршрайган,
Йиз кьисматнягъ
гъюдруршрайган,
Уьрх, жан Аллагь,
узу узхьан.

Инсан – кIурайибдин десттег ву; десттегси – жвуваз имттигьянра: дюзвал ва гьякь`вал – жарариз насигьятар ттувуз айидар дар, шаири дурар жвуван юкIв дубчIвнайи дюзгюнвалихъна хуз ва гъюз гъитра.
Текди агурайи сейрак гафариъ лайикь деринвал а, деринвалихъди сабси асантвал а, асантвалихъди сабси ачухъ`вал а, ва – уьмуми вуди – рюгьнан акувал, рабчIувал улихь дийибгъура.
Мярифатнан аьхю гъалаб ади арайиз гъафи гьиссари жарарин юкIвра абггруб ашкар ву. Му аьгьвалатнан тасдикь`валра ухьуз нубатнан гъварчнаан рябкъюра, ва ухьу дийигъурахьа – Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин. КIвар – кIван сяргьятсира, вахттнан ва уьмрин цIарсира удубчIвура.
Дюн`яйиъ – ярквраъ хюч – хюрч гъябгъюра, хъа жакьв уьмур адлу апIбакан сикин дар. Дидиз рябкъюра:

Гьарикк, гьюдюхюри нажхар,
Хюрчабни дартIура гъахар;
Гьарин кьаблик кивну улар,
Тюфенги апIура улам…

Хъа жакьвли – аьксивалиъ – хъттабтIурадар чан мяъли; мяълийиъ – мурзниин – цIарниин али гьисс а, ва гьисс учвра гъаршу вуйиб хиянаткарвализ, бюдрягь тямягькарвализ, вижнара кадру инсафсузвализ. Аьгьвалатнан харабвалра гьадму вуки, шаири урхурайир кьатIиди чан кьиматнахьна хурадар, – урхурайириз фагьум апIру йишв ва фагьумдизра мюгьлет гъибтра:

Му хюрч ашкар вуйи жакьвли
АпIури айивал мяъли
ВуйкIан зяифвал дараскьал
Дарш кьувват вуйкIан аьнтIикьа?

Интонацияйин жинивал кайи айгьамра, подтексдиан рябкъюрайи умудра даимлугъдиъ дурум айи хатрихьна гьачIарккура, амма гъалатIназ мушваъ мумкинвал рябкъюрадар.
Кттибтбан саягънан шиърарин чIалра – урхурайириз мянайин символ абгбан мумкинвалси кIалибназ гъюра.
Архаинвал адру уьмрин жилгъайихъ  - ихь улихь - магьа булагъ:  тялукь ччвур али шиъриан, ухьуз дюзмиш дапIнайи шиклиан:

Кюгьне булагъ –
сабрин нугъат хъайи шид;
Вахтну сувагъ дапIнайи шиб,
латан шинт.

Булагъдин нугъат, дидин рубзувалин саягъ ухьуз гьятта шиърин рифмайианра кмиди, – цIарнан айитI дюзгюн дапIнайи аьлава рифмайианра, – ебхьура: шид – шиб – шинт… Булагъ – гьиссуз гъарантувалин ва уьмрин гъилицнацвалин бина-диб дар:

Уртим али гъвандиин
устайин къул.

Хъа цаларин гьарсаб гъвадиан булагъдихъна дуфнайириз тарихдин ул рябкъюра. Каркариан шид ухубра чарасуз лазим гъюрадар, – инсанвалин гъиллигъ кайи, мялум дару сар саил инсанди, заварикк чан рюгь разиди ва акуди гъубзбан бадали, чахьан удукьру уж`вал дапIна, – имбудари учв разивалиинди кIваина хруганси:

КIурмин зумзум пай апIбаъ
вува аьриф,
Шли-вуш мушвахъ гъибтнайи
кабшнайи кIиф.

Фикир ттувай: кIиф чIивидарихъди уьмриъ ишттирак шула, вахттнан гъаразнаъ ва гъайгъушнаъ дийибгъна, гъубзна; дидиз чан хусуси лишнарра а: дидин гъвал кабшна, – думу дарваларигъ, дараскьалваларигъ, читин дюшюшаригъ гъябхъюб, чаин деврин вафасуз нукьсанар алахьуб, дурарилан гъубзу зиян уьбхюрайиб ву.
Магьа лирикайин сагьибра му булагъдихъна кьисматну хура:

Тинаси йибхь,
тум али кьаби варжи, –

му цIар табасаран поэзияйин тарихнаъ хатирнан ва усппагьивалин кIалибси наслариз гъубзру. Узуз гьадмукьан булагъар алахьунзуз, дурарихъ фарашди аргъаж духьнайи, чIар али, – чIивиди-ургру, – ва лизи кюкдихъ хъади, сигъди удучIвнайи чIуру варжйирра гъяркъюнзуз, амма йиз кIваз-кIулиз му цIарнаъ атIабггнайи гьяйбатлувал хъубкьундариз, – фагьмин эгьемиятлувал гьубкIундарзуз.
Хъа цIар гьаци ичIиди-пучIакди ккудубкIурадар, дидин давам гьамциб ву:

Йишв апIин,
штухъ деуз гъебццу кIакIвлиин.

Рягьимлу кас, чахьди кIиф гъабхир, саб кIиф гъибтну душнадар, – дугъу булагъдихъна гъафириз эргвал алдапIузра кюмек ттувра: гъебццу кIакIулра дабгну дубхна. Хъа саб жикъи вахттна вушра гъайгъушнарихьан рягьятвал гъадабгъурайи касдин кIвазра жарариз уж`вал апIбан хайирлу ниятра, мумкин ву, хъубкьур. Гьаци вуйиган, шиирра лайикьлуди ккудубкIура:

Фикрикк кказа,
фу вуш ужубна–харжиб
Гъубшубдинна
гъюзимбубдин кIварниин…

Шиир тешкил апIбаъ цIийи мумкинвалар агури, шаир халкьдин эстетикайихьан, фольклорин асас хъанунарихьан, дибдин яшайишдин кIалбарихьан ярхла шуладар, – гъубшуб гъийин йигъаъ, дидин суратариъ дюзгюнлуди убчIвра.
Багъривал рюгь саки гьарсаб шиъриз тялукь шула, шиърарра кIуруш образарин, ташбигьари «мукьариз» илтIикIура: гъярин гъючIаъ гъеебццу чIеъ; кьюрдун рух («Хьадукран эвел»);  кьаби апIру микIар гъурби («Хьад»); тур - уьмри ккиврайиб йиз кIван ккиришнакк («Уву вува, баб»); аьян хьубхъан ахсрин рафар («Таз гьадабгъай»); уьмур - ихь йисарин паж («Уьмур»); яв кIван кIварар алидар вуяв арчлар («Яв кIван…»); увкан гъахьну саб фила-вуш гъапIу ухьт («Уву кIваин гъахьниз»)…
Му жерге аьхирсузди, – шиърар ккудуркIайизкьан, – давам апIуз мумкинвал а – мидира Элмира Аьшурбековайин цIийи шиърарин заан усттадвал ашкар ва тасдикь апIура.
Шубубпи гъварч – Дагълу дишагьли – кIван ягъал кьалиин ва рюгьнан убчIру мурзниин дибикIнайиб ву. Мушваъ ихь яшайишдин, дагълу дуланажагъдин къайдасузди ва фагьумсузди давам шулайи трагедия ашкарди ва ачухъди рябкъюра. Му жигьатнаан гъварч гизаф деринвалин гъалаб айи «Зегьметкешдин дюаь» шиърин лайикьлу давамси урхуз шулу:
Штари утури,
Аязну ургури,
Ругди цирхьури,
МикIари тIуркIури,
Гьаму хилар,
Гьаму гьачIарккнай хилар
Аку дюн`я гъябкъдар дариз,
Лихури.

Табасаран гьарсар дишагьлийихьан улупнайи гафарин тажруба чан уьмрин, кIван ва рюгьнан гимн ва лозунг вуди текрар апIуз шулу, - ва гъалатIра хьуз асуллагь мумкин дар.
Аьзабари хъди, – сейракди вушра, – умун йигъарра гьахьра, гьаддиз дурар хатриъ ахьруси, кIваиндира гъузра.  Му аьгьвалатнаъра шаирин уларикк хъана дишагьлийин хилар ккахьра:

Гергми кьулихъ деъну,
Ггалар аркIури,
УкIан афрар
Илирчури шуй бабу.
Узу ггал гъябцIган
дуркнайи укIари,
Бабу укI чIилли апIуй   
Шубуб тIубу.

Эгер инсандин рюгь, дидин кIалиб фициб ву – кIури, гьерхиш, магьа дидин къамат: укI чIилли апIурайи бабан шубуб тIуб! Ва – ихь къанажагъдин, ихь гъюзимбувалин заминвал…
Дишагьлийин гьиссарин сирнарикан ва нурарикан сюгьбат давам шула – Мюгьюббатдин дафтриан – гъварчнаъра. Мюгьюббат учвра – хъугъувална вафасузвал рябкъюрайиб, вафасузвалихь дугърисузвал тасдикь шулайиб:

Яв кIван кIварар
алидар вуяв арчлар.
(«Яв кIван…»)
Фу гъядябхънуш
алдруб кIваин –
ФукIара
гъубзундар кIан`ин.
(«Я ялав илимдар…»)
Мархь убгъура…
Гъубгъиш, убгъри… Йиз фу ву?!
УнчIвик кучра…
Кучри… УнчIв йиз юкIв дарки.
(«Йиз фу ву?»)
Къайд апIуз шулу – шиърариъ жасусвалихьна вуйи нифретвал рябкъюра; лукIваликк гардан ккивбан нугъатар аьксивалин ва кIван такабурвалин лайикь`вал айидар ву:

Хабарсузди ваъ,
Кьаст`ан дивраза кIвар,
Сарун гюрюшмиш даршлубси
Ихь юкIвар.

Хъа фици вушра, дишагьлийин назук`валин гьиссар – ухьуз лиман дибрихъру, кIул ва юкIв адабгъуз даршлу ва ухьгьан хъуркьуз удудукьру гьиссарси гьийиргъура:

Дишагьлийин ибар
Дар жуфт –
Фу ву узуз хъугъуб?
Саб нуфт.
(«Гъит яв зенгар…»)

Шаирин рюгь чан йишв`ин ал, дугъу вафалувалин икрам апIура, гьадахъувалин гьяйиф зиггура, вая – гьякьлу ажугъ`валихьна гъюра; чан умуднан десттег-гъуси ихтиятлуди – ва ихттибарвал алди уьбхюз – шлубкьан чалишмиш шула; аьзаб аьхиризкьан гъубзрадар, юкIв ккабцбан умуд ашкарвализ хъубкьра:

Яв кIваз гъюрза,
йишв имишра,
имдаршра...
Узхьан сарун
Дарфиди
ктисуз шулдар.
(«Кьяляхъ гъюрза»)

Мюгьюббатдин дафтрихъан шаири  ихь поэзияйиъ зяифдитIан тартиб дапIнадру кIалбин гъварч – Лизи шиърар – ккергъра. Мушваъра ккуниваликан вуйи цIарариз мюгькам йишв дибихъна.
Магьа шиъриъ шубуб сурат кайи шикликан ктибтура: лирикайин сагьиб шиклиз лиггура; дугъу чакан, – гъирагъдилан, – гьиссарин йисирвалиъ гьеле имиди, ашкарвал хура:

Яв машназ лигураза –
гьадмуганси,
гъира
яв улариин гъеебцIу лигуб
яв кIвантIариина
кчвубхурайиз.
(«Шубрид кайи шикил»)

Сабсан къайд: рифма айи, везиндин сакIалвал тIапIнайи, гьенгну ккабалггнайи шиърартIан лизи шиърар, азад шиърар деринвализ хъанара багахь ву; ритмикайи, чIалнан «сарсливали» дурариз имбубсан фаркь`вал ттувра. Хъа мянайин тафавутвалра монологарин ассоциацйири, – гафарин амплитудайи, интонацияйин «хархарвали», композицияйиъ чIюрхи келимйир адрували, ташбигьарин хабарсузвали, – аьхириз гъабхура ва дакьатарин чарасузвалихьди табииди уьбхюра.
Нубатнан гъварч – Рякъяр: ихь поэзияйиъ хъайи-хъайибси кIулиз адабгънадру тема. Рякъ – хабарсуз алабхъу вая чарасузди гьабхъу маршрут – рейс дар, – дидиъ гьиссарин лап хутхли чIумар атIаггура:

Арццнай улар уржра
гъюдли мучIушну,
ЮкIв гьацIи апIура
йишван ичIишну.
Рякъхьан ярхлаъ кархьри
уьмрарин цIюмгълар,
Умударси ккеркри,
ктIуршвура гъулар.
(«Йишвну рякъюъ…»)

Образарин уьмаратвали урхурайир мюгьтал дапIну дерккра: гьюлсиб чюлихъ хъубснайи завун сини («Урус чюлиъ»); мучIу кIажси, йишв дабхънайи унчIварикк («Сан»); йиз ялгъузвалин марцци Дюрхъ («Хьадукраъ убчIвнайи рякъюхъ»).
Шиърариъ жилин рякъярихъди завун рякъярра кттикьура, уьмурна вахт къайдайиъди сатIи шула, табиаьтди ва насли ккудудубкIру Рякъ давам апIура:

Чвулин яцIаъ
кIажарин цIа.
Завун гьацIаъ
кIакIар кайи
гьибарин цIар.

Хъебехъай фициб кьувватлу ва усттадлу рифмайи ихь ибар сикинсуз апIураш, ва ккарцраш – чан нугъатниинди: яцIаъ – цIа – гьацIаъ – цIар!!!
Китабдин аьхиримжи гъварч – Лирикайин ихтилат. Му гъварчра – имбударси – ихь поэзияйиъ адру философияйин темйириинди тафавутлу шула. Шаири асант инсанарин дусттвал, чакълар-тIарашчйирин гьяясузвал-гагьниинси ачухъди уламдиъ ва фагьмиъ дерккра, уж`вализ ва марццивализ рякъ ачухъ апIура.
Элмира Аьшурбеговайин цIийи китаб – дугъан улихьдин ужударсттар шиърарин давам ву. Таза шиърариъ уьмрихьна вуйи цIийи лиггубра а. Ихь арайиъ инсанвал за апIбаъ шаирин усттадвалра замин шлубдик узу дурумлу умудра кивраза.

Литература: 1. Эльмира Аьшурбегова. Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин. –Дербент: изд-во ООО «Типография – М», 2015.


Вестник кафедры литератур народов Дагестана. Сборник научных трудов. Выпуск 14. Махачкала, 2019. Страницы 68-73.