М. Гь. Юсуфов. Э. Аьшурбеговайин яратмишарикан

                М. Гь. Юсуфов,
                филологияйин илмарин доктор

Э. АЬШУРБЕГОВАЙИН ЯРАТМИШАРИКАН
(50 йис хьпаз тялукь вуди)

Табасаран, вари Дагъустанси, улихь вахтари гизаф илимлу юрд вуди гъабхьну. Тарихдиъ ихь йишвариин гьацдар медресйир мялум вуки, багахь хьайи ва ярхла айи хайлин юрдариан Табасарандиз урхуз гъюри гъахьну. Думу медресйириъ девлетлу библиотекйир ади гъахьну. Революцияйин вахтна ва дидин кьяляхъна йисари аьхю кьадар кюгьне китабар талаф гъапIнушра, гъузу китабарин кьадарра цIиб дар. Ич абайи, чан китабханайиз гъурху гъабхьи вахтна, йишвну багахьлуйир уч дапIну, накьваригъ ичI дирибккну, китабар гьадму ичIаъ гьитIикIну. Гьаци дугъу дурар гъюуьрхну. Гъузнайи китабарин гъайгъушнаъ, тарихчи Амри Рзаевич Шихсаидов кIулиъ ади гьязур дапIну,  2011-пи йисан Москвайиъ «Аьраб рукописарин ва кюгьне печатдин китабарин сиягь»  («Каталог арабских рукописей и старопечатных книг») ччвур али китаб адабгъну. Улихьган хусуси коллекцйириъ гъахьи кюгьне китабар гьамус гьамциб саягъ илимдин ишлетмишнаъ тIаъра ва чап апIура. А.Р. Шихсаидовди, Табасарандиъ ихтияр уьбхбаан (правойиан), жара саб йишваъра адру, лап кьитдитIан алдрахьру рукописный документар дидихънайиваликанра кIура. Чпик Табасарандикан тарихи мялуматар кайи гизаф китабар, Россияйин илмарин Академияйиъ, ДНЦ РАН-диъси, Азербайжандин илмарин Академияйин рукописарин институтдиъра уьрхюра.
Совет гьюкумат жигьил вуйи йисари революцияйиз улихьна деврарин ихь литература батIил апIбан гъурху ади гъабхьну. Ихь рюгьнан ирс уьбхбаъ ва литературайин рякъ кьатI хьуз гъидритди давам апIбаъ Абумуслим Жяфаровди, Багьаудин ва МутIалиб Митаровари ва ихь имбу писателари ва аьлимари аьхю роль уйнамиш гъапIну. А.Жяфаровди, учв гьадмукьан йисари лагерариъ гъахьнушра, шаир-писателси жвув талаф хьуз гъитундар ва чан инсанвалин къанажагъ гъюуьбхну. Кьюб гюлле йирфариъ арсну имиди дявдиан дуфнайи МутIалиб Митаровди халкьдин ирс уьбхбахъ зиурайи зегьметнакк зигарвал улупундар.
Гъийин насил тарихдиз ва литературайиз жара саягъ лигура. Думу лигбиин идеологияйин призма алдар. БикIурайидар лазим дару аднахьан, патетикайихьан ярхла ву ва художе ственный дережайиин аьшкьламиш ву. Гьадму саб вахтна дурари ихь литературайин бинайиан гъюрайи аьдатар давам апIура. Хъуркьувалиинди биналу аьдатар уьрхюри, цIийибдиинди ихь литература девлетлу апIурайи бажаранлу шаир ва драматург Эльмира Аьшурбегова, чан сабпи китаб 1998-пи йисан удубчIвнушра, литературайиз гьеле учв студентди имиди, чан бикIбариъ дигмиш`вал ва жанрйирин жюрбежюрвал ади, гъафну. Йиз хликк таза студент вуйи Эльмира Аьдиловайин (дугъан думугандин фамилия) ужуб дережайиъ дидикIнайи сонетар ва «Нартдин мюгьюббат» кIул али поэма гъурхнийза. Гележегдиъ думу сонетарин анализ йиз китабариъра убчIвну. Дупну ккундуки, гьадмуган имиди жигьил шаириз хусуси хатI айивал, дугъан цIар дудубкьнайивал, дугъ`ан тясирлу апIбан дакьатар ишлетмиш апIуз улдукьурайивал рябкъюрайи.
Э. Аьшурбеговайи чан яратмишариъ деврин учIру месэлйир хусуси рякъяриинди ачмиш апIура. Дугъу чан марцци лигуб дюуьбхна ва кIурайиб кIваан гъюрайи табии гафниинди кIура. Дугъаз уьмриз «жюрбежюр улариан» лигуз кьувват а. Мисалназ, «Бюлбюл жакьвлин мяъли» кIуру шиъриъ дугъу «жакьвлин улариан» гъийин деврин инсаниятдин гьяракатариз кьимат тувра ва, инсандихьна илтIикIну, гьамци кIура:

Яв икриъ узуз саб гьар гъибт,
Саб гьар гъибт – узуз мукь апIуз;
Яв мухриъ сабцIибди йишв гъибт,
Мухриъ йишв гъибт – мяъли ивуз.

Эгер классикарин яратмишариъ ашукь (шаир) бюлбюлихъди теври, ширин мукьмариин ва дюн`яйиин гьяйранваликан кIураш, Аьшурбеговайи му тема гъийи деврин инсандин ва табиаьтдин арайиъ дубхьнайи гъаршувалин месэлайиз илтIибкIура. Шиъриъ бюлбюли, «гьарар алдатIури, цалар диврайи», «чру майднарин ерина бетон убзрайи» инсандиз тягьна йивура:

Дюн`яйиз лигру унчIвариз
Гъаншар духьна цална унчIвар…

Шаири, «мукьмариинди динж апIури, чан мухриъ уьбхюрайи» юкIвра бюлбюлси арайиз адабгъура. Хъа жара шиъриъ дугъу, му дюн`яйиъ гъябгъюрайи хюрч рябкъюри ашра, чан мяъли апIурайи ничхрин образдиинди шаир (ашукь) улупура:

Фици гьаргъян кIураш жакьвли
Уьмур адлу апIру мяъли,
Аьгъяшра чаз му ярквраъ-хюч
Гъябгъюри айиб йигъан хюрч.

Гьарикк, гьюдюхюри нажхар,
Хюрчабни дартIура гъахар;
Гьарин кьаблик кивну улар,
Тюфенги апIура улам…

Му хюрч рябкъюри айи жакьвли мяъли апIури айивал «зяифвал вуйин дарш кьувват?»  – философияйи суал дивра шаири.
Аьшурбеговайи чан яратмишариъ уьмриъ гьарган тIалабнаъ айи месэлйир ва кьиматнаан ададахьру гьиссар ва аьлакьйир арайиз адагъура. Думу гъийин девриан кми-кмиди тарихдиз «удучIвура», ва дугъу чан эсерариъ ккудушу деврар гъийин уьмрихъди ва гележегдихъди аьлакьайиз хура. Гьадму гьисабнаан «Сариз кадру дюаь» кIуру шиир кIваин апIуз шулу.  ЙицIикьюб цIарнакан вуйи му ярхи дару шиъриъ аьхю эсерариъ шлубсиб сюжет а: ктибтурайирин бабу «гашаригъди» (Думу Ватандин Аьхю дявдин вая дидин кьяляхъна вуйи йисарикан улхурайиб ашкар шула.) йитим бицIидар уьрхюри гъахьну ва, чпин уьлин кьацIназ мадар апIбан бадали, бабаз бицIидарира кюмек апIури гъубху халачи гъулаъ гъуллугъниин алири «гъядапIну», янаки халачийин кьимат затра тутрувди, дугъу саб фициб-вуш багьнайиинди думу чан хайирназ ишлетмиш гъапIну. Гъулаъ мициб залумваликк ккабхъуб саб му хизан дар, му гъуллугъчийи «пуз ушвниъ чIал адру бичинчйир » швнур кас «гъюлягъ гъяъну». Хъа вахтар гъушну, ва чан йитимарихъди халачйир урхури гъахьи дишагьли гьамус кьаби яшнаъ а ва гьадму гъуллугъчи кивнайи накьваригъянтина гъягъюра. Бабу му накьварик кайи чаз аьгъюдар ва (белки, кюгьне накьвар вуди) чаз аьгъдрудар вари ккидисну, дурар вардин рюгьяриз дюаь бахш апIура. Анжагъ сар гьадму гашаригъди гъул`ин гъуллугъниин гъахьирин рюгьназ ктарди:

Накьваригъянтина гъягъруган, бабу,
дийигъну, дюаь апIуйи;
Мушвак кайи вари чан фикриъ имбу
ва имдру ксар ккидисуйи;
Вардин рюгьяриз бахш вуйиз, кIуй, дюаь
му накьваригъ – сарин ктарди…

Тербия тувру саягъ урхурайирихьна илтIикIну кIурайи саб келимара ктаршра, му шиърин тербияйин мяна аьхюб ву.
Ватандикан, дадайикан, дустваликан, тарихдикан, мюгьюббатдикан ва имбу жара фуну темайиз бикIурашра, Аьшурбеговайин эсерариъ чан уьмрин тажруба вуйи гъийин замана атIабгура. Ва заманайин учIру месэлйири дугъан юкIв гьадабтIурайивал ашкар шула. Гьадму месэлйирикан саб вуди гъийин насли бабан чIал дипрайивал дугъан эсерариъ гизаф алабхъура:

Йиз багъри чIал – лизи шули айи чIвал,
Жигьилихьна тувуз удудукьрай ирс,
Аьсрариан гъабхиб ктадабкъди урчIвал,
Имтигьянси дийибгъуб наслиин йиз.

Гьелбет, «лизи шули айи чIвал»! Гъи гьеле-мелера жигьил-живанарихь бабан чIал хьимдар, ва багъри чIал наслихьна тувуб гизаф читин месэла дубхьна. Аьшурбеговайин му тема, тясирлувалин дакьатар ишлетмиш апIури, устадвалиинди арайиз адабгъна:

Арццуз шуйкIан увуз закурин урчIар?
Йиз чIал, яв сес гъубзуйкIан йиз ужагъдиъ?
Дарш гъийин йигъариъ рюгь дубхьну мичIал,
Зяя шуйкIан уву уьмрин гъирагъдиъ?

Э. Аьшурбеговайин яратмишариъ айи дадайин образ аьхю дикъат тувбаз лайикь ву. Дугъу дадайин образдиъ вари дагълу дишагьлийир сатIи дапIна. Дугъан дада шараитар ва уьмур гъулай апIру гьарсаб техника айи гъийин заманайинур ваъ, хъа гъи чиб цIибтIан имдру ва «уьмриан гъябгъюрайи» наслигъян ву. Дадайин портретдиъ Аьшурбеговайи веледар, хал-хизан, жямяаьт, намус-гъир`ят бадали уьмур гъурбан дапIнайи гьадму наслин дишагьлийир шикилназ духна. Магьа думу духьну йикIайиз баркаллагь гъадабгъбан лишниккди яшамиш шулайи дишагьли:

ДацIаркну гъягъюра рякъди
Гьарган гьялаки дишагьли.
Дугъаз шулу гьиидарди,
Эгер гъагъар ккадарш хиликк.
 
Гъагъ хьадруган, дугъан лицуб,
Вердиш дарди, шулу цIакуб.
Гъагъ хьадруган, дугъаз аьгъдар,
Наанди апIуруш хилар.

Аьдати саягъ тувнайи мянайин заина, текрар шулайи «гъагъ» кIуру гафну шиърин идея хъанара гужал апIура. «Хилиъ ляхин, униъ бицIир адарди Деъну уву кIваин апIуз шулдарзхьан», – давам апIура дадайикан вуйи тема шаири сонетариъ. Дадайин образ арайиз хруган, думу дадайин хиларихьна кми-кмиди гътакура. Думу хилар «гвачIниндиан йишвну вари ахайиз» сикинвал адарди лихурайидар ву. Шаириз дурарихьди тевуз лайикь вуйиб дюн`яйиъ ади рябкъюрадар ва «чиб бадали саб мюгьлет дибрихъу» гирами хиларикан олицетворение саягъ гьамци кIура:

Шибар аркуз вахт гъабхьидар дар дурар,
ТIублнар хъауз фурс гъабхьидар дар дурар.

Чан сонерин гъварчнаъ автори аьхю хажалатниинди дадайикан ккудубшу вахтнаъ бикIура, ва дада аьхир адру марцци кьувватнан ва нумунайин чешнеси улихь дерккра.


Вари дюн`я яв кIваъ убшнайи, дада:
Веледарра, халра-гъулра, аьдатра.
Гъабгур дайва рягьят йишварихь далда,
Бизар гъахьир дайва уьмриккан затра.

Му сонетариъ хизандиз вафалу, чан ужувлиинди жвув фида апIурайи зегьметкеш дагълу дишагьийин образ ачухъди рябкъюра:

Гвар кьял`инди, гъурччу палтар хиликкди,
Тяди кади гъюйва узнаккан зина –
Гьаци, аьхю хизан алди, гъагъдиккди
Уьбхюрайва марцци асулин бина. 

Гъулан латакк даргънайи шибариин
ГъяцIли ликарихьди дурччнайи чарчар
Яркьу икриъ дизигнай тIурнариин
ТIурччвури шуй, вуйиси лизи кагъзар.
 
Масккврин вуйиб гъядарди шулдай дуркьигъ,
Гьаминди хяр, гьатинди хутIлин ляхин -
Йигъра-йишвра гъизгъин вуйи уьмрин цIигъ
Айиб дайи увуз герен архаин.

Табасаран чIалниинди яратмиш дапIнайи шиърариъ баб ва дада гафарин мяна аьхюну пайси саб вуди шулу, ва дицдар шиърар вари дадайикан вуйи темайиндарси кьабул апIуру. Хъа Аьшурбеговайин эсерариъ бабкан кIуруган, думу аьхю бабан образ вуди, худларинна бабан арайиъ айи аьлакьйирикан улхура. КетIерццнайи худлиз лигурайи баб ва бицIи вазси гъабраъ дабхънайи гъадабкьу гваран кIаму; бабу гъяцIрайи укIан афрар жигъригъар али пичран шибриин уржуз кюмек апIурайи худул ва жара гьацдар шиклари чиб кадагъну адрудар вуйивал субут апIуру.
Тарихдиъ варжар йисариинди табасаран дишагьли, бицIи вахтна жиликан ктIигъхъанмина тап дюн`яйилан гъягъяйиз, халачайин мурсалар-хьайиригъ уьмур хъапIри гъахьивал Аьшурбеговайин творчествойиъ удрубчIвди имдар. Уьмриъси, дугъан шиърариъра табасаран дишагьлийин образ халачайихъди аьлакьалу ву. Мисалназ, «Бабаз» ччвур али шиъриъ лирикайин игитри бабу чаз туву тербия, чаин уьмриъ улубкьуб, бабан вуйи гъалаб – вари халачайин символариинди ачмиш апIура. БицIи вахтна тербияламиш апIуз хъюгърайи юкIв шаири тазади рибшурайи халачаси гьисаб апIура.

Уву вува, баб,
Ккиришур ккиришрар,
Йиз юкIв рибшуз хъюгърайи
бицIи вахтна;
Гъивур ккебгъру таб,
капIуз хъюгъюр кишра,
Улупур хъпиржуз
йиз кIван гъирагъ-гъахма.

Шиир ккебгъну-ккудубкIайизкьан метафорйирикан ибарат ву: «вува, баб, ккиришур (кIван) ккиришрар», «юкIв рибшуз», «гъивур (кIван) ккебгъру таб», «капIуз хъюгъюр (кIвак) кишра», «улупур хъпиржуз кIван гъирагъ-гъахма», «фукьандари йиз кIвак китIнийкIан гугар», «фукьандари…, раж йивури, хъабалгну дидиъ (кIваъ) рангар» ва ж.
Саспиган ишлетмиш апIурайи гафариъ швнуб-саб жар мянйир а. Мисалназ, шуран кIван ккиришнакк ккиврайи тур ихтиятди дубсри-алдабкбан гъайгъушнаъ айи бабкан улхруган. Тур – халачайин гиришдикк ккиврайи гакIвлин ясан рукьан алат ву. Хъа фикриз зиян апIру яракь вуйи жара турра гъюра. Хъа баб шуран кIваз уьмри зиян дарапIбан бадали, гъайгъушнаъ а:

…Ул ал`яв, баб,
Гъидрибтри думу цIабкуз,
Гъидритри улубхьуз
яв иву чешне,
Гъитри
ихтиятди дубсри – алдабкуз
Тур,
уьмри ккиврайиб
йиз кIван ккиришнакк.

Дадайин образ заан нумуна вуйи зегьметкеш дишагьлийин образси ачмиш апIури: «Масккврин вуйиб гъядарди шулдай дуркьигъ», - кIура автори. Халачи кIуру гаф ишлетмиш дапIну адаршра, мушвак дадайин дуркьаригъ гьаммишан халачйир гъяди шлувал субут апIура. Ва сонет табасаран дишагьлийин зегьмет ва дирбаш`вал халкьдин арайиъ заан тярифназ лайикь вуйивал улупурайи натижайиинди ккудубкIура:

КкацIуз гьалварна халачйири хулар
Фици хъуркьри гъахьний яв дири хилар?!

Эгер совет вахтари халачачйирин устадваликан гьяйранвалин, ад ва адлу апIбан саягънан шиърар дикIури гъахьнуш, гъийин деврин поэзияйиъ думу темайин гьевес гьюдюхна. Иллагьки шаир дишагьлийирин бикIбариъ. Аьшурбеговайи чан шиърариъ халачайин тема асла хусуси жюрейиинди арайиз адабгъура. Думу бабахъди ва дадайихъди, тербияйихъди ва жвуван ирсназ гьюрмат айивалихъди, ккудубшу уьмур кIваин гъибтувалихъди аьлакьалу апIура. Думу шиърариъ артухъси элегияйин гьенгар а.
Шаири «Лизи ваз» драмайиъра халачйирин символика кми-кмиди ишлетмиш апIура. Мисалназ, кетIерццну, учв йикIуб мумкин вуйиваликан аьян дубхьнайи Нархалумди дявдихьна, янаки инсафсуз вахтнахьна илтIикIну, гьамци кIура:

Йиз уьмрин дуркьаригъ гириш,
Лиг, дурубхди, фукьан гъимиш;
Ухди ву гъирагъ алдабкуз –
Дийибгъ, йиз бахт хьайиз текуз.

Дурурхди, кимийиз фурар
Ва чпихъ йиз юкIв хъимбу чIурар.
Миван аьхирин тIул кIару,
Муулухан ир ккудубкIру.

Дуркьар, гириш, гъирагъ алдабкуб, фурар кимиди хьуб, халачайин кIару тIул, ккудубкIру ир улухуб – му халачачивалихъди аьлакьалу терминарин гъийин заманайиъ сяняаьтдихьан ярхла духьнайидар бегьем гъаври дархьузра мумкин ву. Хъа гъаври шулайидариз му метафорйиинди гужал дапIнайи ва гьадму саб вахтна рягьти чIалниинди дибикIнайи монологди тясир дарапIдира гъитидар. Шаири, рангнан символикара ишлетмиш апIури, гъагъи кьюб мяна сатIи апIура: «аьхиримжи вуйиб» ва «кIаруб (янаки чIуруб, хажалатнануб)». Дугъу, трагедияйин мяна гъати хьуз, аьхириин («аьхирин кIару тIул йивуб») сабсан аьхир («уьмриин ккудубкIру ир улухуб») иливура.
Э. Аьшурбеговайин «Лизи ваз» китабдин кучIвбан гафнаъ ихь шаир Рягьим Рягьманди гьамци бикIура: «Улхухьа, мисалназ, дугъан шиъриинди дибикIнайи «Лизи ваз» ччвур али драмайикан. Гьамциб саягънан драма ихь литературайиъ анжагъ Абумуслим Жяфаровдин эвелиан поэмаси дибикIнайи «ДарчIиди кивур» мялум вухьуз». Му фикир давам апIури, дупну ккундуки, Абумуслим Жяфаровди чан «ДарчIиди кивур» кIул али эсер кьюб жанриъ яратмиш дапIна: поэма саягъ ва пьеса саягъ. (Сифте яратмиш дапIнайи чан поэмайин бинайиин автори сягьнайиин дивуз прозайиинди пьеса гъибикIну.) Э.Аьшурбеговайин эсерин тафавутлувал гьаддиъ аки, дугъу чан драма шиъриинди дибикIна. Ва табасаран литературайиъ му асла цIийи тажруба ву. Автори, дугъриданра, дявдин ва дявдин кьяляхъ гъагъи вахтари чпин уьмрар фида апIбиинди Ватан гъюуьбхдариз литературайиъ ядигар дивна. Драмайиъ атIабгнайи уьмур ва игитарин образар гьарсаб табасаран, дагъустан гьам къавкъаз гъулариъ якьинди гъабхьибдилан яратмш дапIнайидар ву. Гьарсаб гъулаъ, жара ччвурар алди, чиб зегьметкешар вуйи Гьяжи, Нархалум, Фатма ва имбудар, дявдиз гъушу ва кьяляхъ дарфи жигьилар ва гъуландар аьрхри гъахьи гъачгъар, живан мюгьюббат «йирси гъатху кагъзариз» илтIибкIу кьисаматар а. Эсер, документалистикайин жанриан вуйибси, чахъ хъугъуз гъитруб ву. Дидиъ художественный гьякь ва заан художественный удукьувалин устадвал а.
Эсериъ асасуб вуйи дявдин темайиъ гизафдар жара темйир сатIи духьна: ватанпервервал ва жасусвал, зегьметкеш`вал ва жарарин зегьметниин бахилвал, жара исандилан юкIв убгувал ва вижнасузвал, мюгьюббат ва душманвал, вафалувал ва жасусвал, кьимат тувувал ва гъадри адрувал   ва хъанара жарадар. Эсери уьмриз жюрбежюр саягъ лигуз гъитра ва якьин мяна арайиз адабгъура. Гьаци, цIиб улихьнаси, жилири ккуртт гъабхундариз кIури, ишурайи ва бахтсуз вуза кIурайи Нархалумди, дяви ккебгъуваликан хабар гъабхьиган, гьамци кIура:

ИлтIикIну йиз баяр-шубар,
Хизан - багахь, бицIир – хаб`ин,
Йиз хал хул`ин, йиз гъул гъул`ин,
Фу гьубкIри адайи узуз,
Гьамци айир нарази хьуз?!
Бархатдин ккуртт?! Агь, буш келле –
Гъябгъюра жандилан зегьле.
Анжагъ саб хабар, саб гьарай –
Фици уьмур гъабхьнуш кьюб пай!

Нархалум, гьамусдиз бахт ади, чаз гъадри дархьивалин гъаври шула, ва дугъак чан айи бахт уьбхбан гьякьнаан гъалаб кабхъра. Дявдин вахтарин гъагъи зегьметну, гашари, бицIидарин гъайгъушнари ва иццрушну ккагъну, йикIурайири дугъу, чав уьмрин гъаври духьну, чаз ади гъабхьи бахтназ кьимат тувуз хъуркьайиз, уьмрин аьхиризра гъафиб аьзабниинди субут апIура:

Фукьан ухди гъубшнуш уьмур!
ФукIа апIуз хъуркьундарзу…

Гьадму саб вахтна думу саб герендиъра жандиз рягьятвалихъ дархьиди, зегьметнаъна аьзиятнаъ уьмур адапIу аьдати дагълу дишагьли ву. Дугъан аьхиримжи монологариъ дагълу дишагьлийин уьмур перде гьадарди, багхьан рябкъюра:

Яраб, эргвал алдапIайиз,
Жил абггайиз деуз дархьи,
Яраб, кIурза, нивкI хътIабццайиз
Жан гьатIабццну, дахъуз дархьи,
Гьамкьан дердер имиди кIваъ,
Дюн`яйилан гъягъидикIан?

Драмайиъ гьарсаб образ девлетлувалиинди яратмиш дапIна. Колхоздин саркар вуйи Гьяжи, жямяаьтдин дуланажагъдихъ аьхю зегьмет зигурайи гъулажви, нумуналу хизанчи, жумарт ва кьягьял инсан, ватанпервер, фашистарин пленди ва хизан ккадабхъували дюргъну ашра, чандар дару йитимарра хизандиз гъадагъну, дурар ликриин апIуз рюгь айи кас вуди улупна. Маиф, зегьметкеш ва дугъри инсан вуйи ЖамутIин гьяракатари ва гафари урхурайир, гьелбет, вижнасузди гъитурдар. Гьадму аьгьвалатнаъ чпин жан уьбхюри, дезертирар духьну, яркврариъ ахьнайи ва зегьметкеш инсанар тIараш апIурайи, сагъу жанар хъайи гъачгъар ЖамутIихьди тевган, имбубсана кIваз нифретлу шулу.
Автори сар-сариин юкIв улубкьнайи живанар вуйи Халилин ва Сунайин образар хусуси назуквалиинди ярамиш дапIна. Думу кьюрид жигьилар, чиб гьеле яшнакк ккуркьну адаршра, уьмрин вари терефариъ яракар шула, ва дурариин жавабдарвалин зурба гъагъ ал. Гьаци дурар гьам хизандин, гьам жямяаьтдин вари ляхнаригъ гъя ва вардиз кюмек шула. Дурарин сар-сарихьна вуйи мюгьюббат артухъ гафар аьгъдруб, марцциб ва деринуб ву. Думу лап бицIи яшарин дуствалилан ккебгъра. Дурарин гьиссар ва гъалаб драмайин автори устадвалиинди тувнайи пейзаждин шикларира ачухъ апIура. Магьа хьадукран багъдиъ Сунайин монолог:


Жилиин фукьандар дахьнаш,
Хъадахьнайи кюкдин кIулар!
Дурариз уьмур тувнадарш,
ГьапIуз адаршвнийкIан дурар?

Дарш уьмур айидар вуди,
МикIлу улдубшвдар вуйкIан кьян?
Тахсир кадру малайикдик
ГьапIуз кубкIри шуйкIан люкьян?

Сунайиз бегьер хайиз цирклилан алдахьу кюкйириъ дявдиъ йихурайи жигьиларин уьмрар рякъюра, ва дугъу Аллагьдикан чан ккунирин кьисмат дициб дархьуб тIалаб апIура.
Драмайин кIулиз адабгънайи «лизи вазли», янаки арсран гьякли, драмайин игитарин гьич дарш вардин умудар ва рякъяр алахьуз гъитра. Гъачгъин хпир вуйи ва жвувантIан гъайгъушнаъ адру Манатдинра кмиди думу гьякал хиларигъна гъюра. Амма дугъу думу, урус дишагьлийиз чара адрувалилан чаз гъазанж шлуб аьгъяди, дявдихьан гьергну дуфнайи ва гашлу гъадагънайи дишагьлийихьан муртйирихъ гьюдюхюра. Хъа гъулан дишагьлийири дугъахьди думу кьяляхъ тувуз гъитра, фицики абйирин аьдатариинди аьзаб кайирин бахтсузвалиин гъазанж апIуб аьйиб ву. Арсран гьяклиз инсан уьрхюз кьувват айивалихъ хъугънайи урус дишагьийи думу гьякал иццурайи Сунайиз багъиш апIуру. Хъа Сунайи, дявдиан сагъ-саламатди гъюз, гьякал Халилиз тувру. Халил дявдиъ дургуру, амма Сунайи думу гъюбкан умуд ктабтIурдар.
Автори чан драмайиъ Сунайин образдихъди аьлакьалу вуди вартIан тясирлу сягьнйир тувна. Иллагьки гъагъиди иццури, гьарзади нивкIан улхурайи Сунайин чан гъийиху дада ва чйир-чвйирихьна вуйи ккунивалин марццивал улупруган:

Наан апIуру узуз накьв?
Хъа ич бицIидарин гъвалахъ.
Дада дахъна гьатму кIакIнахъ,
Му гъирагъдихъ йишв ча узуз.
Ав, ич бицIидариз лигуз.

Думу, дукIну накьвдиз гъушиганра, чан бицIи гъардшарин ва чйирин гъуллугънаъ хьуз кка…
Драмайин кьувватлвал – дидин чIал девлетлуб ва образный вуйивалиъра улупна. Игитарин чIалнаъ халкьдин мисалар ва айтйир ишлетмиш дапIнайивали дурарин образар ва халкьдин уьмур дериндиан ачмиш апIура. Эсериъ художественный саягъ саб табасаран халкьдин ваъ, хъа вари дагъустан ва къавкъаз халкьарин тарихдин саб пай атIабгна.
Э. Аьшурбеговайин творчествойиъ поэмйири аьхю йишв бисура. Эгер дугъу студент вахтари дибикIнайи «Нартдин мюгьюббат вая гъванарикан нагъил»  кIул али поэмайиъ авторин живанвал рябкъюри гъубзнайиш, хъасин дидикIнайи «Гъучи»  ва «Лизи луфракан кьиса» кIуру поэмйири автор яратмиш`валин ужудар чагълариъ айивалин шагьидвал апIура. «Нартдин мюгьюббат» поэмайиъ шаирин табасаран фольклорихъди айи сигъ аьлакьа дишла ашкар шула. Фицики дугъу нартдин эпосдихъди аьлакьалу вуди ихь халкьдин арайиъ гъузнайи нагълар ишлетмиш апIура. Эсериъ гьацира гьяйванатарин образарихъди аьлакьалу вуйи фольклорин символар яркьуди алахьура. «Аслан» - кьувватлу ва дирбаш жилижвувкан кIуруган, «гъюд» – жигьил, уччвур ва дири дишагьли, «жюнерг» – кьувват айи, анжагъ жарариз зарар тувру кас ва гь.ж. Поэмайиъ ягъурниинди перифраз ишлетмиш апIура: шуркан кIуруган - «зийнар духьнайи ригъ», гъуландар пубан ерина – «йихуз имбу аьжузар». Мушвак асасдар вуйи кьюб тема – дяви ва мюгьюббат – саб тмунубдигъ гъярчна, ва автори чан эсер мюгьюббатдин кьувват дявдин гьиссариин гъалиб гъабхьивалиинди ккудубкIура, фицики гъулар ккидирчури, инсанар танкь апIури лицурайи Нарт, чан кьушумра хъади, удучIвну гъагъюра.
«Гъучи» поэмайиъ сюжет, Аьшурбеговайин  имбу поэмйирихь тевган, яркьу дару гьядисйириз бахш дапIнайибси гьибгъру. Хъа гьякьикьатдиъ поэма ихь абйирин уьмриан, ихь ярхла дару тарихдиан вуйи мянайи абцIна. Гьелбет, чиб хьайиз ккудубшу уьмрикн хабар адрудариз поэмайин цIарар адрарццубра мумкин ву. Мисалназ, «гъи нир хъа», янаки «нирин штар гужалди а» кIуруган, аьхю ниркан ктучIвуз ихь заманайиъ дапIнайисдар гъядар алдру вахтари нирин гъвалахъ, думу яваш хьайиз ккилигури, инсанари йигъар-йишвар адаури гъахьибдикан кIура. Автори, нирин штар гъизгъин вуйиваликан мялумат тувайиз, сабан урхурайир гьязур апIура ва художественный дакьатариинди тясирлу дапIнайи чIалниинди Шекспирин саягънан гъизгъинвал айи аьгьвалат тувра:

Маш йишвазди ккибицну,
Убхьурайи йигьагси,
Тюнт ву зав. КIару дифар,
Рангнак кирчнай рачларси,
Кяргъна, дутну, ацIну шту,
Сел рубзури, алди пар.
Завунна жилин ара
МикIлу дапIна авара –
Йивури леллу хабар,
Гьипна сел, гъитри жикIуз
Гагь гюне, гагьсан ханкIар.

Автори нирин штар гъи гужалди хъайивал, фукьан чарасуз багьна гъабхьишра, ниркан кудучIвну гъи Дербентдиан гъулаз гъягъюз даршлувал субут апIура. Гьациб гъурху айи аьгьвалатнаъ нирихьна багахь шулайи атлу ачмиш гъахьиган, гьелбет, урхурайирин дикъат дерин шула. Гьадму фондиин автори чан игитрин портрет тувра:

Нир хъа гъи саб аьламат –
Гъи мидкан даршул ктучIвуз.
Амма вушра гъиямат,
Му атлу даршул хътауз:
Гъи хъуркьуб ву чарасуз.
Аьгьвалатнаан гъизгъин
Кархьну а дугъан улар,
Юрушнаъ гъурхувалин
Саб ударра рябкъюрдар.
Бухара бачкIин кIанккан
КкитIигъна лизи чIвалар,
КIару юрт хъай ягъли жан,
Саб нуфт утIурснай гъюнар,
Хъа кIанакк  гужли гьяйван,
Вуйиси учвна эйси
СатIи юкIвна сатIи жан.

Ихь игит гьаму пислукнаккди гужли ниркан кудучIвну гъулаз гъягъюз гъитрайи багьнайихъди урхурайирин улихь уьмрин яркьу аьтрафар арццра. Думу вахтнан инсанарин аьлакьйир, гьюжат ва дамагъ, жилирвал ва гучIбях`вал, мюгьюббат ва думу бадали вуйи женг ачмиш шула. Дупну ккундуки, автори «гъучи» гафниинди тувнайи мяна «гъучагъ» гафназ багахь ву. Думу персонаждин образ харижи литературайиъ машгьур вуйи Робин Гуддин образдихъди тевуз шулу. Фицики, Аьдилра гьадму Робин Гудси зегьметкеш халкьдин дуст ва даршлуриз, касиб-кусибуриз кюмек ву. Думу учвтIан зяифдар тIараш апIурайи гъачагъ дар, хъа зяифуриъ аьрхрайидар сикин апIури, чав гъибисуб касибариз пай апIурайи кас ву. Гьадму саб вахтна дугъу, учв яшнаъ ашра, жигьил жамрахъди йицIимиржид йисаъ айи шуран кIуллан женг зигура. Думу гъалиб шула, фицики шуру «жигьил гучIбях» ваъ, хъа яшнаъ айи дирбаш ктагъура.
Поэмайиъ игитарин портретар устадвалиинди тувна. Саб-кьюб предложениейиъ авторихьан чан персонажарин рябкъру къаматра, айтIан вуйи фикрар ва психологияра ачмиш апIуз удукьура.

Агь, Назлу – гюзел адлу,
Учв жейран, улар нурлу,
Чру кIаж’ин али цIадал,
Дугъахъ ул хъадрур адар.

Саспи портретарихьна автор хъанара хътакура ва «цIийи рангар ктатбиинди» думу образар аьлава апIура. Мисалназ, эйсийихъди «сатIи юкIвна сатIи жан вуйиси» ниркан ктубчIвурайиган урхурайириз, гьелбет, бегелмиш дубхьнайи гьяйвникан автори саб вахтналан гьамцира кIура:

Буйругъ тувуб дар герек,
Чан буржи гьяйвниз зирек
Аьгъя, дарпишра эйси,
Багьа ву дидиз чпин сир.

Му цIарариъ гьяйвнинна инсандин арайиъ айи дуствалин гъадмивали, жавабдарвали, вафалували гьяйран дарапIди гъитурдар.
Поэмайиъ табиаьт жанлуб ву. Ва автори табиаьтдин аьламатнан хусуси уьмур ачмиш апIура:

Нир, кубчIвнайибси жинар,
Йивури кьяши бацар
Гагь гъвалариз, гагь завуз,
Ккундайси тикйир апIуз
Вари жил, чахьди гъабхуз,
Ккипну гьюрс кайирин жвар
Маш кайибси дубхьна уз.

Табиаьтдин гьял ва игитрин уьмриъ шулайи гьядисйир рифмаси тархьна, ва табиаьтди игитрин айтIан дюн`я, дугъан психология ачмиш апIуз кюмек тувра. Поэмайиъ сифте табиаьтди, хъасин инсанари диву читин месэлйириинди асас игит ахтармиш апIура. Хъа игит вари дюшюшариан гъалибвалииди удучIвура. Белки, гьаддиз эсер дугъаз кьисматну пешкеш дапIнайи саламат бахт айи шиклиинди ккудубкIурашул.
«Лизи луфракан кьиса» поэма вафалувализ гимнси гьисаб апIуз шулу. Эсерин чIалназ сакIалвал, хъа сюжетдиз маракьлувал а. Асас игитар вуйи жигьиларин гьяракатарин марццивали, дурарихъди аьлакьалу аьдатари ва уьмрин дюшюшари, топонимикайихъди аьлакьалу вуйи ва гьарсар табасаран касдиз багьа жара шей`ари урхурайирин гевюлиз рягьятди рякъ абгура.
Поэмайик гьацира литературайин эсер тясирлу апIру дакьатси нивкI ишлетмиш дапIна. Хъа нивкIра ихь халкьдин аьдатар, сяняаьтар ва дусуб-гъудужвубдихъди аьлакьайиъ улупна.
Эсериъ табиаьт чIивиб ву, фицики автори устадвалиинди жанлу апIбар ишлетмиш апIура: дифари ва штари, чIурдин ничхрари гафар апIура, микIлаз дерд зигуз кьувват а: «ЧIеъдигъ микI алий йикь`ин» ва жара дюшюшар.
Поэмайин асас образарикан саб табасаран агьалйириз гирами вуйи Рубас ниринуб ву. Рубасдин образ шуран монологариъ, аьхю кьадар метафорйир, тевбар, эпитетариинди гужал вуйи чIалнаъ, арайиз гъюра:

Жан йиз нир, жан йиз Рубас,
Жан ахмиш шулайи арс, –
КIур шуру, – вува йиз дуст:
Яв лайлайи дапIну суст,
Шинтак гъягъюйза нивкIуз;
Яв гъван ккай гагьаъ жикIуз
Хъюгънийза бицIи йигълан;
Ва урггуб дагъдин кьяллан
Хурай шту, дарди зигар,
АбцIрува йигъан йиз гвар.
Яв гевюл вуйиган шад,
Ччем кайибсиб шул`яв дад.
Эгер увук кубчIвиш хъял,
Яв кьириз йивурва гъял,
Къугъси, гьирчрува гъарзар,
Ккудухурува узар.
Му дерйир дапIнава чру
Кьувватну, жиликк рибчру.
Тухъ апIбан кьяляхъ гъулар,
УбчIврава гьюлин гъянаъ
Дербент баруйин цалар
Багхьан рякъру манзилнаъ.

Имбу дакьатарин арайиъ шаири рангарин символикара ишлетмиш апIура. Гизаф культурйириъ лизи ранг марццивалин мянайихъди аьлакьалу ву. Поэмайиъ текрар шулайи лизи ранг нирин эвелилан ккебгъра:

…Лизи йифун хяварикк
Ккубхъри сивун хярариъ,
Лизи дифран хабариъ
Дабхъри укI`ин цIадлариъ,
Гъюрава дагъдилан Жуф,
АпIин узкан лизи луф...

Поэмайин аьхириъ автори саб му эсериъ дубхьнайибдин ваъ, хъа вари инсаниятдин дявйирин тажрубайин натижа йивура ва дявдиъ багьалу кас гъудургу дишагьлийир, чпин гъагъи хажалат хьади, сягьнайиина адагъура. Гьацира автори гьамусдиз гъахьикьан дявйирикан инсаниятдиз дарс даршулайивал ва дявди бахтсуз гъапIдарин сан гьисаб адрувал улупура:

КIваълан гъушу вахтари
Гъабхьи гьаму гьядиса
Текрар апIбу дявйири,
Гъургдарин имдар гьисаб.
Рякъруган лизи луфар,
Хиял гъябгъюриз кIваан –
Фуж шубар вуйкIан мурар,
Ккунир дарфи дявдиан.

Натижалуди лихури, Э. Аьшурбеговайи имбу табасаран ва дагъустан бажаранлу шаирар, прозаикар ва драматургарихъди сабхилди гъийин литературайин девир яратмиш апIбак чан лайикьлу пай кивра.



Вестник кафедры литератур народов Дагестана. Сборник научных трудов. Выпуск 14. Махачкала, 2019. Страницы 73-82.