Методика ведения кружковой работы по даргинскому я

Г1. Кьурбанова

Дарган мезла кружок бирнила методика

Мях1ячкъала                2022 д.

ецензентуни:

• фил. гIилмуртала доктор БяхIяммадов М. Р. 
• фил. гIилмуртала кандидат МяхIяммадова Д. Х.

«Дарган мезла кружок бирнила методика» бикIуси пособие шагьарла журала 5 – 7 классунала бучIантас ва дарган мезла кружок бузахъути учительтас хасбарибси саби.
Пособие кружокличиб ахIи, дарган мезла дурсрачибра, дурхIни олимпиадабачи х1ядурбирути сяг1ятуназибра пайдалабарес вирар. Илини бучIантази нешла мезличи диги акIахъес кумекбарес бирар, сенахIенну  жузлизи жура-журала хIязани, баянти, разити минутуни, хъарбаркьуни, хIялумцIлаби дурадеркIахъес хIячурби кадерхахъурли сари. 

@ А. Курбанова

Дарган мезла кружок бирнила методика

Гьамадси ахIен никIа бучIантас дигуси учитель ветаэс, сенкIун абзурли класс бицIибти дурхIнала секIал багьес дигути хIулбани учительла гьарил вяшатIала хIисаблизи кайсу, илала сипатли ва  баркьудлумани ученикуначи халаси асар биру, бурибси гьарил девли дурхIнала уркIурбазир азир жура-журала хIялани алкIахъу, жура-журала баркьудлумачи дурх1ни гьирбиру.
Илгъуна манзиллизир В. А. Сухомлинскийла дугьби гьанхIедикили кахIевлан: «Дев – ил дурхIнала уркIурбази дурусли алтIуси назикси ваяхIгъуна саби; ил дев жагали тIембикIуси вавагъуна биэсра бирар, адам мицIирируси, гIяхIдешличи умутбирхьахъуси дарма шингъуна биэсра бирар; биэс бирар бугаси ва цIали лагьбикIуси мегьгъуна; ил жярга-зекъла къялагъуна биэсра бирар. Духуси, гIяхIси девлидурхIнас разидеш биху, балхIебикибси, декIсидевли – балагь.
Девли адам гьунарагарваресра бирар, илизи цIакь кертIесра бирар; ил сагъваресра бирар, вачавархахъесра бирар; хьулани дячIесра бирар, ил гъирачевваресра бирар; ташмишъала кIундацIахъесра бирар, цIумикIахъесра бирар; ил пишяхъяхъесра бирар, висивиахъесра бирар; бузериличи ил карцIваресра бирар, иштяхIагарваресра бирар»1.
Школала бегIлара биштIати бучIантас учитель идбагван вилзан. НикIабани иличи бирхауди бирхьу, илала хIерличил дунъяличи хIербикIар, илала гъайли гъайбикIар, илала ганзли ганзбикIар.
Эгер учительличи ученикунала игьдибар беткахъалли, илини дирути дурсрачира дурхIнала иштяхI беткайхъур. Илбагьандан учительла чебла саби виштIаси Адамличи лехIизес бални, сегъуна-дигара аги-кьяйдализиб илис кумекбарес дигни. Ученик гIелакалхъуси виалра, секIал камли иргъуси виалра, илизир вегIла дарсличи гъира, багьуди кайсес иштяхI алкIахъни, ил тамашавиэсти, пикриухъахъес гьирвирути хIянчурби гьаладирхьни – ил чараагарси шартI саби.
Багьуди кайсни, биштIати чула лугIилашал дахъал суалтас жавабтагIиб умцIни – илдас разидеш бихусили биэс гIягIниси саби, сенахIенну гуж-гужли, жура-журала къадагъабачил бучIахъути дурхIнала белчIудиличи иштяхI беткайхъур, илди пикрибикIес хIейгутили бетарар.
НикIа бучIантачил узуси учитель – ил пагьмукар адам виэс гIягIниси сай, хаслира нешла мезла учитель виубли гIергъи. СенахIенну шимала дурхIнас хасдарибти дарган мезла учебникуни шагьарлизиб яра дахъал миллатунала вакилти цабалги хIербирути шимазиб халабиути дарган дурхIнас дебали къиянтили урдулхъули сари. Илдигъунти дурхIнази дарган мез делчIахъес декIардарибти дурсрира дебали камли сари.
______________
1. Сухомлинский В. А. «Как воспитать настоящего человека». Избранные произведения в 5 томах. Киев, 1979 г. Т. 2. с. 298.


Урус мезличи бурсикабиубти дарган дурх1нани даргала литературала мез яра дарган лугъатуни камли иргъули сари.
Мар саби, нешла мезлара миллатла лугъатуналара хIурматбирути бегIтани чула дурхIнас биубсигъуна кумекбирули, биштIатала нешла  мезличи иштяхI алкIахъули саби.
Амма бегIти-ургаб камли ахIен чули кIирка хIурпри хIедалути, урус мез далниличи пахрубирули, саби-бегIти лугъатуни ва миллатла культура гьалабяхI букес икьаладирути литературала мез мучлахIедирути дарган бегIтира. ЦацахIели илдигъунти бегIти школабази дуцIкабикIули бирар: «Нушала дурхIнас дарган мезла дурсри цархIилти дурсрас диргаладулхъули сари, илди дурсрачибад дурхIни акьубатирая» или. ГIе, гуж-гужли илдигъунти бегIтала дурхIнази миллатла мез чилилра делчIахъес вируси ахIен. Амма вегIла мез дагьес дигути дурхIнала литературала мезличи иштяхI, диги, сагати багьудлумагIиб умцIахъес гъира акIахъес бегIтанира учительтанира бирар.
Ил мурад сархес багьандан учительличиб чебси саби: 1) дарган мезла дурсри тамашалатили детаахъни; 2) багьурси секIай биштIатас разидеш бихутили детаахъни; 3) дурхIни багьудлумаг1иб умцIести, гIяжаибти мисалтачи дурх1нала хIер битIикIни; 4) дурсрала дурар дирути хIязаначил, жура–журала хъарбаркьуначил бучIанти алавбурцни; 5) дарган девла, далайла, гIякьлу-насихIятла жагадеш сегъунти-дигара аги-кьяйдализиб гьаргбирни; 6)  дурхIнас дигусили, илдани сай учительла, сунени илдала уркIи иргъусили ветаъни.
 ДурхIнала литературала мезличи иштяхI, диги, сагати багьудлумагIиб умцIес гъира лебал яра агарал  учительлизибадра дигахъули саби. Ил мурад сархес багьандан кружокуни, гьунибаъниби, вечерти, абзани, дугьбала хIязани, спектакльти, концертуни дирни гIяхIси саби.   
 ДурхIни тамашабиахъести, илдала дарган мезличи иштяхI акIахъести, учительтас кумекли диэсти жузи лер. Илгъуна пособие саби Р. МяхIяммадовли белк1унси «Тамашала грамматика». Леб А. Кьадибях1яммаевла «Дарган мезла кружок» бик1уси жузра. «Лачин» журналлизира дирар дурхIнала хIер битIакIести, илди пикрибулхъахъести хIянчурби. Гьанна «Замана» газетализибра дурх1нас хасбарибси бях1 леб. Биаллира бехIбихьудла яра чедирти классуназир багаладиэсти методикала пособиеби камли сари. Илди къияндешуни хIисаблизи касили, нуни дарган мезличил  кружокла х1янчурбас багалабиэси «ГIяжаибси азбука» бик1уси пособие цалабяхъира. Ил пособие Дагъистан Республикала багьудила министерстволи кьабулбарибси саби.
Дила пикрили, ил жуз кумекли бетарар: а) к1ирка хIурпри руркънилис (ученикунас дебали къияндулхъули сари дарган мезлизир лерти 13 кIирка хIярп уркIиличир дихIес ва сари-ургар илди хIедирхахъес); б) орфографиялашал дугьби дархьли дучIахъес ва лукIахъес (бучIантани лугъатла дугьбира литературный мезла дугьбира дирхахъути анцIбукьуни дирар); в) программализиб чебаахъибси материал къиян-жапа агарли никIабази аргъахъес; г) дарган мезличи дурхIнала диги адикьес.
Ил мурадли нуни жузлизи кадерхахъурра жура-журала хIязани, абзани, чайнвордуни, кроссвордуни, илдала багьудлуми мурхь ва гьарзадиахъести хIянчурби ва ц.
ХIязла журала хIянчурбани дурхIни учительличил барх бузахъу, илдазир гьаналра агарли лерти пагьмурти гьаргдирахъу. БелчIудизив гIелакалхъуси ученикра хIязлизив жигарчеввирар, суненира секIал балниличи хариирар, школала гIямрура дурсрачир дедлугути хъарбаркьунира илис гьамадтили детарар.
ХIязла журала хIянчурбани гIелакалхъуси ученик уркIичеввирахъу, сагати багьудлумагIив умцIахъес гьирвиру, ункъли бучIути дурхIниван жавабтачи сайра шакикIнили ил разивирахъу. Илгъуна разидеш учительли дурхIнас гьар бархIи бихес гIягIниси саби.

КРУЖОК БИРНИЛА КЬЯЙДУРТАЧИЛА

Дугьбачилти хIязанира программаличи чеимцIати хIянчурбира дурадеркIес гьамадли бирар жура-журала кружокуначир. Дурсрачил дархдасунти багьудила байрумти, хIялумцIлаби, утренникуни, жура-журала конкурсуни ва  къяббердни агарли кружокуни дурадуркIуси  учительла дурсрачи буч1антала гъира халаси бирар.
Кружок бирнила кьяйдуртачила дахъал белкIани даргес вирар «БехIбихьудла школа» («Начальная школа») журналла декIар-декIарти номертазир. ХIера, ил журналла 1989 ибил дусла № 8-лизиб Л. Н. Хлысталовла статья леб. Илини лукIули сай: «Школализиб бяркъ бедлугнила ва багьуди кайсахънила хIянчурби дурсрачирра диэс гIягIнити сари, дурсрала дурарра.
Дурсрачир касибти багьудлумира, багьуди кайснила кьяйдуртира дарсла дурар дурадуркIути далдуцуначирра диэс гIягIнити сари. Илала дурабад, дарсла дурар касибти багьудлуми дурсрачирра пайдаладарес вируси сай. Дурсрала дурар касибти багьудлумани дурсрачир кайсути багьудлуми чедирцIахъес, мурхьдиахъес гIягIнити сари. Багьудлумачи дурхIнала гъира алкIахъуси бегIлара гIяхIси жура саби – кружок».
Багьудлуми дурхIнани гьамадли кайсу, эгер дурхIнас белчIудили харидеш бихалли, чула саби-бегIти пагьмурти чедиахъес биралли. Амма илдигъунти далдуцуначи тIалабуни дахъал сари.
«Кружок сегъуна-дигара дарсличил бархбасунси биаб,  – лукIули сай Н. Н. Ушаковли сунела «Урус мезличил дарсла дурар бехIбихьудла классуназир дурудуркIути занятиябачила» бикIуси жузлизиб, – ил кружок гIилмуличи хъарахъибсили, дурхIнани ил чус гIягIниси биъни аргъибсили, бучIанти жигарчеббирусили, къяббердни агарли дурабуркIусили, багьудила гьаб-гIергъидешличилсили, чебаъла гIягIниахълумачил гIеббуцибсили, дурхIнас аргъес гьамадсили, багьурси гIямрулизиб пайдалабарес биэсили, гьарил дурхIяла уркIиличи гьуни бургусили биэс гIягIниси саби".
«Дарсла дурар дирути далдуцунас чебаахъибси хасси программа лебси ахIен. Школала даража хIясибли, классла багьудлуми хIясибли, сай вегIси сунела багьуди ва пагьму хIясибли учительли кружокличиб се барес гIягIнисил белгибиру…»1
«Чеди хIеръибхIели, къиянтиван дилзути хIянчурбани чула сагадешличил дурхIнала хIер чучи битIикIу. БучIанти гьачамлис чус мягIлумли ахIенси, амма иличи шакбикIахъуси секIайгIиб умцIахъес гьирбиру. Илкьяйда алкIуси саби никIабала сагати багьудлумачи гъирара иштяхIра…»2,  – лукIули сай г1урра Н. Н. Ушаковли сунела жузлизиб.
Дарган мезличил кружок бузахъес дигусилис ил  бирнила кьяйдурти дални баибси ахIен. Кружок  дураберкIес багьандан дурхIни тамашабиэсти, илдас гIяхIдизести хIянчурбира диэс гIягIнити сари. Ил шайчиб гIяхIси хIянчи барили сай Р. МяхIяммадовли. Илала «Тамашала грамматика»  бикIуси жуз, гьай-гьайра, дигеси саби; дахъал сари илар нешла мезла дигIяндешуни гьаргдирути масъулти, дурхIни харибиэсти дугьбала хIязани.   
Саял-саял пикриикIес бурсииубси дурхIялис, дила пикрили, гьамадли бирар учительли буруси аргъесра, гIямрулизир кадиркути анцIбукьунала гьаб-гIергъидеш ва бархбасуни якьиндаресра, багьурсиличи хъарахъили, сагати багьудлумагIив умцIесра.
Кружокличир касибти багьудлуми илгъуна учIанни дурсрачир ва дурсрала дурар чедаахъес вирар.
Кружокуначир дурхIнани багьирабира, дугьбачилти хIязанира, гIяжаибти хъарбаркьунира тетрадунази лукIес бирар, абзани дурадеркIесра бирар, бяхIла газетаби хIядурдаресра бирар, альбомти далкьаахъесра бирар.
Кружокла замана дурхIнази ихтияр бедес асубирар чуни пикридарибти хIязани, жура-журала хIянчурби учительлис гьаладирхьесра, иличил абзбикIесра, мугIялимла яра кружокла далдуцунас бекIдеш дируси адамла ролани дузахъесра.
БучIантачи хъарбирес гIягIнибиркур хъулир бегIтачил яра цархIилти халатачил дарх кружокличиртигъунти хIялумцIлаби даимдирахъес, чула чули сагали пикрибарибси яра илди халатазибад аргъибси тамашабизеси секIал гIурла кружокличи бихахъесра. Илдигъунти дарган мезлашалти  хIялумцIлаби, хIязван разидеш бихутили, абзлизиб чедибиркутили, секIал балнили илди талихIчеббирутили диэс гIягIнити сари.
«ГIяжаибси азбука» бик1уси пособиелизир карточкаби дарес багаладиэсти хIянчурбира даргес вирар. НикIа бучIантани, илдала бегIтани, дарган мезла дурсри дирути учительтани, нешла мез дигантани дила жуз гIяхIил кьабулбиру или рирхес дигахъира.
Иш гьак1лис нуни «Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси жуз х1ядурбарилра. Иш сагаси жузлизи нуни дарган мезличила ва гьарил темаличила ихтилатуни, «Нуша лугIурбау диг1яндикилра. Даргая нушани иргъахъути х1урпри ва дугьби» бик1утигъунти жура-журала х1язани, «ХIурпрала мер барсбирули, сагати дугьби алкIахъни» бик1утигъунти  хъарбаркьуни, кроссвордуни, «ХатIаби даргая» ибтигъунти белк1ла х1янчурби, «Ишар чум дев лера?» ибтигъунти абзани кадерхахъурлира.
Нуни гьаладихьибти «Ца девлизирад кIел дев дирни» ибсигъунти хъарбаркьунас г1ергъи мисалтира лугулра. Масала.
1. Гавлаг – гав, лаг. Бет1ула гавлаг. Ц1удара гав. Къиянси лаг.      
2.  Усишан – уси, шан. Духуси усишан. Дек1си уси. Нушала шан.
3. ХIенкъула – х1енкъ, ула. Вамсурси х1енкьула. Кьулала х1енкь. Кункси ула.
4. ЧIичIала – чIи, чIала. Агъула чIичIала. Бухъянси чIи.  Мегьла ч1ала. Къакъла ч1ала.
5. Байц1а – бай, цIа. БайцIа къача. Имиалала бай. Алкунси цIа.

Буч1антази х1ялумц1лаби дурадурк1ахъесишдигъунти  омонимти гьаладирхьулра.

1. Беткахъибх1ели сягIят, къяйц1ик1и Нух1 к1ел сягIят.
2. Чегиб  зугьасишиша – бячун улкьайла шиша.
3. Мукьрани дергун сага дик1ар гьар атх1еб сага.
4. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц.
5. Таманбиубмад арх1я, асиб дудешли архIя ва ц.

«УргIерли делчIалли, мягIна барсбирути дугьби дургни» ибтигъунти х1янчурбани чучи буч1антала х1ер бит1ик1у. Илбагьандан нуни ишдигъунти мисалти лугулра. 

БекI – кIеб. Хив – вих. Хъяр – ряхъ. Узи – изу. РяхI – хIяр. БехI – х1еб. ХIяб – бях1. Ги – иг. Гъал – лагъ. Гьу – угь. Баз – заб. Абзур – рузба. Ав – ва. Агь – гьа. Алав – вала. Ари – ира. Арши – ишра. Гьалаб – балагь. Бали – илаб. БицIа – ацIиб. Хи (бетIу лукьухIели, ахъдирути пухI) – их. Ши – иш. Мякь – кьям. КIав – вакI.  КьацI – цIакь. Хъяб – бяхъ. КIа – акI. КIав – вакI.

Буч1анти пикрабик1ес х1ебумсахъес ибси кьасличил физкультминуткаби ва разити минутуни кадерхахъурлира.
Пособиелизирдаргес вирар ишдигъунти хъарбаркьунира. Сегъунти дугьби детарарал бурая:

   Хъяб + хъя =  ?  Х1яб + куб = ? Баз + ар  =?   Мар +  жан  =  Га + рас = ?  Дарг  + мах = ? Хи  + ял  = ? Г1яб + баси = ? Кес + ма = ? Ка + шин = ?  Ма + кьам = ?  Ай + ту = ?  Бай + хъу = ?  Бек1 + ахъ = ?   Мар + ка = ? Хур + ма = ? Кур + ц1а = ? Мя + чяй = ? Кьар + иган = ? Ва + ях1 = ?Мат + ях1 = ?

Дила пикрили, дарган мезла учительтас «Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси жузли буч1антази нешла мезличи диги ак1ахъес кумекбиру.




Тема 1. Тамашала алфавит

Кружокла мурад: а) дарган мезла алфавит тикрарбарни;                б) лишанти х1ясибли сек1улти иргъахъути дугьби дургни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, даргала алфавит, ручка, тетрадь, кьалам, линейка, Р. МяхIяммадовла "Тамашала грамматика" бикIуси жуз.
                Кружокда каргьни:

I. Дарган мезла кружокличила ихтилат. Кружокла мурадуни, аргъахъни. Кружоклис хIяжатти гIягIниахълуми белгидарни

Учитель. ИшбархIила кружокличир наб дигулра хIуша белч1удила дус бехIбихьниличил мубаракдарес. 
 

ДурхIни абикьес  нешли
Лерил гIямру харждиру,
Сари рег1си мезличил
Илдази уркIи буру,
ГIяхIгъубзни бетаахъес
Риубцад къайгъи биру,
Илдази сунна ях1ра
Адабра минадиру.

АхIер нешла гьарил дев
УркIилизи дурцули,
Дубуртала яхI-ламус
ГIямрулис хъумх1ертули,
Адамтас дяхI шалали,
Шантас кумекдирули, 
ХIуша, диштIал дучIанти,
Делкъабая гIямрули!

Нешлаван дарган мезла
ХIурмат халал бирули,
Гьарил дугьайзурсила
Мурад барес гьалакли,
ХIуша, никIа дуч1анти,
Гьар дус разидирули,
ГIямрулизир хIулкIули,
Калабая арали!
 
Дигахъира ишди дила назмула тугъи хIушаб балгаван мурталра зайдикIули, дарган мезла кружок хIушаб бегIлара дигусили ва ахIерсили бетаурли. Дигахъира даргала литературный мезличил хIуша жагали гъайдикIули. Илди мезкIун – дарган мезла жузи, газетаби, журналти дуракаэс, радио ва телепередачаби дарес пайдаладирути, школабазирра, колледжуназиррра, вузаназирра дучIахъути, лебил даргантани иргъути мез сари. ХIуша илди мезличи бурсидарес нуша, учительтанира, диубцад къайгъибирех1е. Амма х1ушалара бажарди биэс гIягIниси саби.  Илбагьандан наб дигахъира хIуша гьарил кружокличи гIяхIил хIядурдирули, классла ва хъули хIянчурби умули лукIули, хIергъибси суал лебхIели, мурталра суалдикIули ва нушала литературный мез дяркъес къайгъилизи диркули.   

Иш дунъяла къакъличиб
Леб бахъ-бахъал халкьани:
Китайланти, немцуни,
Англичанти жугьутIи,
Гуржиби, къиргъизуни.

Бахъ халал дунъяличиб
Леб бахъ дебали камти
ЯхI халати дарганти,
Даргла узби-рузбиван
Цалис ца ахIерати:

Ахъушанти, цIудхъранти,
Муиранти, сирх1янти,
ГIярбукIанти, нахканти,
Хайдакьанти, хIурхъанти
Цабалги хIербирути.

Дунъяла мезаназир
Дургар давлачертира,
Дургар дахъ саркъибтира,
Дахъ гIяхIил дяркъуртира,
Камти халкьла диалра,
Бахъли иргъхIергъаллира,
Нешана дагьахъурти
Мез сари наб дурхъати.

II. «Багьира» ибси девла мягIна белгибарни. Халкьли акIахъубти багьирабала жура сагабик1нила кьяйдурти чедаахъни.

Баян. Багьира – халкьла мухIлила пагьмула къантIси ца жура саби. Баьираби жявхIейчирад цализирад цали дурули, халкьла пагьмули саркъахъибти, зайдикIескаибти, дурхIни духутили халабаахъес багьандан пикри бяхIчиаэсти секIултала яра анцIбукьунала хасти лишанти гьандушибти хъарбаркьунира сари. Багьирабазиб багьес гIягIниси секIал бархьаначи бурули хIебирар. Илала мерличир иличи мешути цархIилти дигIянати лишанти гьандуршу. Хасти лишанти гьандушибти сек1улти даргес багьандан, гIяхIти багьудлуми ва пикриикIес пагьму биэс гIягIниси саби
Багьирабанира, рухIла давла сарливан, мез давлачердиру, жагадиру ва чеалкIуси наслулис бяркъ бедес кумекбиру.  ГIергъити дусмазир дек1ар-дек1арти автортани ак1ахъубти багьирабира дурадулхъули сари. «Разиси алфавит» бикIуси хIязлизир къаршидиркути багьирабас жавабти даргая. III. ХIяз «Разиси алфавит»

А – хIулрумачиб башар.
Б – урхьназиб куртIбикIар.
В – гъумла авлахъличир шин даргес умцIербашар.
Г – къел дулъули башар.
Гъ – дяхIикад хIусбикIар.
Гь – тахьли г1яярбашар.
ГI – шинни бужухIели, зубразибяхI хIербикIар.
Д – хIерели гьанкI ахъили, дугели шадиб башар.
Е ваЁ – урус мезла дугьбачи хIерли дирар.
Ж – хIулби рурхIехъули, ил буртличи хьуликIар.
З – дугели лямцIбикIар.
И – рахъ уктемли рашар.
Й – шинна кIантIван белгъан.
К – кIантIи кьацIли буцIар.
Къ – къадала гербикIар.
Кь – шурмачиб гIяйбикIар.
КI – бемдурли къунзбик1ар.
Л – хIурхъазиб хIербирар.
М – нешличил барх башар.
Н – лебтала ца рирар.
О – къянкъла чедир дирар.
П – арцантала дирар.
ПI – цIябси, буцси бирар.
Р – дугал цулбар бирар.
С – бамсрихIейхъули бузар.
Т – авлахъкад дуц1бик1ар.
ТI– дахъ мурити дирар.
У – хьанцIа рангла бирар.
Ф – набт керт1алли, ухар.
Х – сихIрулара бирар.
Хъ – души лусули бузар.
Хь – сапуннара бирар.
ХI – андаличир дирар.
Ц – бара акIубсила кIинчIубачир хIедирар.
ЦI – кьарлизиб тясбикIар.
Ч –  бизиси гIяхIси бирар.
ЧI – даим хъусли башар.
Ш – кухнялизиб бирар.
Щ – зумал гъезбар бирар.
Ъ – иш буцрила ишара камти дугьбазиб башар.
Ь – кIантIидешла ишара т1ама агарли бузар.
Ы – хIярпли цаибси мер буцес сенал хIебирар.
Э – даим хIячIибик1ар.
Ю – усусиличиб бирар.
Я – бахъ бугIярси бирар.

IV. Жавабти тетрадунази лукIни ва алфавитлизир лерти лерилра хIурпрала уди тугъиъни.

А – автобус, б – бялихъ,  в – валри, г – гурда,  гъ – гъяй,  гь – гьинта, г1 – гIяргIя,  д – дугелибуг,  е - ё, ж – жита, з – зубари, и – исбагьи, й – йод, к – кари, къ – къаркъа, к1 – кIуркIур, л – лачин, м – мукьара, н – неш, о – очки, п – пухIли, пI – пIялцIикI, р – рас, с – сягIят, т – тяй, тI – т1утIи, у – урхьу, ф – фонарь, х – хабар, хъ – хъисхъа, хь – хьамхьа, хI – хIулби, ц – цулби, цI – цIерцI, ч – чуду, чI – чIичIала, ш – шанг, ъ – ь,  э – эмхIе, ю – юргъан, я – яни.

V. Алфавитличила багьудлуми мурхьдикIахъни, дурсрачир касибти багьудлуми пайдаладирни

1. Алфавит или селис бикIара?
2. Даргала алфавитлизир чум хIярп лера? Чум абхьибти лера? Чум кьяпIти лера?
3.  Алфавит секьяйда цалабяхъили? 
4. ГьабгIергъидешличилси гьарил хIярпла сунела мерра, ура  лебси саби. Масала: А  1. Д – 8, Я – 46. Селис гIягIниси х1урпрала гьабгIергъидеш?

Баян. Учительлис бурес чебиркур, алфавит жура-журала словарьти цаладяхъес, журналлизир списокуни дирес, библиотекабазир катологуни дирес гIягIниси биъниличила.
ХIурпрала гьабгIергъидеш хIясибли словарьтазиб, журналтазиб  гIягIниси дев баргес гьамадли биъниличила учительли ихтилат дураберкIесра вирар, илдас мисалти дуресра.

VI. Кружокла итогуни каргъни

Учитель. ИшбархIи нушани се аргъира?

1. Даргала алфавитлизир 46 хIярп лерни. Илдазирад 10 хIярп  абхьибти диъни, гIурилти кьяп1ти диъни.
2. Гьарил хIярпла (Ь ахIенси) сунела тIама лебни.
3. ХIурпрала гьабгIергъидеш хIясибли словарьтазиб, журналтазиб  гIягIниси дев баргес гьамадли биъни.

VII. Хъули хIянчи бедни. БехIбихьудла классуназиб белчIунси  алфавит тикрарбарили, уркIиличиб багьес.


Тема 2. Алфавитла уюнти

Кружокла мурад: а) дарган мезла алфавитличил хIязани дурадуркIни;  б) лугIурби хIясибли хIурпрала мерани белгидирни.
Кружокла гIягIниахълуми: суратуни, даргала алфавит, жура-журала словарьти.
Кружокда каргьни:

I. Кружокла мурадуни аргъахъни. Кружоклис багаладирути гIягIниахълуми белгидарни 

II. Ихтилат. «Дугьбачил хIязани» ибси девла мягIна белгибарни

Баян. ДурхIнала дарган мезличи диги алкIули дирар жура-журала хIязани, абзани, чайнвордуни, кроссвордуни, багьудлуми мурхьдиахъести хIянчурби гьаладирхьух1ли. ХIязла журала хIянчурбани дурхIнази  секIал гIяхIил аргъахъес кумекбиру, гьаладихьибти суалтас жавабти дургахъес бурсибиру. ХIязаначи хIушала иштяхI хIисаблизи касили, нуни ишдигъунти хIязани гьаладихьирхьулра.

III. ХIяз «Нуша лугIурбау дигIяндикилра. Даргая нушани иргъахъути хIурпри ва дугьби акIахъая»

Баян. ГьабгIергъидешличил алфавитлизи каберхахъурси гьарил хIярпла сунела мерра, ура  лебси биъниличила. Масала: А  1. Д – 8, Я – 46. ИшбархIи хIушани, дурхIни, лугIурбала мерличи гIягIнити хIурпри кадалтули, дугьби детаахъая.

А. 26 – 1 – 2 – 29 – 25.
Б. 21 – 29 – 15 – 9 – 25.
В. 29 – 25 – 6 – 29 – 25. 
Г. 23 – 1 – 37 – 1 – 19 – 13 – 32.
Гъ.  27 – 29 – 26 – 1 – 34 – 46 – 25.
Гь.  23 – 1 – 21 – 8 – 1 – 33 – 13.
Г1. 7 – 46 – 25 – 37 – 29 – 20 – 1 – 4.
Д.  17 – 1 – 19 – 27 – 13 – 21.
Е. 8 – 46 – 34 – 13 – 20 – 36 – 1 – 19 – 1.
Ё. 16 – 1 – 19 – 20 – 1 – 16 – 1 – 25.
Ж. 20 – 29 – 25 – 1 – 2 – 2 – 1.

V. Жавабти тетрадунази лукIни

Жавабти.А. Сабур. Б. Нукер. В. Ургьур. Г. Пачалихъ. Гъ. ТусахIяр. Гь. Пандахьи. ГI. ГIярчумаг. Д. Кьалтин. Е. ДяхIимцIала. Ё. Къалмакъар. Ж. Мурабба.

V. Масхарала манзил

Халикьла хабар

 
Хала дудешлизирад
Аргъибмад гапла дугьби:
«ХIу серхурси уршири,
Дудешван малхIямсири», –
Далх1едалукъи х1урпри,
Хабар белкIун Халикьли:
«Чебиира уктемли
Нуни бекIличи хъапIа,
Бирбубра, кабикибмад,
Дулгъаличибси кьапIа.
Азбарла лайкакIибти
Дерчурра нуни дугьби,
ГIяхIдизурну дебали
Хала дудешла духьби.
Илкьяйда гапирасли,
Даим хала дудешли,
Ишдицад гIяхIдешуни
ГIурра дирисра нуни».
 

VI. Назмулизир хатIаби дургни ва дугьбала дурусси мягIна баянбирни

VII. Дархибти хIурпри дархьдирули, предложениебала мягIна белгибирни. ХIяз «Нуша, хIурпри, чердалкIира»

1. Нушала яхализиб вацIа леб. Нушала шила мякьлаб ваца леб.
2. Нуни ца адамлизи жиира. БукIунани ужагълизиб цIа бикьур.
3. Унра шинкьанкулани декь делхьун. Нешли г1яби делкьун.
4. Вачрукьяни ишбархIи дахъал ваяхI дициб. Пигьлуми чяйли дицIиб.
5. Водолазунани кайг1ути г1ярми дерцахъиб. Дудешли ягълавлизирти картошка г1ях1ил дерцIахъиб.

VIII. Бамсриихъуси манзил. Багьирабас жавабти дургни.

1. ЛихIи – умха, бехI – бугал.
2. БерхIи ахъайчи бусан, дугели гIяхIлад башан.
3. СавлихIели – гьаббикIан, дугели дигIянбиркан.
4. БукIун вашна барх башан, ил тIашилзна тIашбилзан, бугIярхIели хIергIяхъан, забхIели – шинкIахIейран.
5. БугIярхIели, чIянкIбиран, хIебхIели, палтар челгьан.
6. Шинни кьиддабарибти кIел узи даршубиран.
7.  КатдяхI – мурдали, хъярхъли, лагдяхI дацIли  ва хъусли.
8. Дурублаван бехI бугаси, исбагьиван чарх кегIебси, гIяббасиван бекI журугси.
9.  Базли бахалли, цIерхьси, хIебахалли – чIукьаси.
10. ДицIалли, илди дашар, дацIдаралли, хIедашар.

Жавабти. 1. Буреба. 2. Бац. 3. Берх1и. 4. Варгьи. 5. ВацIа. 6. Гуми. 7. Гъяйми. 8. ГIябул. 9. ГIянала. 10. Дабри.

IX. Басриихъуси манзил. Къалабали ая

Вари, вяшмайкIудая,
Вари, вявмайкIудая,
Вари, вянкьмайкIудая,
Вари винкьмайкIудая,
        Дуэная паргъатли!

X. Тема аргъилил баянбирни

Учитель. ИшбархIи нушани се аргъира?

1. Девлизиб ца хIярпалра барсбиалли, илала абзурли мягIна барсбиэс бирули биъни.
2. Гьарил хIярпла сунела дигIяндеш лебни.
3. Дугьбачил хIязани дарес вируси виъни.

ХI. Алфавитличила баянти тикрардарни

ХII. Хъули хIянчи. Алфавитлизиб лебси гьарил хIярпличил дехIдирхьути дугьби тетрадунази делкIес.   

                Тема 3. Дев ва девла мягIна

Кружокла мурадуни:  а) бучIанти девла мягIналичил тянишбарни;                б) дарган мезла дугьбала хазна гьаргбарни.
Кружокла гIягIниахълуми: словарьти, жузи, темаличи далдикибти суратуни.

                Кружокла каргьни:

I. Темала чебкад ихтилат

 Баян. ХIурпразирад цаладиркути сари дугьби, дугьбазирад – предложениеби, предложениебазирад – мез.

 ХIера ишкьяйда: хIярп – дев – предложение – абзац – текст – абзурли произведение – ирнила яра белкIла мез.
Мез даим давлачердикIути сари. Гьарил девла сунела хасси мягIна лебси саби. Гьарил девла дурусси мягIна чебаахъили (якьинбарили), словарьти дуракаили лерти сари ва гIурра дуракайу.
Мез давлачердикIар мух1лилизирад мухIлилизи дурули, халкьла мухIлила пагьму руркъули, гIилмулизир диубти сархибдешуначил дархдасахъи, сагати дугьби пикридирули, гIилмулашалси яра художестволашалси литературализир аббревиатураби   алкIахъули.
Масала. Хъалибарг – ил девли иргъахъу: ца хъулиб, ца юртлизиб хIербируси кулпет: дурхIнира, неш-дудешра, хала неш-дудешра. «Хъали» ибси девра «барг» (хъа бухIнабти) ибси девра цаладяхъили сагаси дев акIубли саби.
БекI-кьяш – ил девли иргъахъу: бекIличирад кьяшмачи бикайчи адамтала чархла биркIанти.   Тяп илкьяйда алкIути сари дахъал цархIилти дугьбира.

Ишара. КIел дев цаладяхъес вирусиван ца дев 2-3 бутIаличи бехъесра вируси сай. Амма илхIели дут1ибти бутIнала  мяг1на декIарсили уббулхъан.

II. Ца девлизирад кIел дев дирни

1. Гавлаг – гав, лаг. БетIула гавлаг. ЦIудара гав. Къиянси лаг.      
2.  Усишан – уси, шан. Духуси усишан. ДекIси уси. Нушала шан.
3. ХIенкъула – хIенкъ, ула. Вамсурси хIенкьула. Кьулала хIенкь. Кункси ула.
4. ЧIичIала – чIи, чIала. Агъула чIичIала. Бухъянси чIи.  Мегьла чIала. Къакъла чIала.
5. БайцIа – бай, цIа. БайцIа къача. Имиалала бай. Алкунси цIа.
6. Чумиздаг – чум, издаг. Муриси чумиздаг. Чум жуз лера? Жагьси издаг.
7. АвбехI – ав, бехI. АвбехI делхъчиби. ГIяярличиб буцибси ав.  Дисла бехI бугаси бирар.
8.ТIалхIяна – тIал, хIяна. ТIалхIяна асира. ТIал убяхъира. Бигубсила хIяна калун.
9. ГIяхIял – гIяхI, ял. Нушачи гIяхIял вак1иб. ГIяхI барибсилис г1ях1 бара, амма вай барибсилис – вай барес гьалакмайкIуд. Урчила ял жагаси саби.
10. ГъайкIари – гъай, кIари. ГъайкIари баргира. ДацIти гъай мадурид. Галгала кIари кадикиб.

III. Ученикунази дугьби даргахъес мисалти гьаладирхьни

1. Илхъичи –?  2. Масхарачи – ?

Жавабти. 1. Ил. Хъи.  Чи? 2. Мас.   Хара.  Чи?

IV. Сегъунти дугьби детарарал бурахъес хъарбарни

   Хъяб + хъя = ?  ХIяб + куб = ? Баз + ар = ?   Мар +  жан  =?  Га + рас = ?  Дарг  + мах = ? Хи  + ял = ? ГIяб + баси = ? Кес + ма = ? Ка + шин = ?  Ма + кьам = ?  Ай + ту = ?  Бай + хъу = ?  Бек1 + ахъ = ?   Мар + ка = ? Хур + ма = ? Кур + цIа = ? Мя + чяй = ? Кьар + иган = ? Ва + ях1 = ? Мат + яхI = ?

V. Багьирабас жавабти дургни

1. Шин агарси мерличиб хIербиэс бирхIебиран.
2. Духути адамти сунечи гьуцIси, цархIилти мицIир жайс гьанра агарси.
3. МицIирхIели – мазачиб, ил белгьалли, инсайчиб.
4. Дикалли гIяргIни дуган, хIейкалли вацна бурцан.
5. Къярдаличиб хIебуар, тапван гербикIес бирар, камсилра кьут1барадли, ил шинни тIутIубикIар.
6. УрхI бухIнахIебухъахъес урца чарх ибкьаили, унзала гIелаб бусан.
7. Алав – кам, камла бухIнаб – варъа, варъала бухIнаб – уркIи, уркIила духIнар дурхIни, сагал сабухъ бакIахъес гIянжилизи кархути.
8. Кункси саби – пяхIул ахIен, журугси саби – тап ахIен, дуклуми хIейалра, урцес дигахъу.
9.  Мурдали шадиб башан, хьурали кьяш ках1ейц1ан.
10. Илди гьанна цIа ахIен, гавла гулумти ахIен, сецад пусдикIаллира, илди я гIянжи ахIен.

Жавабти. 1. Бялихъ. 2. БелчIуди. 3. Гули. 4. Гурда. 5.Гидгари. 6. Гимицала.  7. ГIинц.  8. ПушягI. 9.  Гили. 10. Палда.

VI. Тема аргьилил ахтардибарни

Учитель. ИшбархIи нушани се аргъира?

1. Селизирад цаладиркутил дугьби.
2. Селизирад цаладиркутил предложениеби.
3. Селизирад цаладиркутил мез?

Жаваб. ХIурпразирад – дугьби, дугьбазирад – предложениеби – предложениебазирад – абзацуни, абзацуназирад – текстани, текстаназирад – абзурли произведениеби. Илди ирнила яра белкIла мез нушани гIямрулизир дузахъулра.

4. Секьяйда давлачердикIули мез?

Жаваб. Мез давлачердикIути сари: 1) мухIлилизирад мухIлилизи дурули, гьарил девла мягIна дурусбирахъули; б) халкьла мухIлила пагьму руркъули; в) гIилмулизир диубти сархибдешуначил дархдасахъи, сагати дугьби пикридирули, г) гIилмулашалси яра художестволашалси литературализир аббревиатураби   алкIахъули.

VII. Бамсриихъуси манзил. Ребусуни арзая



Б
+

+
кь
+
 



 
+ем+
а


Б + + з

  +    ас +и


Жавабти: баркьуди, бехIемцI, бириз, бяхIри

VIII. Темала итогуни каъни

Учитель. ИшбархIи нушани се аргъира?

ИшбархIи нушани аргъира:

1. Гьарил девла сунела дигIяндеш лебни.
2. Дугьбачил хIязани дарес вируси виъни.
3. Девлизиб ца хIярпалла барсбиалли, девла мягIна барсбиэс бирни.

IХ. Хъули хIянчи. Тамашала дугьби даргес, илдала мягIна якьинбарес ва тетерадунази делк1ес.


Тема 4. Тамашала уми ва дугьби

Кружокла мурадуни: а) дарган мезла алфавитличил хIязани дурадеркIни; б)  дарган мезлизир дугьби алкIнила тяхIурти руркъни.
Кружокла гIягIниахълуми: суратуни, словарьти, ручка, тетрадь, кьалам, линейка.

                Кружокда каргьни:

I. Сагаси кружокла мурадуни аргъахъни. Кружоклис хIяжатти  гIягIниахълуми белгидарни

II. Ихтилат. «Дарган мезлизир дугьби алкIни»

III. ХIяз «Ай дикIути уми дургни»

Сут + ай,  Зак + ай,  Шам + ай. Аж +ай. Аб + ай. Мут + ай. Г1ял + ай. Батир + ай. Улахъ + ай. Мусахъ + ай. Сул + ай.

IV. ХIяз «Уршбала умазирад алкIути рурсбала уми дургни»

Шарип – Шарипат, Рашид – Рашидат, ХIяпиз – ХIяпизат, ТIагьир  – ТIагьират,  Салим – Салимат, Загьид – Загьидат, СягIид – СягIидат, Карим – Каримат, Малайк – Малайкат, ХIялим – ХIялимат, Муъмин – Муъминат, СултIан – СултIанат, ГIябид – ГIябидат, Муслим – Муслимат, Шагьим – Шагьимат, Басир – Басират. ХIябиб – ХIябибат. Наиб – Наибат.

V. Саби биштIахIели, ца биркIан уббатурли, халакабаибхIели, цахIнабли у бихути рурсбала умачил ученикуни тянишбарни

Бари + ят, Сами  + ят, Марзи + ят, Саби + ят, Уми + ят, Бурли + ят. ПатIи + мат, Кали + мат, ХIулай + мат. Маи + сат, Напи + сат, ЗулхIи + жат, Сури + жат, Уму + жат. Саки + нат, Жами + нат.

VI. ХIяз «БиркIан беткахъили саби»

КIундацIибти чатIниван,
Деткахъибгу бирк1анти.
Гьари, алавдакIили,
Даргая хъярхъли илди.

Хъа – …,        Ка – …,       ТIа – …,          Би – …,             Ма – …,         
Вар – …,         Дар – …,     Ки – …,          Ту – …,             Лез – …,
Хъар – …,       Ар – …,      Ван – …,         Кьал – …,        ТIер – …,
Га – …,            Мис – …,   Ба – …,            ТIа – …,           Да – …,
Жав – …,         Дав – …,    ГIи – …,          Тав – …,           КIа – …,

Жавабти. … – ба, … – гьи, … – ши, … – ми, … – гьар, … – гъар, … – ман, … – ши, … – кин, … – ла, … – ма, … – гьа, … – за, … – зар, … – низ, … – са, … – кен, … – тин, … – лаб, … – ра, … – хьи, … – ми, … – хьа, … – рай, … – пIи.

VI. ХIяз «ЧердалкIи сари хIурпри»

Чурха цIяб вацIализив
ЧеввалкIунси хъяшаван,
ЧердалкIи сари хIурпри,
Чардарая мусначи.

1. Хамах – ?  2. ЕбкI – ? 3. Ахраб – ? 4. Бакъакъ – ? 5. Урмад – ?  6. Инба – ? 7. Ураб – ? 8. Лак1аб – ?  9. Бадар – ? 10. Бенгу – ? 11. Иглу – ? 12. Кьарид – ? 13. Улгъад. 14. Урдиш – ? 15. Ажмар – ? 16. Лячи – ? 17. Шира – ? 18. Алва – ? 19. Абруз – ? 20. Ашраб – ?

Жавабти. 1. Хамха. Ахмах. 2. Барха. Хабар. 3. Къабакъ. Къакъба. 4. Мурад. Мурда. 6. Наиб. Наби. Бани (кабцла гьимир). 7. Бару. Бура. 8. БалкIа. АлкIаб. 9. Барда. Дараб. 10. Губен. Буген. 11. Луги. Гули. 12. Диркьа. Кьадир. 13. Дулгъа. Дулагъ. 14. Дурши. Иршуд. 15. Жарма. Мажар. 16. Ялчи. Чяли. 17. Арши. Раши. Ишра. 18. Авал. Авла. Вала. Алав. 19. Абзур. Зурба. Рузаб. Бузар. Рузба. Урзаб. 20. Шараб. Башар. Барша. Рашаб. 

VII. ХIяз «Дев гIеббура». Ца хIярпличил декIардулхъути дугьби лукIни

1.  Дагъистайзив машгьурси игитри имам Ш …,
     Кьакьакад дуцIкайкIули, вирар дугI шайчивК …

2.М … - личил къугъали хъябра жагабарили,
Н … - сари паргъатли ухьализир русули.

Жавабти. 1. Шамил, Камил. 2. Мачи, начи.

VIII. Лугъатла дугьбачила баянти гьаладирхьни

Тамашала дугьби!

СирхIяла лугъатлизиб «ганз» ибси девличил къяйли «пас» ибси девра бузахъу. Масала: пасикIули сай – ганзикIули сай ибси девла мерлаб. Къалабали пасахъа – ваши ибси девла мерлаб.
Секьяйда акIубси вара сирхIяла лугъатлизиб «пас» ибси дев, эгер ил дев англияла мезли (pass) спортла х1язаназиб цали итиллизи кьяшмачил тап яра шайба лугнила команда биалли?

СирхIяла лугъатлизир даргала литературный мезлизир къаршихIедиркути дугьбира лер: 1. Пач – удушибти цIукла къат. 2. Гъвар – дирцибти палтар-кьяш дяхIихъес или бигьунси тIанил. 3. ЧIулукьи – чIули, кьулсни кадирхьуси, лацличи биршуси гIягIниахъала. 4. Муги – мура-негли бирцIуси халаси ч1ап. 5. ДукяхIи – бишт1аси чIап. 6. Щир – краска.

IХ. Тема каргьахъни

ИшбархIи нушани багьурра:

1. Гьарил девличил хIяз барес вируси виъни.
2. Девлизиб ца хIярпалла барсбиалли, девла мягIна барсбиэс бирни.
3. Дарган мез дебали давлачерти диъни.

Х. Хъули хIянчи бедни. Тамашала дугьби даргес ва илди тетерадунази делкIес.


 Тема 5.  Мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьби

Кружокла мурад: а) бучIантази мез давлачердик1нила кьяйдурти чедаахъес; б) дурх1ни мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьби – синонимти дургахъес бурсибарес.
Кружокла гIягIниахълуми: суратуни, схемаби, карточкаби, словарьти.
                Кружокла башри:

I. Хъули хIянчи ахтардибарни ва гIяхIил бажардибиркути дурхIни гапбарни

II. Мез давлачердикIнила кьяйдуртачила ихтилат дураберкIни,   «Синоним» ибси девла мягIна дурх1нас якьинбарни

III. Синонимти дургни

1. Гуж-зулму – … 2. ЦIабилкь – … 3. Дард-шишимти – … 4. Дудешла узи – … 5. ХIялумцIни – … 6. ХIяяагардеш – … 7. Камал – … 8. Матъал – …  9. Кабизалачерли – … 10. Жагаси – … 11. ГIяхIгъубзни – … 12. Макрукьуни – … 13. Вера – … 14. Аманат  – … 15. Варачан  – … 16. Вайерх  – … 17. Валликьяна  – … 18. Базриган  – … 19. Нур  – … 20. Кур  – … 21. Къур  – …

Жавабти. 1. Ари. 2. Анкъи. 3. Анц1кьи. 4. Адавзи. 5.  Ахтарди. 6. Адабагри. 7. Ири. 8. Иткъи. 9.  Ибкьли. 10. Исбагьи. 11. Игитуни. 12. Илбисуни. 13. Гав. 14. Васият. 15. ХIеркI. 16. ДугIрухъ. 17. Ашна. 18. Вачрукья. 19. Шала. 20. Шакъа. 21. Насаб.

IV. ХIулкIуси манзил. ДурхIнала мез гьаладяхI дикни. Мезлизир имцIати дугьби далхIедиркниличила ихтилат барни

Чакар

 
Варъали рукул Чакар
Ибан тIуйчил гьакIрикIар,
Узизи буйрухърикIар:
– Неш рикIар: «ГIяхIмад, – рикIар, –
Х1у шичи укьен, – рикIар, –
Хъалира бушка, – рикIар.
– Г1ур, – рикIар, – даим, – рикIар, –
Умули вашен, – рикIар, –
Дурсрира делчIен, – рикIар.

– ГIур, – рикIар, – дагван, – рикIар, –
Къяна мабурид, – рикIар, –
Къавгъа мадирид, – рик1ар.
– ХIу, – рикIар, – гIяхIси, – рикIар, –
Урши ветаи, – рикIар, –
ИлхIели дигарцада
Варъара лугас», – рикIар.
 

V. Назмулизир тикрардикIути дугьби дургни. Илди синонимти сарил-ахIенал белгибирни

Баян. Текстлизир дахъал цагъунти тикрардирути дугьби лерли хьалли, илди синонимтили дирути ахIен. Синонимти мягIнализир цаличи ца гъамти дугьби сари. Иш назмулизитигъунти тикрардикIути дугьбас тавтолоияла дугьби бикIар.

VI. ХIяз «Тамашала дугьби». Чедаахъибти дугьбала мягна баянбарая

1. Нуни муриси дерг беркунра. ХIела цIедеш милккъа дерг!
2. Иш  хIела гIяхIси белкI саби. ХIела у мургьили белкI!
3. Чуднала дарг бизити сари. ХIуни багьудлуми дарг!

VII. Синонимти дургни

1. 1. Хаиндеш – …   2. Урчи – …  3.  Харбуз   – …  4.  Гьалабла  – …      5. Юлдаш   – …    6. Хъарбаркъ  – …    7. Тахьдеш – …    8. Хъябшси  – …    9. Пикри  – …    10. ХIисаб  – …   11. Гуж-зулму. 12. ЦIабилкь. 13. Дард-шишимти. 14. Дудешла узи. 15. ХIялумцIни. 16. Х1яяагардеш. 17. Камал. 18. Матъал. 19. Зумали. 20. Жагаси рурси. 211. ГIяхIгъубзни. 22. Макрукьуни.

Жавабти: 1. Ламарт. 2. Ябу. 3. Вякья. 4. Убла. 5. Ашна. 6. Амру. 7. Урехи. 8. Излукь. 9. Кьас. 10. Суал. 11. Ари. 12. Анкъи. 13. АнцIкьи. 14. Адавзи. 15. Ахтарди. 16. Адабагри. 17. Ири. 18. Иткъи. 19. Ибкьли. 20. Исбагьи. 21. Игитуни. 22. Илбисуни.

VIII. Тема каргьахъни

ИшбархIи нушани аргъира:

1.  МягIнализир цаличи ца гъамти дугьбас синонимти или бикIни.
2. Текслизир тикрардикIути дугьбани синонимтала мер бузахъес хIедирни. Илдигъунти  дугьбас тавтологияла дугьби бикIни.
3.  Синонимтани бурусила мягIна дурусбирни, илдани нушала мез жагадирни ва давлачердирни.

IХ. Хъули хIянчи бедни.  Синонимтачил хIязани пикридарес ва тетерадунази делкIес.

Тема 6. Синонимтала кьадри

Кружокла мурад: а) мез давлачердикIнила кьяйдуртачила бучIантала багьуди мурхьбиахъни; б) дурхIнази синонимтала кьадри аргъахъни. 
Кружокла  гIягIниахълуми: словарьти. суратуни, схемаби.

                Кружокла каргьни:

I. Хъули хIянчи ахтардибарни ва гIяхIил бажардибиркути дурхIнас кьимат бедлугни

II. ДурхIнази синонимтала кьадриличила аргъахъни

III. Синонимтачил хIязани даимдарни. ХIяз «Синонимтала ящик»

1. Аманат. 2. Тилади. 3. ХIямбал. 4. ЦIерхьси. 5. Чурхси.

Жавабти. 1. Васият. 2. Бусрав. 3. Махлихъ. 4. Вабзси. 5. Кьяркьси. 

IV. ХIяз «Чили дахъал дала «урчи» ибси девлис синонимти?»

Жавабти. Урчи, тази, айгъир, бидав, анцIил, ябу, газа, ялгъан, ахта.

V. ХIяз «Чили дахъал дала «хя» ибси девлис синонимти?»

Жавабти. Хя, лакьай, туллай, къанда, хъябцIа.

VI. ХIяз «Чили дахъал далав «ДецI» ибси девлис синонимти?»

Жавабти. ДецI, дардани, анцIкьи, шишимти, пикруми, кьакьадеш, челукьути.

VII. Синонимтала къяй алкIахъес бучIантачи хъарбарни

Пашманси – ?

Жаваб.  Пашманси – хумарси – хIяйранси – марайси – вакьунси – кьакьавакIибси – цIумик1уси – кIантIивакIибси – шишимтазивси – пикрумазивси – дарданазивси – децIаназивси – анцIкьилизивси.

VIII. ХIяз «Суффикс – деш имцIабарили детаурти дугьбас синонимти дургни».

1. Х1улкIудеш – … 2. Баришдеш – … 3. Ятимдеш – … 4. Пашмандеш – … 5. Адабагардеш – … 6. Низамагардеш – … 7. ЛямцIбикIудеш. – … 8. Тухумдеш – … 9. Пагьмукардеш – … 10. ГIяйибкардеш – … 11. Машгьурдеш – …

Жавабти: 1. Разидеш. 2. Даршудеш. 3. ЦIуръадеш. 4. Марайдеш. 5. Капурдеш. 6. Харабдеш. 7. РурхIудеш. 8. Гъамдеш. 9. ПасихIдеш. 10. Чулахъдеш. 11. ЧевяхIдеш.

Чебат.

 

IХ. ХIяз «Чили жявли дургу ишди дугьбас синонимти?»

1. Сипат – … 2. Уюн – … 3. АнцIкьи – … 4. Балча – … 5. ГIянкIа – … 6. Дех – … 7. Х1яж – … 8. Ц1абилкь – … 9. Чяч – …

Жавабти: 1. ДяхI. 2. ХIяз. 3. ДецI. 4. ЦIук. 5. Кам. 6. Мах. 7. АрхIя. 8. Анкъи. 9. Кьама.

Х.  Кружокла итогуни каъни

ИшбархIи нушани аргъира:

1. Синонимти пайдаладирнили мез давлачердикIахъни.
2. Мез давлачердикIнила гIяхIдешли нушани дурусси пикри аргъахъес дирни.   
3. Мез гIях1ил руркъусилис синонимтала кьадри сегъуна сабил багъес гIягIниси биъни. 

 ХI. Хъули хIянчи бедни

Ишди гIергъити дугьбас синонимти даргес: гIеркъаси –…  Ахмах – … Белха – … Хазна – …


Темаби 7 – 8. Цаван лукIути ва дучIути дугьби

Кружокла мурад: а) бучIанти цаван дучIути ва цаван лукIути дугьбала мягIнуби декIардирахъес бурсибарни; б) мез мурхьли руркънила кьадри бучIантази аргъахъни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: темаличи далдикибти суратуни, словарьти.
Кружокла башри:

I. Хъули хIянчи ахтардибарни

II. «Цаван лукIути ва дучIути дугьби» ибси темала чебкад ихтилат дураберкIни

III. Темаличил дархдасунти мисалти дурни ва сагати омонимти гьаладирхьни

1. Беткахъибх1ели сягIят, къяйцIикIи НухI кIел сягIят.
2. Чегиб  зугьасишиша – бячун улкьайла шиша.
3. Мукьрани дергун сага дик1ар гьар атх1еб сага.
4. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц.
5. Таманбиубмад архIя, асиб дудешли архIя.
6. Касили ц1уба кагъар, белк1ун Каримли кагъар.
7. Фотографлизи нуни кахIейсахъисра сурат, кайсис рангла кьаламти – бирис жагаси сурат.
8. Дуц1арагибх1ели нергъ, гьаббакIиб Гъанила нергъ.
9. Гьаргбаррагу жузла  бяхI – вякьсабизур пурсла бяхI.
10. Кьяцалангбизур газа – бячун кьяшмауб газа.
11. ЧIала буршисра или, касиб Чанкурли чIала.
12. Хъубзурани цIа бикьур, бахчалаб вякья бикьур.
13. ХIелуга виталра чисалра салам, гьавулхъан бяркъличи хIеркуси Салам.
14. ГIяргIя-чIалализибри нушала бялхъя гIяргIя.
15. Бялихъуни дерцахъес, кIибайкабарира тур, бяхъили бугаси тур.
16. ДяхIила кьялубачил дурхIни хъярхъли иртулри, зугьати кьялубачил ахътерек гьакIбикIулри.

IV. Омографунала чебкад ихтилат барни ва илдас мисалти дурни.

1. Мазала дирни бала биштIатанира бала.
2. Ицули гIяргIнала баз, рузи рузи абзур баз.
3. Балули гIяхIли башни, башун Бикали башни.
4. Галгала дяхIцIилиур Зайнабли дурсри лукIи, гьая бирисра или дурайси нешли лук1и.
5. ХIейгулри нешлис гIурра ГIябдуллагьла у ахъес, цархIил г1ямал хIебаргиб ил кайили уахъес.
6.Чини бячунси вара китайла жагал чини?
7. УмцIуррра хIеркIла лутIи баргес урчила лутIи.
8. ХIуни итини итни баласри, марлира, итни бархIи хIякьира ну х1ушачи.
9. Ванабиалли урхьу, вазахъес узи урхьу.

 Баян. Ишдигъунта дугьби декIар-декIарти гъайла бутIнили диубли дашар. 

V. ХIулбукIрила манзил

ВалихIян дарсличи къанкайуб. ГIяш-гIяшли кьутIдяхъили, ил класслизи ухIнавхъун. Урузиубдешли урши селра эс хIейрули дадкайзур.
– ВалихIян, гьари хIела салам? – пишяхъиб учитель.
– ГIелавад лявкьули хев, – хIунтIениубли, жаваб чарбатур уршили.

VI.   Разити назмурти

 
– Наб чакар хIеги рикIар,               

ЦIудара хIулбар Чакар, –
Муридешли рукули
Журугдиуб ляжубар.

***
ХIевъар буцили муса
Нушала никIа Муса.
Дугели усаайчи,
КIухдикIахъу мер-муса.

***
Асили сагал камал,
КъунзкайкIули сай Камал.
Ири-камал камтала
ХIебирусиван гIямал.

***
Агь, сунела мурад баъ,
Вялхъя урши сай Мурад –
Хъябшсила, ухънасила
Биру  итмадан мурад.

***
– Нуни къяна хIебурис,
БикIар цIудара къяна, –
Къунба бугьули гIямру
Къянби-ургар аркьялра.

***
Хамис бархIи акIубси
Хамис хамси сар бик1ар.
Хамси сарил хI****ас,
Хариси риъни балас
АкIубси дунъяличи.

***
ЗайбикIухIели кьакьа,
ВакIилри Кьади кьакьа
Кьакьадаили дабри
Дуи сунна кьасани.
 

VII. Бамсриихъуси манзил. Къалабали ая.

 
Ца жумягI барх1и ЖумягI
ЖумягIлизи жирикIи:
– Ва  ЖумягI, г1урла жумягI
Рашигу жунабличи!
 

VIII. Хъарбаркь. Назмулизир цаван дучIути дугьби дургни

Байрам

 
Байрамлис гьар бархIи
Байрумти сари:
Сагал дусла байрам
Чесабиули.
Рузизи ибгахъес
Буруш батурли,
Дура убшар урши:
Кьанирус или,
Репетицияби
Гьалар сар или.
Барткелван  кункли ил
Сай т1ях1ик1уси.
Манай улугь кьяйда,
Сай ил уч1уси,
Кумек х1ебаралра,
Неш гьимхIеруркIар,
Улхъули чеибмад
Дудеш хIулуркIар.
–  ХIу кайрул мер хIунил
ХIебгулри или,
Рургъаллира рузи,
Иргъуси хIейрар.
– Сецад талихI сабив
Пагьла вегI виъни –
ХIязлис ахIенгу наб
Байрам бихьибси, –
ШятIбяхъили хъяша
ДигнавяхI вашар.
 

ХI. Кружокла итогуни каъни

ИшбархIи нушани аргъира:

1. Цаван дучIути ва лукIути дугьбас омонимти бикIни.
2.  Илдигъунти дугьбала мягIнуби декIар-декIарти диъни.
3. ДекIар-декIарти гъайла бутIнази кадурхути, амма цаван дучIути ва лукIути дугьбас омографуни бикIни.

Х. Хъули хIянчи бедлугни. Цаван лукIути ва дучIути дугьби дучес ва тетрадунази делкIес.

Тема 9. Ца хIярпличил декIардулхъути дугьби

Кружокламурадуни: а) дарган мезла лукIнила кьяйдуртачи бучIантала пикри бяхIчиаэс; б) дарган девличи дурхIнала диги акIахъес.
Кружокла гIягIниахълуми: суратуни, схемаби, методикала пособиеби.

Кружокла каргьни:

I. Хъули хIянчи ахтардибарни ва баянбарни

II. «Ца хIярпличил декIардулхъути дугьби» ибси темаличила ихтилат дураберкIни

III. Темаличил дархдасунти мисалти дурни ва «Гьари даргая дугьби…» бикIуси хIяз дураберкIни

 
КIилизанти диубли,
Гьардухъи сари хIурпри.
Гьалмагъдикес хIейубти
Дархькадатурли хIурпри.
Дашира чардирехIе
Дебшибти кIилизанти.
Къяйлизи тIашдатурли,
Цаладирхъех1е дугьби.
 

1.    - - - кI - .  - - - цI - .
Галгала камлизибад – кI –  калун, 
ХIебикьусилизибад – цI – калун.





2. - - - - и - .  - - - а - .   
Мурхьси гIякьлула вегIла – и – калун,
Дункъяла гIялам халкьла – а – калун.




3.   Къ - - - - .  ч - - - - - .   
Урца гIябуллизибад къ – калун
Кьукьала лигубала ч – калун.




4. Къ - - - - .  б - - - - - .    
Кагъарла арцлизибад къ – калун
Убушлизибад цунни б – калун.




Жавабти. 1. ГIянкIа – гIянцIа. 2. ГIялим – гIялам.  3. Къярда, чярда. 4. Къуруш – буруш.

IV. Ишди гIергъити дугьбазир мягIнуби дарсдирахъути хIурпрала уди тугъаая

Берцес – берцIес – беркес – беркIес – беркьес – берчес – берхьес. Бигьи – бигIи.  ДецI – бецI.  БекI – декI.  Диъ – ниъ – миъ.  Азбар – акбар.  Арши – урши.  Шала – бала.   Беркала – бергала – бержала.  Бурала – дурала.  БурукI – буругъ. Балга – далга.  ВацIа – ваца.  Далай –  дарай.  Куц – гъуц.  БиркIан – бирцIан – бирцан.   Буйрукъ – къуйрукъ.  ТIентI – кIентI.  Гурда – мурда – хурда – журда.  ГIеба – гIена – г1ежа. КьанцIа – хьанцIа.


V. Чайнворд ирзни

Баянти ца девличил лукIули, чайнворд арзая

1. ГIежала дурхIя. 2. Кьяшми кункил хIял хъярхъил. 3. Азадли амма цунни хIурхъазир гIямру дурк1ан. 4. Дунъяла миц1ир жайсра инсартасра ах1ерси, ца ах1и х1ерируси. 5. Дус ах1и х1ебиалра, я ил мукьара ах1ен, нешцада бааллира, гьачамлис маза ах1ен. 6. Мурч1алила лац лушан, варъали хъулри дирц1ан. 7. Саби шелцад дех бихан.

Жавабти: 1. Гежба. 2. Анц1ил. 3. Лачин. 4. Неш. 5. Шам. 6. Мирхъи. 7. Имиала.

VI. Кружокла итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезлизир ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби  дахъал лерни.
2. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьбала мяг1на дек1арси биъни.
3. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьбазиб хат1а баралли, абзурли предложениела мяг1на барсбирни.

VII. Хъули х1янчи бедлугни. Цаван лук1ути ва дуч1ути дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 10. Сих1рула дугьби

Кружокла мурадуни: а) дарган мезла лук1нила кьяйдуртачи  буч1антала пикри бях1чиаъни; б) дарган мезличи дурх1нала диги мурхьдиахъни. 
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, схемаби. 

                Кружокла каргьни:

I. Хъули х1янчи ахтардибарни ва баянбарни

II. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьбачила ихтилат даимбарни

III. Х1яз «Сих1рула дугьби». Ца х1ярп барсбирули, сагати дугьби алк1ахъни. Дугьбазиб барсдеш алк1ахъути х1урпрала уди тугъиъни

1. «Къама» ибси дев «ваца» ибси девличи шурбатирая.
2. «Г1инц» ибси дев «чинт1личи» ибси девличи шурбатирая.
3. Кьар – шинничи шурбатирая.
4.  Х1яж – къумличи шурбатирая.
5. Вава – хъараличи шурбатирая.
6. Урк1и – арзиличи шурбатирая.
7. Унза – ублаличи шурбатирая.
8.  Чат1а – Зиначи шурбатирая.
9. «Т1ент1» ибси дев  – «к1ант1» ибси девличи.

Жавабти. 1. Къама – т1ама – т1акьа – вакьа – вац1а – ваца. 2. Г1инц – г1инт1 – чинт1. 3. Кьар – шар – шан – шин. 4. Х1яж—гъяж – гъям – гъум – къум. 5. Вава – дава – даба –  хъаба – хъара. 6. Урк1и – урши – арши – арзи. 7. Унза – убза – убла. 8. Чат1а – к1ат1а – к1ана – к1ина – Зина. 9. Т1ент1 – к1ент1 – к1ант1.

VI. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьбачил х1язани дирни. Х1яз «Дев г1еббурая»

 
1. Т1 – личил палтар ицис,
Р – личил духьби рурчис.
К1 – личил  лукъх1елукъас,
Сецад буч1аслира М…


2. – Ну лебтачиб ц1акьсира
Халаберхур…   (…)
Чичи бях1чибизасра,
Дяръили руржахъулра.

– Ц1акь лебу гьат1и х1ела? –
Ургаберхур…   (…).
Чех1ебаили бургуд,
Ну чедиберхурх1ели,
Караматдеш дунъяла.

3. Хъучир диг1ун анк1или
Агь, ц1ерхьбиахъуб…(…)
Хамбиуб ил, арбякьун
Чебаэс зумал… (…)
 

Жавабти. 1. Т1ас, рас, к1ас, мас. 2. Буреба, х1уреба. 3. Ваца, вац1а,

VII. Х1яз «Деткахъибти х1урпри дургули, дугьби детаахъая»

1.  … урда – ил вац1ализиб бирар, ургубалабра бирар.
2.  …урда – ил урчиличив вирар, валриличивра вирар.
3.  … урда – ил вахъ усалси вирар,
4.  … урда – ил дагъала бек1личиб даим х1унт1енни бирар.

Жавабти. 1. Гурда. 2.  Мурда. 3. Хурда. 4. Журда.

VIII. Тема аргъилил ахтардибарни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1.  Дарган мезла лук1нила кьяйдурти дархьли дузахъес г1яг1нили биъни.
2. Нушала мезла гьарил девличи мурхьси пикри бях1чиаэс г1яг1нили биъни.
3. Дарган  мез дагьес багьандан, илди дигахъес г1яг1нили биъни.   

ХI. Хъули х1янчи бедни. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 11. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби

Кружок ламурад: а)дарган мезла лук1нила кьяйдуртачила  буч1антала багьуди имц1абиахъес; б) дарган мезличи дурх1нала диги мурхьдиахъес. 
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, схемаби, Р. Мях1яммадовла «Тамашала грамматика».

                Кружокла каргьни:

I. Хъули х1янчи ахтардибарни ва баянбарни

II. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьбачила ихтилат даимбарни

III. Х1яз «Х1урпрала мер барсбирули, сагати дугьби алк1ахъни»

Кура – рука. Ц1ули – луц1и. Унза – зуна. Анк1и – к1ина. Убза – буза. Мура – амру. Ахир – риха. Барият – Рабият. Хъара – архъа. Х1яра – арх1я. Унра – нура. Урчи – чури.

IV. Далдикибти х1урпри кадалтули, дугьби детаахъая

1. Адамти жявли бел…ун. 2. Диъ г1ях1ил бел…ун. 3. Х1янчи жагали бел…ун.  4. Жуз к1ина бел…ун. 5. Анк1ила гавлаг бел…ун. 6. Сагаси хъали бел…ун. 7. Гъярц1а гьая бел…ун. 8. Халжалла бях1 бел…ун. 9. Г1ярг1я пух1лала бел…ун.

Жаваб. Далдиркути х1урпри сари: х1, хь, к1, ч1, кь, ш, с, к, т1.

V. Х1яз «Деткахъибти х1урпри даргая»

А.  1.  Кьа … а – ил вавналара бирар.
      2. Кьа … а – ил шилизибра бирар, шагьарлизибра бирар.
      3. Кьа … а – ил бухарила бирар, ондатралара бирар.
      4. Кьа … а – ил таврагъуна бирар.

Б.   1. Кья … – ил кухнялизиб бирар.
       2. Кья … – ил дярхълизиб х1ербирар.
       3. Кья … – ил миц1ир жанна бирар.

Жавабти. А. Кьада. Кьакьа. Кьап1а. кьач1а. Б. Кьям. Кьял. Кьяш.

VI. Х1яз «Ишди дугьбала дух1на диг1яндикибти дугьби даргая»

1. Г1ядат – … 2. Г1ях1ял – … 3. Дяхъи – … 4. Икьала. 5. Дулагъ – … 6. Карц1и – …

Жавабти. 1. Яда. 2. Г1ях1. Ях1. Х1ял.  Ял. 3. Хъи. 4. Кьала. 5. Лагъ. 6. Арц1и.

VII. Х1яз «Иш удибси девлизир чум дев лера»

К1ич1буланар – ?   

Жаваб. 4 (К1ич1 + бул + а + нар).

VIII. Х1урпрачил х1язани дирни. Къеланала мерличи х1урпри лук1ули, дугьби алк1ахъни

1. П - - -  – къ - - - .П х1ярпличил тахличив, къ – личил т1ениличиб.
2. К - -  – б - -  .  К1 х1ярпличил юргъайзиб, б – личил ил г1янайзиб.
3. У - - - - – ю - - - - . У х1ярпличил дергълизиб, ю – личил  кроватьличиб.
4. У - - - – у - - - . Н – личил хъали г1ейк1ан, б – личил мегь кьут1биран.
5. Х1 - - -  –  г - - - .   Х1 х1ярпличил дях1лизиб, г – личил мазаличиб.
6. Г - - - -  –  б - - - - .  Г – личил вац1ализиб, вавнадяхъиб унхъразиб, Б – личил ил мурталра бусурма к1унт1убазиб.
7. - - С - -  –  - - Р - - .  - - с - -  личил души бушу, - - р - - личил х1урхъи умц1у.
8. - - - - - а–  - - - - и.  Бег1ла г1ергъи рахли - а х1ярп белк1адли, агурби кайу х1ед, пагь леб биалли. А - ла мерлаб рахли - и х1ярп белк1адли, Кьяшми ванадиру, х1ед  дигуцадх1и.
9. П - - -  – Ш - - - . П - х1ярпличил х1язтазиб, Ш – личил улкьайтазиб.

Жавабти: 1. Пача – къача. 2. К1аз – баз. 3. Ургъан – юргъан. 4. Унза – убза. 5. Х1ули – гули. 6. Галга – балга. 7. Хъисхъа – хъирхъа. 8. Динда – динди.

IХ. Х1язани

Баян. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби дарган мезлизир дебали дахъал сари. Гьат1ира имц1али сари девла бут1ни имц1адиубли алк1ути дугьби. Девла гьарилра бут1ала саби бег1си мяг1на лебси саби. Масала:адам, адам+деш, адам+ти. Анхъ, анхъ+чи.

 



Сегъуна-биалра девличи девла бут1а чебаталли, илизибад сагаси мяг1нала дев алк1уси саби. Масала: ка+бухес, са+бухес, ар+бухес, чеб+бухес, у+бухес.

Х. Темала итогуни каъни. Тема саркъахъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезла дугьбачил тамашала х1язани дарес вирни.
2. Илди мезлизир ца х1ярпличил дек1ардулхъути дахъал  дугьби лерни.
3. Дарган  мез дагьес багьандан, дугьбала дурусси мяг1на багьес г1яг1нили биъни.

VIII. Хъули х1янчи бедни. Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.

Тема 12.  Ург1ерли делч1ес вирути дугьби

Кружокла мурадуни: а) ург1ерли делч1ес вирути дугьбачил х1язани дирни; б) дарган мезла лексикаличи буч1антал диги алк1ахъни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: «Замана» газетала дурх1нас хасдарибти бях1яни, темаличи далдикибти суратуни.

                Кружокла башри:

I. Хъули бедибси хъарбаркь буч1антани секьяйда таманбарилил ахтардибарни

II. Ург1ерли делч1ес вирути дугьбачила ихтилат барни. Дарган мезлизирург1ерли делч1ес вирути дугьби лерни кабизахъни

III. Х1яз «Ург1ерли делч1ес вирути дугьби»

Х1яб-х1ябал х1ярплизирад
Сари цаладикибти,
Гьаладях1 делч1аллира, г1еладях1 делч1аллира,
Кабиз барсх1ебирути дурая, гьари, дугьби.

Жавабти. Кьякь. Дяд. Чяч. Вяв. Гьиь. Гьагь. 

IV. Х1яз

Гьаладях1 делч1аллира,
Г1еладях1 делч1аллира,
Кабиз барсх1ебирути
Дурая гьари дугьби.

Баянтас ца девличил жавабти дурая. Се бик1ара:

1. Х1яйванти, маза-мас х1ердируси мерлис – ?  2. Чиллала буг1ярси дяг1лис – ? 3. Села-биалра бут1алис – ? 4. Бибг1янси арцлис – ? 5.  Бахчализиб  «ц1ерхьбик1уси» бухъайс – ? 6. Жумяг1ла ца барх1илис – ? 7. Г1ела г1ебшнила шахлис – ? 8. Лагъдеш дируси адамлис  – ? 9. Дагъиста ца миллатлис – ? 10. Кьац1ла бишт1аси кьякьлис – ?

Жавабти. 1. Хъарахъ. 2. Келек. 3. Кесек. 4. Кепек. 5. Къабакъ. 6. Талат. 7. Сирис. 8. Къазакъ. 9. Къумукъ. 10. Къидикъ.

V. Бамсриихъуси манзил.  Масхарала назму буч1ни

Бях1ябак

 
– Неш, нуни г1ярабла
Мезра далулра. –
Харили чарриуб
Хамсият хъули:

– Бях1ябак, бях1ябак,
Барад баз, барад баз,
Ик1на изангул базид,
Ирхъну изанвав базид,
Арсилракьум ракь бак1ад,
Арсйагракь арум бак1ад,
Арбан аълелу бак1ад! –

Ца девалра х1ергъули,
Неш сари урк1карухъи:
–  Х1у къагъкариублирив,
Ва дила ришт1ал рурси?
Мяг1на агар дугьбачил
Сен х1у гъайрик1усири?
 

VI. Рурсила дугьбла мяг1на нешли сен х1ергъибсил баянбарни

Хъарбаркь. Бурая: а) рурсила дугьбла мяг1на нешли сен х1ергъибсил; б) илди мяг1на х1ергъути дугьби сен-сен делч1ес г1яг1нитил.

Баян. Рурсили назмула тугъи г1елумг1ерли делч1и сари. Илди дугьби дархьли дуралли, ишдигъунти сари:

 
– Кабях1яб, кабях1яб,
Заб дараб,  заб дараб,
Дизаб лугнази анк1и,
Дизаб вавнази унхъри,
Дак1аб кьар мукьарлисра,
Дак1аб мура кьаргайсра,
Дак1аб улелъа набра!
 

VII. Х1яз «Чили дахъал дургу, ург1ерли делч1алли, мяг1на барсбирути дугьби?».

Жавабти. Бек1 – к1еб. Хив – вих. Хъяр – ряхъ. Узи – изу. Рях1 – х1яр. Бех1 – х1еб. Х1яб – бях1. Ги – иг. Гъал – лагъ. Гьу – угь. Баз – заб. Абзур – рузба. Ав – ва. Агь – гьа. Алав – вала. Ари – ира. Арши – ишра. Гьалаб – балагь. Бали – илаб. Биц1а – ац1иб. Хи (бет1у лукьух1ели, ахъдирути пух1) – их. Ши – иш. Мякь – кьям. К1ав – вак1.  Кьац1 –ц1акь. Хъяб – бяхъ. К1а – ак1. К1ав – вак1.

VIII. Х1яз «Чили дахъал дургу, девла бирк1анти ург1ердаралли, мяг1на барсбирути дугьби?»

Жавабти. Хабар – барха. Гьала – лагьа. Жарма – мажар. Кани – ника. Кач1а – ч1ака. Начи – чина. Кари – рика. Саки – киса.

IХ. Х1яз «Чили жявли дургу, назмулизи диг1яндикибти дугьби?»

 
Чудна, кьуц1ра, х1яйчуба
Даим буц1улри К …,

Дев г1елабях1 белч1алли,
Шурбулхъан улкаличи. (И…)
 

Жаваб. Кари – Ирак.

Х.  Сагаси тема аргъилил суалтачибли ахтардибарни

ХI.  Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1.  Дарган мезлизир дархьли делч1аллира, ург1ерли делч1алира, мягнализиб барсдеш ах1елк1ути дугьби лерни.
2. Ург1ерли делч1алли, мягнализиб барсдеш алк1ути дугьби лерни.
3. Дугьби ург1ерли делч1алли, мяг1на аргъес х1ейрути дугьби лерни.

ХII. Хъули х1янчи бедни.  Дарган мезлизир ург1ерли делч1и хьалли, мяг1нализиб барсдеш ах1елк1ути дугьби даргес ва тетрадунази делк1ес. 


Тема 14. «Делхъх1еделхъути цалабикуни»

Кружокла мурад: халкьла мух1лила творчестволизиб делхъх1еделхъути цалабикунала  кьадри ва илlдала мер чебаахъни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: М. Абакаровла жуз «Халкьла дев».

                Кружокла башри:

I. Хъули бедибси хъарбаркь таманбарилил буч1анти ахтардибарни

II. Ихтилат. «Делхъх1еделхъути цалабикунани мез давлачердирниличила ва каргьахъниличила гьалагъай»

III. Делхъх1еделхъути цалабикуназир гъай селичила сарил,   баяндирни

Бурая, чис ирул?

1. Айзалли, зубри дулъан, кайалли, мусни дулъан.
2. Гьайтварибсила туллай, кьут1варибсила лакьай.
3. Лебх1ели унц берки, агарх1ели къуйрукъличи кьац1вашан.
4. Шин дашна к1ат1а гьак1. 
5. Сунела г1ямал биалли, г1яламла пикри агар.
6. Анкъилар хъуми иршан, дайхъулир мура удан.

Жавабти. 1. Къавгъа дех1дирхьуси, къалмакъарлизи ихъуси адамлис иру. 2. К1ибях1ян адамлис иру. 3. Челябкьлаличила пикри агарси адамлис иру. 4. Ялавкар адамлис иру. 5. Урх1личи урк1и х1ейгуси адамлис иру. 6. Х1янчи х1ейгуси пикрикар адамлис иру.

IV. Делхъх1еделхъути цалабикуначила тема мурхьбик1ахъни

Бурая,  секьяйда иргъулрал ишди делхъх1еделхъути цалабикуни х1ушани.

1. Г1янруч1ла марка ушкан.
2.  Къаркъубазибад г1явадеш сабилт1ан.
3. Дирихь башна вашуси, марка диъна виуси.

Жавабти. 1. «Жявли, аръа марка кьарличиб лебай, дуки яра ургубализи вашуси адам» ибси саби. 2. «Хайри х1якьуси х1янчилизи вархибси адам» ибси саби. 3. «Сак1убси, вялхъя х1янчизар» ибси саби. 

V. Делхъх1еделхъути цалабикуни тетрадунази лук1ни ва илдала мяг1на якьинбирни

1. Урк1ила ух1на кац1иб – чи-биалра адам пикрумазивад мурталра уввиц1ули ах1ен. 
2. Хамха т1ут1укабиуб – т1ут1удиэс дирар декь, зе ва царх1илти  т1усдик1ути сек1ал. Амма илкьяйда бик1ар халаси дец1ли, шишимтани хамха х1ялагарбарибх1елира.
3. Белхьун г1яб, дерц1иб  мях1яр – наслу ах1ебикьурси адам.
4. Дуклуми дячи сари – хьулани, кьасани гьарх1ейзур. 

VI.  Бамсриихъуси манзил. Сагати дугьби алк1ахъни.

 

VII. Сагаси тема аргъилил яра ах1енал ахтардибарни 

Багьирая, чис ирул:

1.  Усила дух1нар вацни думх1яхъян.
2.  Гумайла къаркъа лукан.
3. Варъала дугьбани г1ях1ли балхули, г1ях1лала варъали даим укуси.
4.  Гьаввак1ибси гьаниркан, г1елайкибси хъумуртан.

VIII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1.  Дугьбала делхъх1еделхъути цалабикунани мез давлачердик1ахъни ва жагадирахъни.
2. Илди цалабикунани камти дугьбачил мурхьси мяг1на  иргъахъни.
3. Дугьбала делхъх1еделхъути цалабикуни мешубуцуначи гъамти диалра, илдани адамла дурусси къилликъ, хасият  чебаахъес дузахъни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Дарган мезлизир лерти дугьбала делхъх1еделхъути цалабикунани г1урра даргес ва тетрадунази делк1ес.   Хъарбаркь къиянбухъалли, бег1тази, хала бег1тази хьарбаэс.    


Тема 15 «Дуркьа дугьби»

Кружокла мурадуни: а) хабуртазир, х1ябкубти-назмуртазир къаршидиркути, амма мезлизир х1едузахъути яра бек1лил эскидиубти дугьби баяндарни; б) эскидиубти дугьбала кьадриличила баянти дурни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: жявх1елила ваях1ла суратуни.

                Кружокла башри:

I. Хъули х1янчиахтардибарни

II. Даргантала гьаларла г1ямруличила, дузахъути г1ядатуначила, бузерила г1яг1ниахълумачила ихтилат. Г1ямру дарсдиъниличил дарх эскидирути дугьбачила баянти дурни

Баян. Адамти дагьрилашал гьалабях1 башути саби, цаличил ца къаршибиркуцад ва цаличил ца ихтилатбик1уцад. Илгъуна гьалабях1 башнили г1ямру руркънилизиб, халкь-ургаб балгундеш калахънилизиб, дурх1нас бяркъ лугнилизиб халаси кумек алк1ахъуси саби.
Жявти замунтазиб алавла г1ямруличи, т1абиг1ятличи адамтази пикри бях1чииахъес багьандан пагьмукарти адамтани илдала гьала мурхьси пикри бух1набуцибти произведениеби гьаладирхьи. Камли х1едири илди произведениеби-ургар мух1лилизирад мух1лизи дурути буралабира, халатани бишт1атас гьаладирхьути багьирабира.
Илкьяйда жявти замунтазир жамиг1ят-ургар т1инт1дирутири халкьла багьудлумира, илдала далуйтира: бузерила, г1ядатунала, гардла, дард-шишимъалала, кьисмат-кьадарличила, шаддеш-гьарбизличила, диги-карц1иличила, челябкьлаличила ва ц.
 Дарганти далуйтачил чебиргъи, далуйтачил бусалъи. Илбагьандан гьарил хъалибарглизиб далайбик1ес бигути ва далай белч1ес яра чунил илгъуна далай цах1набяхъес бирути адамти бахъал бири.
Камли х1едири итх1ели масхуртира, дурх1нани чула х1язаначил дуч1ути далуйтира, абзаназир зайдик1ути ч1иллайтира.
Халкь-ургар дурусдирути пикруми биалли буралабачи шурдулхъи. Илди буралаби халатани, тяп дурхъаси давлаван, чула наслубала дагьрилизи минадирахъи.
Янила духъянти дугурбазиб дурх1нала багьудлуми гьаладях1 дашахъес багьандан, илдас анц1х1ебулкьахъес багьандан, илдас г1ях1си бяркъ бедес багьандан халкьли  жура-журала хабурти пикридири: сих1рула, миц1ирагличила, бек1ахъудила. Дукелц1идухъести анц1букьуначила адамтани цализи цали масхурти дури ва илди, саркъахъили, халкьла мух1лила пагьмула ца жураван наслулизирад наслулизи г1ерисахъи.
Дурх1ни г1ямруличила пикрибулхъахъес кьасли халатани бишт1атас айтуби пикридири яра царх1илтазирад аргъибти, данничил дархдасунти  бакьалаби илдас гьаладирхьи.
Белк1ла жура агни сабабли халкьла халаси пагьму ишбарх1ила наслубачи баили ах1ен. Мух1лила жураличил гьалабях1 башуси ил халкьла рух1ла давла г1ямрулизибад къяббердибтани даимлисал чучил барх х1яри арбухиб.
Нушачи баибси халкьла мух1лила пагьму ил ах1ербарес, бучес ва чеалк1ути наслубас букьурли баахъес багьандан гьарилра вег1ла миллатличила, илала культураличила пикриик1уси адамла чебла саби.

III. Багьирабас жавабти дургни 

Се сабил бурая:

1.  Вайт1а биталли ах1и, бушинх1ебиран?
2.  Жургъбик1ули к1ух1бик1ан, убикибти кабуршан.
3. Къакъ удили дуц1дик1ути, тяп дисбиван кьисдик1ути, дург1елар дахъ садерхурти.

Жавабти.1. Дабагъ, кабц. 2. Шинна шинкьан. 3. Иргит1анти.

IV. Эскидиубти дугьбала мяг1на баянбирни

1. Гулуча – журуга, мекълис или барибси халаси  кьац1. 
2. Гилицала – урцуйзибад барибси унза г1ейк1ан.
3. Гарас – чердяхъили, къант1кадарибти  кьялубачилси къушла яра фермала мякьла т1аштатурси  дехъ. Иличи гьалар бук1унани, кьялизантани ваях1 чейхъутири. 
4. Зах - гьаруш дих1уси хъаба (т1елуби агар к1ури).
5. К1алт1а – бурт бирхъуси  (т1елубала бег1 хъаба).
6. Дагьра – диъ итан.
7. Ч1улук1и – ч1ули, кьулсни кадирхьуси ваях1. 
8. Зилкьула – урца зе калкьан.
9. Дулагъуни – дабагъла дабри.
10. Гермукьа – хъалчличирти г1нжи дибг1яндарес, г1янжила хъалч гъалагбарес, ил х1ебук1ахъес багьандан гербалтуси дек1си гераличи мешуси къаркъа.
11. Чирча – фуражка.   
12. Чял – фитиль.
13. Буракь – (сих1рула хабуртазибси) дуклумар урчи.
14. Халича – кьалтинна жура.
15. Силавча – халаси т1ас.
16. Мажлис – мекъ, сях1бат.
17.  Ябсари – палтарла бух1на шайчи ибуси ч1янк1ила бут1а.

IV. Разиси манзил

Ник1а Г1яли
 
Нушала ник1а Г1яли
Виэс ургъес ак1убси.
Викьурсилра виалри,
Х1ейишира паргъатси…

Кьут1ик1ар ил, вякьик1ар,
Минут паргъатли х1евъар,
Хъулиб жита руржахъу,
Кьакьакад хя руржахъу.

Къавгъа дех1х1едихьили,
Ца барх1илра уъх1евъар,
Дяхъи-хъас сагъкайубси
Жумяг1ялра х1ебирар.

«Хала Г1яли!» ибх1ели,
Агь, разидеш илала!
Дунъя бедибх1еливан
Пархдик1удеш х1улбала.

Х1у вишт1асири или,
Гьарилли гьах1ерхъули,
Зиланнизи луг1алри,
Г1ях1х1евхъишира Г1яли?
 

V. Гьар-ур дузахъули калунти умцлаби сегъунти саррил белгидирни

А. Даладаяв х1ушани, даргантани бухъяндеш умцес пайдаладирути дугьби?

1. Ч1им – халал т1уллара, жимг1я т1уллара ургала.
 2. Дек1 – имц1аливан ч1янк1и умцух1ели бузахъуси бухъяндеш (урга т1уйчибад газа някъличи бикайчи).
3. Къулач – к1елра шайчидях1 дархьдарибти някъбала ургабси бухъяндеш.
4. Сажин – ванза умцес хасбарибси, к1ел метрла бухъяндешличилси умцла.

Б. Даладаяв х1ушани даргантани жявх1ели  дек1деш умцес пайдаладирути дугьби?

1. Рат1ал – к1ел килограммличи гъамси бит1ак1.
2. Гилавка – байхъала килограммличи гъамси бит1ак1.
3. Сях1 – к1ел яра х1ябал килограмм декьла кадурцуси ваях1.
4. Духь – вец1ну авра килограммличи гъамси бит1ак1.

В. Даладаяв х1ушани даргантани  арцла кьимат баянбарес  пайдаладирули калунти дуркьа дугьби?

Къарапул – 1 кепек.
Г1яббаси – 2 кепек.
Шагьи – 5 кепек.
Тумен – 10 къуруш.

VI. Бамсриихъуси манзил. Се иргъахъули ишди ургнани?



А)  2                Б)

       1          3               

      4 

Жавабти: а) Иш, икI, ит, их. б) ИшабяхI, икIабяхI, итабяхI, ихабяхI.

VII. Х1язани

1. Ак1убси барх1иличил Асият мубаркрирули, дудешли рурсилизи т1акьа бедиб. Илар лерри: сапун, альбом, вава, гъяй, апельсин, тап. Рурси селичи разириуба? Жаваб барга т1акьализирти сек1ултала цаибти х1урпразиб.

 
2. Машиналичиб юлдашуни аркьулри: Тажудинра, Улахъайра, Каримра, Евгенийра, Надирра.  Хапли автобус т1ашбизур. Илабад дурх1ни дурабухъун ва жагаси, сагали белшунси юртлизи бух1набухъун. Се белк1ири илди абац1ибси юртла унзала чеди? Жаваб барга уршбала умала цаибти х1урпразиб.

III. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дуркьа дугьбихабуртазир, х1ябкубти-назмуртазир къаршидиркули диалра, ишбарх1ила мезлизир илди х1едузахъанкадиубти яра  эскидиубти дугьби диъни.
2.  Дуркьа дугьбани гьаларла мез сегъунти саррил, сегъунти ваях1, умцлаби, арц дузахъули калунал баяндарес дирули диъни.
3.  Илди дугьбани гьар-урла г1ямру дяркъес кумекбирули диъни.

IХ. Хъули х1янчи бедни.  Хала бег1тази хьардиули, дуркьа дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 16. «Учидяхъ дугьби»

Кружокла мурадуни: а) к1ел яра х1ябал х1ячилизирад цаладикибти дугьбала хасдешуни аргъахъни; б) илдигъунти дугьби лук1нила кьяйдурти баяндарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: таблицаби, карточкаби, суратуни.

Кружокла башри:

I. Хъули хъардарили делк1унти дуркьа дугьбала мяг1на якьинбарни

II. Царка ва учидяхъ дугьбачила баянти тикрардарни

III. Х1яз: «Гьари, даргая х1ячми»

 1. Хя кьяшлизи… бикун. 2. Занзи т1уйзи … бикун. 3. Тяй шинничи…   бикун. 4. Жита вацачи… бикун. 5. Ц1а някъличи…бикун. 6. Жита ниъличи … бикун.

Жавабти. 1. Кьац1бикун. 2. Къизбикун. 2. Хуп1бикун. 4. Хапбикун. 5. Ламбикун.6. Сунт1бикун.

 

IV. Учидяхъ дугьбала мяг1на якьинбирни.  Сен бик1ути:

1. Дуц1бик1утазивад, ца чедиикиб итил удиикиб?
2. Букьурла мас ургабикиб?
3. Чебла ахъес чебикиб.

VI. Дугьбала цалабикуни алк1ахъни. Существительноебачи глаголти имц1адирули, дугьбала цалабикуни дарая

1. Далай… 2.  Арши… 3. Гурда…  4. Марка… 5. Къукъу…  6. Г1ярг1я…  7. Галга… 8. Т1акьа… 9. Вякълякъи…  10. Кец1а… 11. Урхьу… 12.  Дурх1ни… 13. Жита… 14. Байрахъ… 15. Мукьара… 16. Бец1… 17. Гъяй… 18. Дуруг… 19. Хя… 20. Кьяш… 21. Кьяца… 22. Тап… 23. Унза…  24. Пай… 25. Уршби… 26.  Тупанг… 27. Дяга…  28. Дяг1… 29. Урчи…  30. Бугъа… 31. Шиша… 32. Шала… 33. Дудешуни… 34. Жинжирагъ… 35. Душманти…

Жавабти. 1. Зайбухъун. 2. Лавшарбухъун. 3. Дуц1бухъун. 4. К1ант1арбухъун.  5. К1ухбухъун. 6. Халт1бухъун. 7.  Гьак1арбухъун. 8. Хямкарбухъун. 9. Вякьярбухъун. 10. Вяшбухъун. 11. Рамчбухъун. 12. Т1ат1бухъун.  13. Мявбухъун. 14. Лап1арбухъун. 15. Лявбухъун. 16. Авбухъун. 17. Х1усбухъун. 18.  Жургъбухъун. 19.  Гъямбухъун.   20. Тякбухъун.  21.   Т1ях1бухъун. 22.  Гербухъун.  23. Жикьбухъун. 24.  Г1елабухъун. 25. Ургабухъун. 26. Къяйкбухъун. 27. Гьалабухъун. 28.  Шят1бухъун. 29. Лянк1бухъун. 30. Г1ергъибухъун. 31.  Зярбухъун.  32. Лямц1бухъун. 33. Чарбухъун. 34. Ласбухъун. 35. Чебухъун.


 

VII. Назмулизир учидяхъ дугьби дургни ва илдала бут1ни чедиахъни.

Х1екьдеш

 
– Даим шинни балхули,
Г1янжи к1ант1ибирули,
Милкъи гъамх1ейрахъули,
Къуллукъ г1еббурцух1ели,
Дебали дигахъулра
Или гьанбикибсири, –
Бик1улри хъярла галга
Унра г1инцла галгази,
Г1ебшнилизиб анхъчили
Хъярбала белт1унх1ели. –
Нушала ц1едеш диъни
Илис дахъ дигахъути,
Х1уни кьяйда нунира
Кьанни аргъира, марли.
 

VII. Темала итогуни каъни. Буч1антала бажарди баянбарни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. К1ел яра х1ябал х1ячилизирад цаладикибти дугьбас учидяхъ дугьби бик1ни.
2. Учидяхъ дугьбани буруси пикри дурусбарес дирни.
3. Ишбарх1и делч1унтигъунти дугьби имц1атиливан дарх лук1ни.   

VIII. Хъули х1янчи бедни. Гьар барх1ила баркьудлумачил дархдасунти учидяхъ  дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.



Тема 17. Учидяхъ дугьбани мез давлачердик1ахъни

Кружокла мурадуни: а) учидяхъ дугьбани мез давлачердик1ахънила тях1урти чедаахъни; б) илдигъунти дугьби лук1нила кьяйдурти баяндарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: таблицаби, карточкаби, суратуни, Дарган мезла орфографияла словарь.

Кружокла башри:

I. Кружокла мурадуни аргъахъни

II. Хъули хъардарили делк1унти учидяхъ дугьбала мяг1на якьинбарни. Бажардибиркути дурх1ни гапбарни

III. Учидяхъ дугьбазир лерти х1урпри пайдаладарили, сагати дугьби  алк1ахъни

1. Бунагьагарси – ? 2. Х1яжланк1и – ?

Жавабти. 1. Бунагь, нагагь, гьаргси, багьарси, сиг, багьана, гарас, сага, нуси, сури, сари, ранг, гьанагарси, гьуни, багьси, багьа, рас, гьунар,  гьарс ва ц.
2. Х1яж, анк1и, жан, х1ял, х1яна, х1ила, к1ила, жал, жанях1, ляжи, Х1яжи, жи, ик1а, ик1, ила, ил, к1ина ва ц.

IV. Хасти уми сарливан учидяхъ дугьбала хасдешуни чедиахъни.

1. Сегъунти уми даладая -ллагь ибси девла бут1а имц1абарили детаурти?

Жавабти. Набиюллагь, Х1ябибуллагь, Валиюллагь, Г1ябдуллагь, Аматуллагь, Х1ясбуллагь, Каримуллагь, Расулуллагь, Х1ямидуллагь, Сапиюллагь. 

2. Сегъунти уми даладая - дин имц1абарили детаурти?

Жавабти. Багьаутдин, Бадрутдин, Мавлутдин, Камалутдин, Хайрутдин, Х1ясаутдин, Шарапутдин, Зияутдин, Зайнутдин, Сиражутдин, Пахрутдин, Насрутдин, Нажмутдин.

3. Баладаяв х1ушани к1ирка умала бег1ти?

Жавабти.Г1ябдулкьадир, Г1ябдулманап, Г1ябдулкарим, Г1ябдурашид, Мях1яммадзапир, Мях1яммадзагьир, Кьадиг1ямар,  Мях1яммадт1агьир,  Мях1яммадсяг1ид, Г1ялиг1ямар, Султ1анг1ях1мад, Гъазимах1яммад, Мях1яммадг1яли, Кьурбанисмяг1ил, Кьурбанмях1яммад, Кьурбанбях1яммад, Кьурбанатта ва ц.

4. Чум Х1яжи баладая х1ушани?

Жавабти. Мях1яммадх1яжи, Рабаданх1яжи, Г1ямарх1яжи, Г1ялих1яжи,  Г1ях1мадх1яжи, Х1яжикъурбан, Х1яжикарим, Х1яжимустапа, Х1яжиахъай, Х1яжимурад, Х1яжиакбар, Х1яжиалтав, Х1яжибях1ямма  ва ц.

5. Даргала шими-ургар чум махьи лера?

Жавабти.Г1яймаумахьи, Ц1урримахьи, Кьярбач1имахьи. Кьасагумахьи, Кьакьамахьи, Кьарамахьи, Хажалмахьи, Санамахьи. Кавкамахьи. Г1яяццимахьи. Хъищамахьи, Чабанмахьива ц.

6. Чум къала даладая х1ушани?

Жавабти. Мях1ячкъала, Мамедкъала, Сергокъала, Нарынкъала,  Ханкъала.

V. Бамсриихъуси манзил.Ишди дугьбазирад, -и х1ярп убисули, т1абиг1ят сипатбирух1ели, поэзиялизир пайдаладирути эпитетуни дарая:

 

VI. Темала итогуни каъни.

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. К1ел яра х1ябал х1ячилизирад цаладикибти дугьбас учидяхъ дугьби бик1ни. 
2. Учидяхъ дугьби дарх лук1нила кьяйдурти лерни. 
3. Учидяхъ дугьби мезлизир дебали дахъал лерти диъни ва илди дархьли лук1нила г1урра тях1урти лерни.

VII. Хъули х1янчи бедни. Сагати учидяхъ дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 18. «Учидяхъ дугьбала кьадри»

Кружокла мурадуни: а) учидяхъ дугьбачила багьудлуми мурхьдиахъни; б)  учидяхъ дугьби лук1нила хасдешуни чедаахъни; в) учидяхъ дугьби лук1нила кьяйдурти баяндарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: таблицаби, карточкаби, темаличил дархдасунти суратуни.

Кружокла башри:

I. Кружокла мурадуни аргъахъни. Хъули хъардарили делк1унти учидяхъ дугьбала мяг1на якьинбарни.

II. Учидяхъ дугьбачила баянти мурхьдирахъни. 

III. Х1яз: «Гьари, даргая далдикибти дугьби».

«Г1ярала хъалира имиалара» бик1уси хабарлизирти учидяхъ дугьбала гьаларти бут1ни луг1урби х1ясибли дургни.

Гьачам гушбиубси имиала хурег бергес ургубакад къяйц1бухъун. Умц1ербашуси илис г1ярала юрт 1 …бикиб. Бахъх1и пикрих1ебик1ули, ил гьаргти унабурх1личибад хъули 2 …бикиб. Хъа г1ямзикад сабемц1урли дуц1бик1ули, ил, печьла мякьла  кабиибси г1яра чебаили,  азбарлизи 3 … бикиб. Лацличи абац1или, ил 4 …бикиб. Гьаргси улкьайличиб селра бергеси х1ебургули, ил умц1есбииб. Гьарахъ х1ербик1уси ил хапли ганзухъуначи 5 …бикиб.
Урухбиубси имиала ургубализибях1 бебшибгу, амма бизиси т1емли ил г1урра г1ярала юртличи бит1ак1иб. Имиала сагадан лацличи абац1иб ва хъалчличи 6 …бикиб. К1яп1илабад башуси мураббала т1ем аргъили, 7 …бикиб. Гушбиубси ил бемжурси кьяп1иличи хапли 8 …бикиб. Буц1арагибдешли имиала аргъала деткахъили, 9 …бикиб. Чебсаргъибх1ели, ил «Биг1унси хурегли кани х1елукъахъа» или сунела дузбачи 10 … бикиб.

Жавабти 1. Цугбикиб. 2. Бух1набикиб. 3.  Хъярхъбикиб. 4. Лагбях1бикиб. 5. Убях1бикиб. 6. Чебях1бикиб, 7. Сатх1елбикиб. 8. Къячбикиб. 9. Шайчибикиб. 10. Къалабабикиб.


 
 

IV. Мяг1нализир цаличи ца мешути, яра гъамти мяг1нала дугьби имц1адирули, учидяхъ дугьби детарахъни

Ишди г1ергъити дугьбазирад учидяхъ дугьби дарая

Заб- …, дуги- …, неш- …, узикьар- …, узи- …, вава- …, муза- …, дуба- …, низам- …, дях1- .., гуж- …, г1ярг1я- …, дяхъи- …, жярга- …,   къукъу- …, х1исаб- …, х1ял- …,  кьям- …, гили- …, гьалмагъ- …

Далдиркути дугьби. Марка, х1ери, дудеш, рузикьар, рузи, кьар, къада, карч1а, кьяйда, някъ, зулму, дагъа, хъас, зекъ, лямц1, суал, т1абиг1ят, к1уц1ул, кьабта, хъилан.

V. Х1ячми тикрардирули, учидяхъ дугьби дирни. Удир гибти царка дугьбазирад учидяхъ дугьби дарая

Мар-, замана-, х1яйран-, т1аш-, дуц1-,т1ях1-, хъям-, кьац1-, хап-, гьак1-, гудур-, хямкар-, къяйк-, вянкь-, курт1-, зяр-, к1ух-.

Далдиркути дугьби: …-марли, …-заманаличир, …-х1яйранни, …-т1ашли, …-дуц1ухъи, …-т1ях1ухъи, …-хъямикун, …-кьац1икун, …-хапикун, ….-гьак1ухъун, …-ласбухъун, …-гудурбухъун, …-хямкарбухъун, …-къяйкбухъун, …-вянкьбухъун,  …-курт1бухъун, …-зярбухъун, …-к1ухбухъун.

VI. Луг1урбазирад детаурти учидяхъ дугьби лук1ни. Удир гибти дугьбазир хат1аби  дургни

Х1ябх1ябли, вех1верх1ли, вец1вец1ли, даршдаршли, азиразирли.

Жаваб. Ик1ди ва ик1кьяйда луг1урбазирад детаурти учидяхъ дугьби (к1ик1ел, шушел, гъагъал ах1енти) дефисличил лук1ути сари.

VII. Ишдигъунти бут1ни: –сек1ал, -чуйна, -мага, -алав, -сера, -дигара имц1адарили, детаурти учидяхъ дугьби лук1ни.

1. Кьац1-сек1ал беркес дигахъира. Чай-сек1ал агарав, гъари?
2. Х1ед арц-мага г1яг1нили х1едиэс? Уч1ес-мага аркьяду?
3. Ши-алавла шиниш кьар сен жявли деръубара? Ну-алав узби-рузби, агь х1уша дахъдаарти! (Халкьла далуйтазирад).
4. Чи-дигара виаб гьат1и. Мурт-дигара х1у шилизи укьес вируд.
5. Гьар далай белч1ун-чуйна Батирайла унц лугьи. Х1у гьаввак1иб-чуйна дила дила аги-х1ял ункъдирули сари.
6. Се-дигара барили хьалли, х1у вачах1ерхуд, сегъуна-дигара балагь бак1алра, х1у мут1иг1х1ейруд.
7. Чуйнара-сера нуни х1ези насих1ят г1еббурира, амма х1уни ил  х1ергъири. Чуйнара-сера итини х1янчиличи кьанх1ейэс кьасбариб, амма варсиэс х1ейуб.

VIII. Темала итогуни каъни.

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мез учидяхъ дугьбачирли  давлачердирути диъни.
2. Илди мез «мискинти сари» яра «дагьес къиянти сари» бик1ути адамти хат1абиркули биъни.
3. Вег1ла мез дигусилис, илди мез давлачердиахъес къайгъилизивсилис дарган мезли тяп буц1арси барх1и урунжла шинниван  кункдеш ва разидеш бихути диъни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Кружокличир гьанх1едушибти учидяхъ дугьби дучес ва тетрадунази делк1ес.

Тема 19.  Предложениеби. Буралаби

Кружокла мурад: мез давлачердик1нила ва жагадик1нила кьяйдурти белгидарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: дарган мезла жузазир,  газетабазир, журналтазир къаршидиркути буралаби. Афоризмабала сборник.

Кружокда каргьни:

I. Дарган мезличила ва буралабачила ихтилат дураберк1ни

Баян. Нушани гьалабра буриливан, х1урпразирад дугьби, дугьбазирад предложениеби цаладиркур. Нуша предложениебачил гъайдик1ех1е. Нушала мез жагадиру, давлачердиру буралабани.
Буралаби – наслубазирад наслубази дурули нушачи даибти халкьла духути дугьби сари, илдала мурхьси г1якьлу, насих1ят бух1набуцибти предложениеби сари. 
Ишбарх1и нуша афоризмабачил тянишдирех1е. Афоризмаби  буралабачи мешути сари, амма илди белк1ла литератураличил дархдасунти сари, автортани алк1ахъути пикруми сари.

Масала.
1. «Вег1лис дигусила вайбаркьунира жагати дирар».               
Дурусси мяг1на. Дурх1ни сецад вайбаркьуна биркьаллира, бег1ти илдачибад чеббурхар.
2.  Мурталла букалли, варъара кьут1кьубирар.
Дурусси мяг1на. Сегъуналра къадагъа агарли ваткаибси дурх1я вайси хасиятла вег1 ветарар.
3. Къиргъула янаша къакъаба урцх1ерцар.
Дурусси мяг1на. Лебтани балуси саби къиргъули къакъбуни дурцниличила. Къиргъу  багьарбиубх1ели, къакъбуни диг1яндиркур.
Царх1илван буралли. Вайси х1иллакар адамлизибад берцуди баралли, къулайли бирар ибси саби.

II. Тетрадьлизи халкьла буралаби лук1ни ва илдала мяг1на дурусбирни

1. Низбачибад низ башар, занзиличибад занзи.
2. Варъала муридешли, мурч1алира ч1ямбиру.
3. Кьар-ургаб вавалира г1ямру къугъали дурк1у.
4. Вишт1аси х1ейалли, халасира х1ейрар.
5. Дунъя биц1иб масличиб т1ярхъи биц1ибси кьяйдала г1ях1си бирар.
6. Нешла хунк1ра-бархли муръиси бирар.
7. Дугели г1ях1ладли калунси хинк1ли гъай дала.
8. Анкъилар хъу делг1ули, хъулир мура удуси.
9. Азир унцла вег1ра мурч1личи г1яг1нииркур.
10. «Х1яйт!» или х1еръибсини «Х1я!» ибх1елира х1ергъу.

III. Буралаби делч1еная ва ахирти имц1адирни

1. Духуси мукьара бец1личи шадиб...

2. Вег1лис дигусила вайбаркьунира...

3. Мургьи г1янжилизибра...

4. Урк1и ч1умасила кьяшми...

5. Х1ебурили батурси гъай…

Жавабти: 1. Х1ебашар. 2. Мурити дирар. 3. Сигх1ебирар (мяржх1ебирар). 4. Х1еруржар. 5. Мургьила бирар.

IV. Бамсриихъни

Бурая: 1. Шадлихълизибад чиди-биалра улкала хасси лишан секьяйда бетаахъес вирара?
2. Кьуц1ри дуц1уси мер ибси девлизибад уршила у бетаахъес секьяйда вирара?
3. Беркала ибси девлизибад луг1и секьяйда барес вирара?
4. Ц1абилкь ибси девлизибад ризкьила жура секьяйда барес вирара?
5. Мазала гъезби ибси девлизибад мусибат ибси девла синоним секьяйда барес вирара?

Жавабти: 1. Байрам ибси девлизибси м х1ярпла мерличиб хъ х1ярп белк1и. (Байрам. Байрахъ)
2. Кари ибси девличи м х1ярп имц1абарили. (Кари. Карим)
3. Азихъ ибси девлизибси хъ х1ярпла мерличиб р х1ярп белк1и. (Азихъ. Азир)
4. Анкъи ибси девлизибси къ х1ярпла мерличиб к1 х1ярп белк1и. (Анкъи. Анк1и)
5. Бала ибси девличи гь х1ярп имц1абарили. (Бала. Балагь).

V. Кружокла тема аргъилил ахтардибарни (Ихтилат дураберк1ни)

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Афоризмаби ва буралаби мурхьси мяг1на бух1набуцибти дугьби диъни.
2. Буралаби – наслубазирад наслубази дурули нушачи даибти халкьла духути дугьби диъни. Илдани мурхьси г1якьлу, насих1ят бух1набуцес  дирни. 
 3. Афоризмаби  буралабачи мешути диъни, амма илди белк1ла литератураличил дархдасунти, автортани алк1ахъути пикруми диъни.

VI. Хъули х1янчи бедни. 1. Тетрадлизи делк1унти буралаби урк1иличир дагьес. 2. Хала бег1тази хьардаили, халкьла буралаби дучес.


Тема 20.  Буралаби – рух1ла давла сари

Кружокла мурадуни: а) буралабани, рух1ла давла сарливан, мез давлачердирнила, жагадирнила ва чеалк1уси наслу бяркъес кумекбирнила кьадри аргъахъни; б)  буралаби алк1нила кьяйдурти белгидарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: дарган мезличил дурадулхъути газетабазир, журналтазир  къаршидиркути буралаби. 

Кружокда каргьни:

I. Буралаби рух1ла давла диъниличила, илдани мез давлачердирнила, жагадирнила ва чеалк1уси наслу бяркъес кумекбирнила кьадричила ихтилат дураберк1ни

Баян. Нушани гьалабра буриливан,  нушала мез жагадиру буралабани, айтубани, г1якьлу бух1набуцибти дезни-х1ябкубтани. Илдани, рух1ла давла сарливан,   чеалк1уси наслу бяркъес кумекбиру, сенах1енну  илди г1ямруличил дархдасунти, халкьла мурхьси г1якьлу, насих1ят бух1набуцибти дугьби сари. 

II. Тетрадьлизи гьалабси кружокличир гьанх1едушибти буралаби лук1ни ва илдала мяг1на дурусбирни

1. Чяртлизи ках1ейкибси нясх1ейрар.
2. Ях1агарси къаркъа къадалабра х1ебуар.
3. «Биха!» бик1ен, ва мух1ли, бедибсира х1ед саби.
4.  Гьуйчиб баргибси гьуйчиб беткайхъур.
5. Житали хибси вацали арбихалли, хъулиб баркат х1ебирар.
6. Мурталра букалли, варъара кьут1кьубирар.
7. Жих1ебарибси мерличи бякьунси хялис я лига биркур, я т1ерхьа.
8. Г1ярг1я бяркъес хьулбухъунси жибх1я жявли бухънабиур.
9. Сегъуна салам бедадра, илгъуна жавабра иргъид.
10. Урк1би кадарцалли, чурхри кадурцар.

III. Тетрадьлизи делк1унти буралаби буч1антани аргъилил баянбарни

IV. «Г1ямру» бик1уси айту буч1ни ва даргала халкьла пасих1деш гьаргбарни

Г1ямру

Г1ямру дурт1уси манзиллизиб Аллагь хялизи вик1ули сай: 
–  Нуни х1ед, хя, 40 дусла г1ямру лугулра. Диуру х1ед илди?
Хя бик1ули саби:
–  Ва дила чевях1си Аллагь, се дариша наб илдицад дусми? Рахажличил бигьи, хужаимла арилиуб х1ербируси наб 20 дусла г1ямрура диур.
Илх1ели Аллагь дугьайзурли сай эмх1ечи:
–  Х1едра, эмх1е, 40 дусла г1ямру лугулра. Диуру х1ед илди?
Илх1ели эмх1е бик1ули саби:
– Ва дила дурхъаси Аллагь, се дариша наб илдицад дусми? Дек1ти духбира чедирхьули, г1ярг1я-ч1алалира балхули, хужаимли бузахъуси наб 20 дусла г1ямрура диур.
Г1ур Аллагь дугьаизурли сай адамличи:
–  Диуру х1ед, Адам, нуни 40 дусла г1ямру гасли?
Илх1ели Адам вик1ули сай:
–  Ва дила кьудратла вег1 Аллагь, х1ябилра камти дусми лугулри кьалли х1уни наб. 40 дуск1ун наб г1якьлуличи викес багьандан г1яг1нити сари.
–  Х1ебиалли, – вик1ули сай Аллагь, – эмх1ели  сах1есибти 20 дус гьат1ира лугулра. Диуру х1ед илдицад г1ямру?
– Илди 20 дуск1ун, дугира х1ерира х1ейк1ули, ях1личил узули, дила халакабаибти дурх1ни хъайчикабатесра, илдала дурх1ни халабаахъесра г1яг1нити сари.
– Х1ебиалли, – вик1ули сай г1урра Аллагь, хяли чардарибти 20 дусра лугулра. Диуру х1ед илдицад г1ямру?
– 20 гьат1и дус наб г1якьлуличи х1ебикибти бяркъесра, илди бархьси гьуйчи каэсра г1яг1нити сари.
–  Ягъари, инсан, –  вик1ули сай Аллагь, –  чум дус гьат1и дигулри х1ед?
– Кьудратла вег1 Аллагь, – вик1ули сай адам, – х1уни наб сецад дусми гадлира, сеннира илди камти сари…

V. Айтуличила ихтилат

Баян. «Г1ямру» бик1уси айтулизиб буриливан, адам пасих1си ветаэс багьандан лерилра г1ямрулизив уч1ес г1яг1нили саби. Г1ямру гьаладях1 дашуливан, сагати багьудлумира кайсес г1яг1ниси саби.
Духути, пасих1ти, сек1ал гьалахили багьес бирутили бетаэс багьандан адамтас буралабани, айтубани халаси кумекбирули сари. Нушани илгъуна халкьла давла руркъес ва мурхьбик1ахъес г1яг1ниси саби. Илгъуна рух1ла давла гьести г1ямрула адамтани чула урк1базиб бих1ули бирар. Буч1антани илгъуна давла бурчес г1яг1ниси саби.

VI. Кружокла тема аргъилил ахтардибарни 

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Буралабани ва айтубани мурхьси мяг1на бух1набуцес дирули диъни.
2. Буралаби ва айтуби наслубазирад наслубази дурули нушачи даибти  диъни.   
3.  Буралабира айтубира руркъес ва белк1ла культурализи илди кадерхахъес г1яг1нили биъни. 

VII. Хъули х1янчи бедни. Хала бег1тази хьардаили, халкьла буралаби ва айтуби дучес.


Тема 21: «Багьираби»

Кружокла мурадуни: а) лишанти х1ясибли сек1улти дургахъес дурх1ни бурсибарни; б) алавси т1абиг1ятличи, г1ямрулизир кадиркути анц1букьуначи чех1еруди бузахъес буч1анти бурсибарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: багьирабачилти журналти ва газетаби.

Кружокла башри:

I. Хъули х1янчи ахтардибарни. Буралаби урк1иличир дурахъни. Сагали дучибти буралаби баяндирни

II. Багьирабачила ихтилат барни

Баян. Багьираби – адамла г1якьлу мурхьбиахъес, ил алавчарти г1ямруличила, т1абиг1ятличила пикриулхъахъес гьаладирхьути баянти сари. Багьирабани сук1ултала уми гьанх1едушили, илдала лишанти чедиахъу. Багьирабани илди лишанти х1ясибли миц1ирси яра миц1ирли ах1енси сек1ал яра анц1букь белгибарахъес дурх1ни жибиру.
Багьираби жявти замунтазирра халкьли алк1ахъутири, ишбарх1ила манзиллизирра илди алк1ули сари. Илди пикридирули сари мезлизиб бузути адамтанира. Багьираби яра илдачил х1язани вег1лира ак1ахъес вируси вируси сай. Илди ак1ахъес вирар дарган мез мурхьли дяркъес дигуси ва сунечи сай т1алабкарси учениклира. 

III. Багьирабас жавабти даргахъес гьаладирхьни

 Багьирая, багьирая се сабил:

1. Дуклуми х1едиалра, заккад гьайбатли урцан.
2. Дегъдешла ц1ум аргъалли, рях1матла нургъби керт1ан.
3. Закла капарайтачи даим карц1ли х1ербик1ан.

Жавабти.1. Гъагул. 2. Марка, 3. Ванза.

IV. Разиси минут. Халкьли буралаби ах1и далуйтира пикридирниличила ихтилат барни.

Цинт1иримай

Цинт1иримай, ц1инт1имай, улхъен дила дигуси.
Кьап1а ц1удара ц1удхъран, чаба ц1уба ахъушан,
Х1яка г1яваси сирх1ян, х1ябсур шиниша буршлан,
Палтар къант1а къумукълан, чакма ц1удара ч1уг1лан,
Вай ч1ярт1а мичихичлан. Някъ-кьяш – ц1уба чинила,
Анда – шагьри-кагъарла, нудби шинкья-кьаламла,
Х1улби манай уллугьла, къянкъ ногъайлан Батирла,
К1унт1уби х1яли арцла, цулби ц1уба иг1яйла,
Г1иркъми хайдакьлан г1инцла, цинт1иримай ц1инт1имай,
Улхъен дила дигуси, улхъен халавиудну.

Баян. Чебиуливан, дарган мезра дебали жагати, агурби-макьамтиван зайдик1ути мез сари.  Дахъал лер дарган мезлизир агурби-макьамтиван зайдик1ути багьирабира.
Жявх1ейчирад цализирад цали дурули саркъахъибти, зайдик1ескаибти, дурх1ни духутили халабаахъес багьандан бег1лара пикри бях1чиаэсти сек1ултала яра анц1букьунала хасти лишанти гьандушибти хъарбаркьуни сари. Багьирак1ун халкьла пагьмула ца жура саби.

V. «Багьирабала к1ана» суратлизирти дугьби дургни

1. Гьар дусла манзиллизир гьамадли дях1 дарсдиран.  2. Кункли геркабик1укъи, гьуни х1ейхъули бузан. 3. Янилизиб дуц1бик1ан, дуц1румлизиб бусалъан. 4. Г1ябшнила манзиллизиб ц1едешла марка диран. 5. Ц1удар г1янжила хъулиб бирг1уцад мурибик1ан. 6. Гьава буг1ярбик1уцад, пушбилзули ц1акьбиран. 7. Ц1акьтира бялхъябира гьамадли белгибиран. 8. Саби гъярбираллира, бахъ бизили т1ембик1ан. Анк1или бахунх1ели, ургубаван пишбирхъян. 9. Ца ах1енси к1иибил пикри кьабулх1ебиран. 10. Лерилра г1ямрулизиб гьар адамли бихуси, гьарилла тарихлизи даимлисал лук1уси. 11.  Камх1ели, имц1ах1елихурегла т1ем булъанти. 12. Чисалра х1ейгахъуси,  лебтас кьадарбируси. 13. Бахъал сунечи гьуц1си, гьариллис х1ебиркуси. 14.  Гьар сагаси дусличил ванза чебиргъахъуси, жагадешла, жагьдешла суратунала уста. 15.  Алавла шалабарес дай урк1и абулкуси, ц1ябдеш гьарахъдиахъес чарх бац1ахъес х1ядурси. 16.  Г1елар ц1уб къел далтули, дуц1бик1уси  исбагьи. 17. Урхьу-дублар дизути мургьла духуриби. 18. Урца беруб хурегли мурталра дуббалтуси, т1ярхъи буруш барили, сахъли х1еркабируси.

Жавабти:1. Аргъ. 2. Чар. 3. Гъяй. 4. Анхъ. 5. Г1яб. 6. Миъ. 7. Абз. 8. Хъу. 9. (Союз) Я. 10. У. 11. Зе. 12. Х1яб. 13. Тах. 14. Х1еб. 15. Шям. 16. Мел. 17. Гъум. 18. Кьик1.

VI. Багьираби

1. Каниларти лухьалра, саби лухьх1елухьуси.
2. Белсунси биасра, гьая ах1енра. Гьая агарих1иб ну х1яжатсира.
3. Ну – ц1ала бузи сабра: я шалах1ебик1уси, я ванах1ебик1уси, закибях1 ахъбиубли, итмадан беткайхъуси.
4. Ну – ц1а сабра, ц1а сабра, анкъилаб ах1елк1уси, печьлизиб х1ебилкьуси, гъагулти-ургаб ак1и, ванзаличиб билшуси.
5. Багьирая, се сабил, някъби-кьяшми агарси, камсилра бек1 агарси, амма кани халаси.

Жавабти. 1. Шанг. 2. Рахаж. 3. Гав (вера). 4. Лямц1. 5. Бочка.

VII. Тема аргъилил якьинбарни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Багьираби адамла г1якьлу мурхьбиахъес, ил алавчарти г1ямру, т1абиг1ят сегъуна сабил пикриулхъахъес гьаладирхьути баянти диъни.
2. Багьираби жявти замунтазирра ишбарх1ила манзиллизирра алк1ули диъни.
3. Багьираби вег1лира ак1ахъес вируси виъни.

VIII. Г1ях1ил жавабти лугути дурх1ни гапбирни

IХ. Хъули х1янчи бедни. Г1урла кружокличи сагати  багьираби дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 22. Багьирабачила баянти даимдарни

Кружокла мурадуни: а) «Багьираби» ибси темадаимбарили, якьинбарни; б) ученикунани сегъунти багьираби даргилил, белгибарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, карточкаби.

                Кружокла  башри.

I. Хъули х1янчи ахтардибарни. Дурх1нани хибти багьирабас жавабти дургни

II. Багьирабачила ихтилат даимбарни

III. Хъарбаркь. Кроссворд арзая

Детх1ел. 1. Я умцес, я дуб баргес чилилра виъх1ейубси. Дунъя алавбарибси авадан хьанц1 капарай. 3. Урх1лизибад лебтас аргъес дигуси. Аммаки гьарилли бурх1ебуруси. 4. Кабушили галга, ч1янк1кабарили, кьялубала белт1и, барибси хамха. 6. Хъап1ачи хъяббурцбашан. 7. Къузри кьяйда курт1бик1ан, илдиван вявх1ебик1ан. 9. Агила марси баркья. 10. Умхьулис лагъдеш диран.    12. Буц1арси узила бярг1ибси   къуйрукъ. 13. Дунъяла г1ялам халкь гушх1ебиахъес дячес, пашкадехъес даим х1ядурти .  15.  Бяг1уси бузила гъярц1а юлдаш.
Катх1ел. 1. Дец1лизивси адамла ружерила бархкьяна. 2. Урх1лис или буркъалли, вег1лис кьадарбируси. 4. Дайла мер х1ебурцули, дураб х1еркабируси.   5. Инсантала къайгънира  кьасра к1иркадируси, жяг1яйчи бирхауди чесагабик1ахъуси. 7. Жузазиб, журналтазиб даимлис камх1ебируси, уч1ес дигуси гъабзас икьайчил х1ербилзуси. 8. Бурхла лебилра Саби вец1алцад дек1деш  хъуц1румачиб бих1уси. 10 Кьап1ачебли алк1уси, гидгариван зудкъаси. 11. Пагьмула вег1 инсайчи даим г1ях1лад башуси. 13. Мекълара сях1батлара багьа уф-ф-фли башахъан. 14. Ца кьут1бик1есцун балан, г1яблала бук1ри итан.

Жавабти. Детх1ел. 1. Зак. 3. Мар. 4. Дехь. 6. Бул. 9. Бят1. 10. Мегь. 12. Гав. 13. Декь. 15. Дякь. Катх1ел. 1. Зим. 2. Кур. 4. Дуб. 5. Хьул.  7. Бях1. 8. Т1ал. 10. Миг. 11. Гьав. 13. Дяд. 14. Кьякь.

IV. Масхуртала манзил. Дурх1нази бамсриихъахъни.

Наидази унрали хьарбаиб:
Бура,  гьари, унра рурси, х1ед дудеш дигахъиду яра неш?
–  Дудеш, – гъинч1ризур рурси.
Г1ергъила барх1и чудни-хинк1али рукуси Наидази  унрани г1урра хьарбаиб:
– Бурагу, х1ела жан дат, хъумартурлирану, бура, чи дигахъидал: неш яра дудеш?
–  Неш диги! – жаваб чарбатур рурсили.
– Ягъари дагк1ун х1у: «Дудеш диги!» – рик1ади. Ишбарх1и сен или рик1улри?
–  Ишбарх1и хъулив дудеш агара кьалли…

                ***
Х1ябал дус риубси Заирали луг1ули сари:
– ….Вец1ну гех1ра, вец1ну урч1емра, вец1ну... вец1ра!

                ***
Нешли Ислам усалъахъулри.
– Усен, дила г1язиз, дусули сари житнира, дусули сари хурира, бусули саби адамтира. Усен х1ура…
Хапли улкьайлиуб хя авбик1есбииб.
– Неш, чебиулрив, хя бусх1ебусули…  Илис, неш, буг1ярли бургар… Кьан-кьанни усалъасну, раши,   хялис буруш-г1янала архех1е.

V. Х1яз «Х1ябк1ап1и». Ца девличил жавабти дурни.

1. Жершила х1ева. 2. Тухумла аслу-мина. 3. Къянала душман. 4. Газала дурх1я. 5. Шах-сирисли дигуб кьар. 6. Челябкьла  «белгибиран». 7. Ник1абас нергъли бирц1ан.

Жавабти.1. Кам. 2. Кьам. 3. Мар. 4. Тяй. 5. Хъаж.  6. Пал. 7. Вакъ.

VI.    Багьарабас жавабти дургни

1. Унхъри-хъумала бег1тас дебали х1ейгахъути,  делг1х1еделг1ули хьалли, дерхъили ахъдик1ути. 2. Г1ялам  гапх1ебик1алра, лебил ванабируси, баркалла х1ейраллира, дунъя шалабируси. 3. Дахъал бурбуни леркъи, ибес балх1****уси. 4. К1ант1иси чархла бух1наб, ч1умаси урк1ила бег1. 5. Ванах1ели дашути, буг1ярх1ели дубшути.

Жавабти.1. Арц1и кьар. 2. Берх1и. 3. Яда. 4. Ц1едешла кьум. 5. Гечдик1ути арцанти.

VII. Кружокла итогуни кайъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезра царх1илти мезаниван багьирабачирли давлачерти диъни.
2. Багьирабани мез ункъли дяркъес кумекбирули диъни.
3. Илди мезличил дугьбала х1язани дарес вируси виъни.

VIII. Г1ях1ил жавабти лугути дурх1нас гапла гъайличил  кьиматуни кадалтни

IХ. Хъули х1янчи бедни. Хала бег1тази хьардаили, багьираби дучес ва тетрадунази делк1ес.

Тема 23. Гьар-урла багьираби ва лишанти

Кружокла мурадуни: а) буч1антас сагати багьираби гьаладирхьни;  б) ученикунази гьар-урла багьирабала ва лишантала кьадри аргъахъни. 
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, карточкаби, «Халкьла мух1лила пагьму» бик1уси жуз.

Кружокла  башри:

I. Хъули х1янчи ахтардибарни. Дурх1нани хибти багьирабас жавабти дургни

II. Багьирабачила ихтилат даимбарни

III. Гьар-урла багьирабас жавабти дургни

1. Алав диъла, дай урца, къуйрукъла дуб саб мегьла.
2. Дай диъла, кам читла, алав хъали саб урца.
3. К1ел узи бургъули, узикьар ургаввашули, музабухъунти кабуршули.
4. Маймайбаралли, бубшан, лявбаралли, чарбулхъан, гьавала пагьливанван саберхурли жургъбик1ан.
5. Дудешла хъуц1румачиб вец1-вец1ал дурх1я лех1ли.
6. Ласбик1ули, гербик1ан, убикибти ч1инт1иан.
7. Кьяшмачиб т1ашси, лебг1еб журугси, к1ибайра биркуси, цах1нара биркуси.
8. Кьяшми лер – някъби агара, бек1 леб – чарх агара, ц1ализира бетулхъан, халт1бухъи, чарра булхъан.
9. Ц1удар хъулиб х1ербиран, ц1аличиб ванабиран, сунес някъ гьабатурил гьаваличиб т1ашиан.
10. Ахъси т1ярхъилаб нукьунна кьялши: шадибра башар, чарбухъи, бусра бусар.

Жавабти. 1. Унци, дук1, гутан. 2. Сирилавси дурх1я. 3. Урхамти, някъла шинкьан. 4. Бала лук1уси дуруг. 5. Зехни ва духьби. 6. Гермукьа. 7. Ут1мала бег1, г1ямузган журуга шанг. 8. Къямц1а. 9. Кьяп1илабси рахаж. 10. Чяка.

IV. Т1абиг1ятличил дархдасунти лишанти  дуч1ни ва гьарил лишан баянбарни

1. Забли ургьуси аргъ, барх1ехълис шалахъбиубли, гъагулти мургьи-рангдиралли, г1ергъила барх1и зак аязбирар.               
2. Бук1мала изайзи дикибти лигуби изесдирх1ур, эгер аргъ бумкьули биалли.               
3. Къукъубик1ес гьалар забла к1унт1ри ванзаличи кадикалли, урзх1ерзар.               
4. Имиули чула кьадубази гьалакли диг1яндиркалли, урзар.               
5. Кьибла х1унт1енбиахъубли, берх1и абулхъули биалли, дяг1 булхъан.               
6. Чиллализир дяг1лис г1ергъи шах-сирис т1инт1диалли, дях1и х1ебиру.               
7. Житни ва хури гъузгъалдидирар, эгер мерсдалкьули диалли.
8. Арцанти чула пукьнази диг1яндиркули диалли, дебали буг1ярбирар.               
9. Муси дирихь ванзаличи п1яц1биркули биалли, аргъ х1ебиршур.               
10. Ванза заб-маркали белкъи биалли, кьуллала шин хьанц1ли дирар, ил дегъли биалли, амъурли дирар.               
11. Вавнала бурги къух1ли диалли, зак чемъурсили каван.

V. Т1абиг1ятличил дархдасунти лишантала кьадри буч1антази иргъахъни

Баян. Багьирабаниван т1абиг1ятличил дархдасунти лишантанира адамла г1якьлу мурхьбиахъес, ил алавчарти г1ямру, т1абиг1ят сегъуна сабил пикриулхъахъес кумекбирули сари.
Багьирабиван илди лишантира жявти замунтачирад ишбарх1ила манзилличи бикайчи адамтани алавси дунъяличи дурх1нала пикри бях1чииахъес дузахъули сари. 

VI. Масхуртала манзил. Дурх1нази бамсриихъахъни

– Гьу, Х1ямид, гьалабван асибси шалбар сегъуна уббухъуна х1ела?
– Бирцалли, умура бируси; итулабаралли, луг1янра бируси…

                ***
– Ишбарх1и урзесара, Х1ямид, яра х1ерзули калесара?
– Ил Аллагьла къуллукъ саби: илис аргъ бамкьахъес дигалли, урзар, х1ейгалли, – х1ерзар.

VII. Кружокла итогуни кайъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезлизир дахъал гьар-урла багьираби  ва т1абиг1ятличил дархдасунти лишантилерли диъни.
2.  Мез ункъли руркънилизиб багьирабала ва т1абиг1ятличил дархдасунти лишанталахаласи кьадри  лебни.
3.  Багьирабани ва т1абиг1ятличил дархдасунти лишантаниадамла рух1ла давла имц1абик1ахъни.

VIII. Г1ях1ил жавабти лугути дурх1нас гапла гъайличил кьиматуни кадалтни

IХ. Хъули х1янчи бедни. Хала бег1тази хьардаили, сагати багьираби, т1абиг1ятличил дархдасунти лишантидучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 24. « Дуйг1нила х1язани»

Кружокла мурадуни: а) буч1антази дуйг1нила х1язани дагьахъни.  б) ученикунала ирнила гъай гьаладях1 ардикни.   
Кружокла г1яг1ниахълуми:  пособие «Халкьла мух1лила пагьму», Х. Х1ябибовала «Хайдакьла фольклор» бик1уси жуз.

Кружокла  башри:

I. Хъули х1янчи ахтардибарни. Дурх1нани хибти багьирабас жавабти дургни

II. Дуйг1нила х1язаначила ихтилат дураберк1ни

III. Гьар-урла дуйг1нила х1язани дирни

1. Цацада, к1ик1ида, гургурда, бач1инда, сумида къумида, кьадар пяш-кьяш, пампаражим парампак!               
2. Ина-ина, учур-дина, бемгалимса, самалагъажа, дяни-г1уни, чукъи рат!               
3. Хараб хабар Хабт1ила, харала бут1а Ильясла, бурдиб къичу Бях1мудла, х1яна муц1ур Х1ябибла!               
4. Т1улби дуйг1ух1ели буч1уси: «Ак1ади-мак1ади, к1улди-мулди, анк1и-лянк1и, пичла г1елаб мурил хъяр ках1есибси – сай чяпар!               
5. Ада лявкьян – гъайла бикьид, гъалцад хяла гъямла иргъид, х1яв буц1ала ц1умла иргъид, ц1ай-ц1ай-ц1ай, дай мургьила кулеха биркниличила иргъид, ц1уб арцла ири-камал лерхниличила иргъид. Х1ебиалли, гьу, бура: х1ункъа бигив, т1ул бигив, т1улукмар Т1ут1и ригив, кулухмар Кайха ригив?               
6. Ва къяна, къяна, къябик1и, къянала дурх1я ц1ивбик1и, санабси гурда силт1бик1и, г1ямзабси г1яра г1емчбик1и, нушала Гьарунничи гьанагарли гьанк1 баши.
7. Чунгудугур чунгудуг

 
– Чунгудугур чунгудуг,
Дарагу, Чамси, чудни.

– Чунгудугур чунгудуг
Села дариша илди?

– Чунгудугур чунгудуг
Къярдлар низби хер кьалли…

– Чунгудугур чунгудуг
Набчи къиздилкан илди.

– Чунгудугур чунгудуг
Чергьагу някъликуни…

– Чунгудугур чунгудуг
Чергьасра някъликуни,
Низбаг1ир урухк1усну,
Дирис х1ед чабдигуни.

– Чунгудугур чунгудуг
Х1ейги наб чабдигуни
Гьар муртаалра дирути.

– Чунгудугур чунгудуг
Дурчисрану гидгури,
Дирис х1ед чудни-хинк1и.

– Чунгудугур чунгудуг
Илдачиб г1ях1си хурег
Бирару гьат1и, рузи.
 

IV. Дуйг1нила х1язани жагали ирнила абзани дурадурк1ни

V. Дурх1нази бамсриихъахъни ва «Гьанк1» бик1уси айту буч1ни

Гьанк1

Гьачам гьанк1ра дяг1ра жалдухъи сари: чиди ц1акьсил, чидилли гушиубси адамлизибад кьац1 кебасес бирарал.
Дяг1 шят1бик1ули, к1ухбик1ули, адамличи хъямбашули саби, амма гушиубсилизибад илини ц1ац1али буцибси кьац1ла кесек кебасес биубли ах1ен.
Г1ур ил адамличи гьужум барили саби гьанк1ли. Х1янчили вамсахъурси, х1ялагариубси адам, гашила милякъ бебк1ибмад, ускаи сай. Илх1ели илала някъбазибси кьац1ла кесек, гьанк1ли сегъуналра къиян ках1ебихьили хьалли,  саби-сабил баткабухъи саби.

VI. Дурх1нази халкьла г1якьлула мурхьдешла кьадри аргъахъни ва айтуличила пикруми дурахъни

VIII. Кружокла итогуни кайъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезлизир дахъал гьар-урла  х1язани ва айтуби  лерли диъни.
2.  Мез ункъли руркъусилис х1язанала дугьби  жагали иресра айтубала мурхьси мяг1на иргъесра г1яг1нили биъни.   
3. Ирнила х1язанани дурх1нала гъай саркъахъес кумекбирули диъни. 

IХ. Г1ях1ил жавабти лугути дурх1нас гапла гъайличил  кьиматуни кадалтни

Х. Хъули х1янчи бедни. Хала бег1тази хьардаили, сагати багьираби, х1язанала жураби  дучес ва тетрадунази делк1ес.


Тема 25.  Сек1улти иргъахъути дугьби

Кружокла мурадуни: а) миц1ирти ва миц1ирли ах1енти сек1ултачила буч1антала баянти мурхьдарни; б) дарган мезла дурсрачир яра кружокличир касибти багьудлуми г1ямрулизир багаладирни якьинбарни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, таблицаби.

Кружокла башри:

I. Кружокла мурадуни аргъахъни

Баян. Инсанти иргъахъути дугьбачи чи? ибси суал кабалта,  г1урилти сек1айчи (миц1ирти диаллира х1едиаллира) се? ибси суал кабалта. Чи? Адам. Се? Х1яйван. Се?  Гажин.
Миц1ирти сари.
1. Урцути сек1улти: чат1а, къяна.
2. Дашути: хя, дагъа, къача, адам.
3. Курт1дик1ути: бялихъ, кит, дельфин.
4. Хъусдашути: ч1ич1ала, х1елхъа, милякъ.
Амма миц1иртира миц1ирли ах1ентира сек1улти урга жинслизи кадурхути сари ва илдачи се? ибси суал кабалтуси саби: се? къаркъа, гьуни, гьава.

II. Багьирабас жавабти дургни

Багьирая, се сабил:

1. Кани бахес багьандан авлахъуни умц1уси. Напакьа бикибх1ели, буцес бикибсиличи, урк1ец1и х1ебируси?
2. Цадех1 дузба азадли улкни дайдирхъух1ели, се сари инсантачил баришли х1ердирути?
3. Убуш-чебуш агарли, дехьличир дусалъути?
4. Халаси кьап1а чебси цацун кьяшличиб т1ашси.
5. Ца уфбик1ес ах1енси селра балх1****уси.
6. Азихъли т1ембик1уси бялхъя хьунрала гумай.

  Жавабти. 1. Бец1. 2. Къузри. 3. Г1ярг1ни. 4. Шайт1а кьап1а. 6. Дяг1. 7. Кари.

III. Существительноеби дургни ва илдала луг1и белгибирни

IV. Х1улк1уси минут дураберк1ни. Х1яз «Дуйг1нила дугьби къалабали дурни»

Чини ва жагали дуру  ишди г1ергъити дугьби

Чибкур-чибкур,  г1ярг1яс – мучи,  чякас – х1яли,   бугъас – балча, къачас – мура,  урчис – нихъя,  эмх1ес – кьяркья,  Иш нушала Мух1аммадлис, кьац1личил к1ема – п1яц1!

IV. Х1яз «Ца девличил дугьби дурни»

1. Газала дурх1я – ... 2. Кьялла дурх1я – ...  3. Г1ярг1яла дурх1я – ...  4. Мазала дурх1я – ...  5. Гамушла дурх1я – ... 6. Эмх1ела дурх1я – ... 7. Адамла дурх1я – … 

Жавабти. 1. Тяй. 2. Къача. 3. Жибх1я. 4. Мукьара. 5. Гудег. 6.  Дяга. 7.  Хъяша.

V. Х1яз «Х1урпри дебшиб, - ц1а калун». Гьари даргая х1урпри. 

1.  … - ц1а. 2. … - ц1а. 3. … - ц1а. 4. … - ц1а. 5. … - ц1а. 6. … - ц1а. 7. … - ц1а. 8. … - ц1а. 9. … - ц1а. 10. … - ц1а. 11. … - ц1а.



Жавабти. 1. Г1янц1а. 2. Кьанц1а. 3. Хьанц1а. 5. Хъябц1а. 6. Урц1а. 7. Кец1а. 8. Курц1а. 9. Хъунц1а. 10. Гъярц1а. 11. Бях1ц1а.

VII. Багьирабас жавабти дургни

1. ЗурхIяб рангли ухути жагати пухIлала бегI, саби шелцад халаси гIянтIикIа къуйрукъла бегI.
2.  Шинк1аси хъулиб ч1умал багьадур.
3. Гьала-гьала цIяб хъулир, гIур берхIила нурлиур, хIяйнайс – буцIар цIаличир, авнайс – мусибатлизир, ахирра – кIабатIлизир.
4.  Кьац1башули, къяббик1ан, къяббарибси  лайбик1ан.
 5. Ц1яб хъулир х1ердирути, атх1еб сагадик1ути, чарх-бек1 дарсдик1аллира, сари цаван кавлути.
6. Арцес дуклуми агар, дуц1бик1ес кьяшми агар, булк1ули верх1ел шайчи, х1ебашес г1ямал агар.
 7. Паргъатли баталли, кьяшмачиб башар, рахли урк1аалли, тапван гербик1ар.
8. Ил – бухъянсира бирар, амма ил гьуни ах1ен; ил – бемхурсира бирар, амма ил кьачи ах1ен.
9. Бек1 агар, кьяшми агар, кани бахес хьул агар, сунес диркахъусилис агурбачил зайбик1ан.
10. Гидгари саби хъучиб, кьар-урга уббилхьули,
Бухъяна къуйрукъличил хурегуни кайсули.

Жавабти. 1. ТIавуз. 2. Т1ут1ила кьум. 3. Нукьун. 4. Келпатан. 5. Х1ячми. 6. Ч1ич1ала. 7. Кьядга. 8. Рахаж. 9. Дам. 10. Паст1ан. 

VIII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Миц1ирти ва миц1ирли ах1енти сек1улти ирхъахъути дугьбачил дахъал х1язани дарес вирни.
2. Миц1ирти ва миц1ирли ах1енти сек1ултала мяг1нуби ункъли дагьес багьандан дарган мез г1урра мурхьли руркъес г1яг1нили биъни.
3.Дарган мезла дурсрачир яра кружокличир касибти багьудлуми г1ямрулизир багаладирни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Миц1ирти ва миц1ирли ах1енти сек1ултачил дархдасахъи, дугьбала х1язани пикридарес.


Тема 26. Сек1улти ирхъахъути дугьбачил х1язани даимдарни

Кружокла мурадуни: а) ца х1ярп имц1абирули, сагати дугьби алк1ахъни; б) текстлизир хат1аби дургнила х1язани дурадерк1ни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, таблицаби.

Кружокла башри:

I. Существительноеличила баянти тикрардарни

II. Ца х1ярп имц1абирули, сагати дугьби алк1ахъни

Умха – ? Дях1и – ? Дерг – ? Къача – ? Къяй – ? Къярд – ? Кьик1 – ? Кьял – ? Кьада – ? К1а – ? Мех1 – ? Хала – ? Кари – ? Бала – ? Жура – ?  Ири – ? Кур – ? Шара – ? Мура – ? Къала – ?  Дания – ? Кьала – ? Къача – ? Хъара – ? Кьас – ? Къап – ? Шара – ?

Жавабти. Кумха. Дях1ц1и. Дерга. Къачагъ. Къяйк ва къяйц1. Къярда. Кьик1а. Кьяли. Кьадар. К1ав, к1ас, к1ац1. Мех1е. Халат. Карим. Балагь. Жураб. Ирис. Кура. Шараб. Мурад. Къалай. Даниял. Кьалам. Къачагъ. Хъарахъ. Кьаси. Къапу. Шараб ва ишара.

III. Х1яз «Хат1аби даргая»

1. Нушала шила мякьлаб хурала вац1а леб. 2. Ишбарх1и дила неш жявли ракиб. 3. Нушала вацализир дахъал ц1едеш лер. 4.Цализибад мях1камдеш барая! 5. Хъулирад х1уша ц1ац1али дурадухъеная! 6. дурсрачиб дурх1ни лукули саби. 7. Бадира шинни бициб. 8. Нешли рурсилизи чудни дерцахъиб. 9. Нушала унра г1ях1си букун вири.

IV. Предложениеби секьяйда делч1ес г1яг1нитил баянбарни ва лук1нила кьяйдурти дархьли дузахъес г1яг1нили биъниличила ихтилатбарни

V. Х1улк1уси манзил

Сих1рула дугьби

 
Нешли ник1а Жавгьарлис
Жагал Азбука асиб.
Нешла савгъатли рурси
Чат1аван руч1есаиб.

Кьиц1бариб ил Жавгьарли,
Кесекуначи бут1иб.
Суратуни-х1урпрала
Дугьби алк1ахъесрииб:

– Х1ера, неш, авал х1ярпла
Цах1нар ретаур РУЗИ,
Дархибгу кесекуни –
Ак1уб исбагьи  ЗУРИ.

Г1ур касибти х1урпрала
Бетаур бугаси БЕХ1.
Г1елабях1 белч1унрагу –
Барсбиуб дев –  ак1уб Х1ЕБ.

НАЗИМла у баргира
Нуни ишди х1рпразиб,
Дархибгу кесекуни –
Бетаур барх1си НИЗАМ.
 

VI. Х1яз «Бурая, се бетарарал»

1. Таманах1енси прилагательное + х1ерк1ла у = ?
2. Союз + кьадар числительное = ?
3. Союз + «лами» ибси девла синоним = ?
4. Союз + союз = ?
5. «Г1ямру» ибси девла синоним + «Сабур» ибси девла синоним = ?
6. Хъубзарла г1яг1ниахъала + гуж-зулму  = ?

Жавабти. 1. Ахътерек. 2. Ва+ца. 3. Ва+ц1а. 4. 5. Жан+ях1. 6. Дук1+ари.

VII. Багьирабас жавабти дургни

1. Лиг1матли биц1иб хъулир азир узи дузули, берх1и гьаббак1ибмадан г1яярличи дашули.
2. Даим урцар, ванзаличи ках1едиръур, Гьала-гьала сари шинни дужар, г1ур чуни царх1илти дужахъу.
3. Янилизир – ванзала удир, дуц1румлизир – ванзала чедир.
4. Курлаб бях1гьабли бусар, къакъгьабли  дурабулхъан.
5. Кьяшми – ванзализир, чарх – ванзала чедиб, дурх1ни – жибжиркадухъи, пишдирхъур гьаваличир.
6.  Саби гъярц1а, кани умха, сурс т1ярхъубарси, уф дигуси.
7. Шиндахъси саби – урхьу ах1ен, шинишбирар – ургуба ах1ен.
8. Лих1и – умха, бех1 – бугал.
9. Берх1и ахъайчи бусан, дугели г1ях1лад башан.
10. Савлих1ели – гьаббик1ан, дугели диг1янбиркан.

 Жавабти. 1. Мирхъи ва илдала т1акьа. 2. Гъагулти. 3. Миц1иркьянти. 4.  Муц1русла лезвие. 5. Галга ва ц1едеш. 6.  Дяд. 7. Билх1ла. 8. Буреба. 9.  Бац. 10. Берх1и.

VIII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1.  Х1урпри чула мераначир диалли ах1и, дугьби детх1ерни.
2. Дугьбала мяг1на аргъес багьандан илдазиб хат1а х1ебарес г1яг1нили биъни.
3. Х1урпри чула мераначир диалли,  багьирабала мяг1нара аргъес гьамадли биъни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Кружокличир дурадерк1ибтигъунти х1язани пикридарес.


Тема 27. Х1урпрачил х1язани даимдирни

Кружокла мурадуни:  а) сек1улти иргъахъути дугьбачила баянти  мурхьдик1ахъни; б) х1урпрачил х1язани дирни. (Хьарахъуд)
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни,  карточкаби.

                Кружокла башри:

I. Сек1улти иргъахъути дугьбачила баянти тикрардарни

II. Х1яз «Ца девличил дурая»

1. Бац1ибси дях1и – … 2. Лугнала хала – …  3. Буц1уси башни – …  4. Х1урк1бала  ухьа – … 5. Вац1ала ц1абикьала – … 6. Дерубти кьар – … 

Жавабти. 1.  Шин. 2. Буг1ми. 3. Кьац1. 4. Урхьу. 5. Урцул. 6. Мура.

III. Багьираби

1. Гьигь ванаси, х1ер шаласи, шиниша х1евачебси дусла г1улухъа  манзил.
2. Насаблис жан лугули, саби рух1ла билшуси.
3. Х1екьли шиниша чурмар, шакъубарти ляжубар, берх1ила нуранауб мурибик1уси тулпар.
4. Атх1ебла гьигьлиур жагькадирути, г1ебшнила шахлиур духънадиути.
5. Дахъ далк1унти кьялубар, даршлизанти бухъанар.
6. Берх1и-ранг хамхала бег1, урбеш-ранг урк1ила бег1.
7. Берка т1ем башахъути, сарил деркес х1ейрути.
8. Бизили т1емдик1ути, разили пишдирхъути, чяйлизир дахъ далгунти, изайс дармандирути.
9. Бахъ бугаси бях1ла бег1, бахъ къут1аси къакъла бег1, луг1янси къуйукъла бег1.
10. Лезми х1ебиалра, хабурта бугьар, пуланси х1еили, г1якьлума бугьар.

Жавабти.1. Х1еб. 2. Ризкьи. 3. Улелъа. 4. Кьар. 5. Т1ут1ила галга. 6. Авхазан. 7. Зе. 8. Ташк1и. 9. Дис. 10. Жуз.

IV. Багьирая се сабил…

Детх1ел. 1. Ца шинницун бужуси дубсила умха кани. 2. Жита ах1ен, вацна бурцар, бец1 ах1ен, мукьра бурцар. 3. Шишала авлахъличиб тяп анц1илван дуц1бик1ан, ахъиб гьуни, чудуван, бахъ хъярхъли  к1ибайбиран. 4. Хъучир дилг1ул анк1или ц1ерхьбирахъуси талхъан. 5. Лебил разибиахъес, дирхъуцад  зайбик1уси. 6. Х1яжатх1ели – ц1аличиб, ах1енх1ели – г1ябуйчиб. 7. Урх1ли сунела бек1ахъ ахъили бахъ дигахъан.
Катх1ел. 1. Атх1еблизиб алк1уси, ургуба жагьбируси, г1ялам г1яшикьбирули, жявли пулук1бируси. 

Жавабти.  Детх1ел. 1. Гажин. 2. Къиргъу.   3. Алмас.4. Ваца. 5.  Дам.  6. Ягълав. 7. Азгъин.
Катх1ел.  Гулвава.

V. Существительноела жинс белгибирни

Балусив х1ушани: существительноела х1ябал жинс лерни? Мурал жинс: узи, урши. Хьунул жинс: рузи, рурси. Урга жинс: кьял, къача.

А. Балусив х1ушани, миц1ирагла жинс белгибарес багьандан существительное  дурусбирути г1урра дугьби х1яжатдиркниличила?

1. Кьял къача, унц къача.  2. Х1инда мукьара, кигьа мукьара. 3.Марга дяга,  гажа дяга. 4.Дагъа жибх1я, аби жибх1я.

Б. Балусив, цацах1ели умазибра  бархибдеш къаршибиркули биъниличил?

Масала: Нури, Узунай, цабех1 халкьанани илди уми мурул адамтас дирхьу, сирх1я-даргантани – хьунул адамтас.
Хузаймат сунела хьулчи х1ясибли хьунул адамла уличи мешуси саби саби, амма  буркьун-даргантани ил мурул адамтас бирхьу.

VI. Х1яз «Чили дахъал дургу хасти умиван т1инт1ти сущ1ествительноебира диэс дирути дугьби?»

Жавабти. Байрам – байрам. Кьади – кьади (судья). Хан – хан. Бег – бег. Хамис – хамис барх1и. Жумяг1 – жямяг1 барх1и. Х1яжи – х1яжи х1яж барибси адам. Шяг1бан – шяг1бан баз. Кьурбан – кьурбан байрам. Мурад – мурад. Г1язиз – г1язиз. Багьадур – багьадур. Залум – залум. Т1авуз – т1авуз. Т1ут1и – т1ут1и. Къаплан – къаплан. Жайран – жайран. Булбул – булбул чат1а. Чакар – чакар. Вазир – вазир.

VII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Мез руркънилизир г1яжаибти тамашадешуни къаршидиркни.
2. Миц1ирагла жинс баянбарес багьандан существительное   дурусбирути г1урра дугьби х1яжатдиркниличила.   

VIII. Хъули х1янчи бедни. Существительноеличила делк1унти тикрардарес.


Тема 28.Сек1ултала лишанти ва илдала жураби иргъахъути дугьби

Кружокла мурадуни: а) сек1ултала лишантачила ва илдала журабачила  багьудлуми мурхьдиахъни;  б) дарган мезличи буч1антала диги алк1ахъни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, начурби, словарьти.

Кружокла башри:

I. Сек1ултала лишантачила ва илдала журабачила баянти тикрардарни

Баян. Сек1ултала лишанти ва илдала жураби иргъахъути дугьбасприлагательноеби или дик1улра. Илдани сек1улти сегъунти сарил: сегъуна рангла, сегъуна размерла, сегъуна т1емла, сегъуна хасиятла сарил чедиахъу.

II. Сек1ултала лишанти ва илдала жураби чедиахъути синонимтала къяяни алк1ахъни

Сек1ултала лишанти ва илдала жураби чедиахъути синонимтала къяяни алк1ахъес вируси сай.
Масала.
1. Бухъяндеш х1ясибли:гьуни (сегъуна?) бухъянси, г1еркъаси, зузбит1унси, ках1ебурхуси, ахир агарси, дазу агарси, лебг1еб гьарахъси.
2. Ахъдеш х1ясибли:муза (сегъуна?) ахъси, зурбаси, х1улбала х1ер ах1ебиуси, караматси ахъдешла.
3. Халадеш х1ясибли: бит1ак1(сегъуна?) халаси, зугьаси, дек1си, ахъбуцес х1ейэси, умцла агарси.
4. Г1ях1си хасият х1ясибли:адам (сегъуна?) г1ях1си, валгунси, адамтачи дигичевси, урк1ец1ичевси, рях1мучевси, сахаватси, малх1ямси, разиси, пахрубареси, тямях1кардеш агарси, х1илла агарси, гьими-кьяс агарси, кабизалачевси, барибси г1ях1деш хъумх1ертуси, лебтачила пикриик1уси, урх1ла дард сунелайзи буйг1уси,  алавтас разидеш бихуси, дунъяличи шадси, лебтасалра дигеси, урк1и гьаргси,  дях1 шаласи, кьясдеш агарси, кабизалачевси.
5. Бажарди х1ясибли: серхурси, вялхъя, бажардичевси, сак1убси, азгъиндеш х1едалуси, паргъатдеш х1****уси. 
6. Г1якьлу х1ясибли: духуси, г1якьлучевси, багьудичевси, пагьмучевси, пасих1си, пикрикар, г1якьлукар, маслиг1ятчи адам.
7. Т1ем х1ясибли: бизиси, иштях1духъеси, х1яздухъеси, т1яг1ямласи,  муриси.

Баян. Синонимтала къяяни ак1ахъес вируливан, антонимтала къяянира ак1ахъес вируси сай.

Масала.
1. Бухъяндеш х1ясибли: гьуни (сегъуна?) къант1а, камси,  ца гьигьла заманалис ахъеси,  вамсесцад агарси, х1улбала гьалабси. 
2. Ахъдеш х1ясибли: муза (сегъуна?)  г1яшси, ахъли ах1енси, бишт1аси, халали ах1енси, камси ахъдешла.
3. Халадеш х1ясибли: бит1ак1(сегъуна?) бишт1аси, кункси, дек1си, ахъбуцес виэси, камси бит1ак1ла.   
4. Г1ях1си хасият х1ясибли: адам (сегъуна?) вайси, адамтачил валх1еркуси, халкьличи дигиагарси, урк1ец1иагарси, рях1муагарси, кьиркьирси, чурхси, вакьунси, гапх1ереси, тямях1карси, х1иллакарси, гьими-кьясси, кабизалаагарси, барибси г1ях1деш балх1****уси, сунечилацун пикриик1уси, урх1ла дард агарси,   кьяркъси, ак1убси дунъяличи пашманси, гьимидухъеси, х1ясадси, х1иллакарси, гьимикарси.
5. Бажарди х1ясибли: серхурси, вялхъя, бажардичевси, сак1убси, азгъиндеш х1едалуси, паргъатдеш х1****уси яра: багьласи, азгъинси, бажардиагарси, ях1 агарси, гьунар агарси, кьас агарси, гъира агарси, къайгъи агарси, селалра дард агарси, сек1айчила пикри агарси.
6. Г1якьлу х1ясибли: абдалси, ахмахси, мех1урси, г1якьлу агарси, духудеш агарси, пагьму агарси, багьуди агарси, пасих1деш агарси, пикри агарси.
7. Т1ем х1ясибли: т1емагарси, иштях1х1едухъеси, х1язх1едухъеси, т1яг1ямагарси,  кьут1кьуси, лайбак1еси.

III. Антонимти дургни

Бишт1аси – нясси…., араси…, гъалагси…, гъярц1а…., кьакьаси…, чевях1си…, дяг1янаси…, жагьси…, пергерси…, мурхьси,… буркьа…, кьут1кьуси, х1ял бумкьахъуси, т1яг1ямагарси,  зе агарси.

Жавабти. Халаси, умуси, хъябшси, хъабхъси, буршуси, гьарзаси, увях1си, ашкарси, ухънаси, бат1еси, сяйси, сагаси, муриси, т1абиг1ят г1ях1си, бизиси, зуйси.

IV. Х1яз «Дугьби къалабали ва саркъахъили дурни»

Ва дила Жайран, майаби пашман,
Къугъаси Къаплан, майаби х1яйран,
Дила духул жан, майаби дарман,
Дила ванзалан, майаби нукьсан!

V. Дурая ца девличил:

1. Мурталра жалик1уси - ...               
2. Вархьли вашес х1ейруси - ...               
3. Даим бархьдеш буруси - ...               
4. Ват1ан уббедлугуси - ...               

Жавабти. 1. Варскъа. 2. Валк1а. 3. Вархьа. 4. Верша.

VI. Багьирабас жавабти дургни

1.  Мургьи-ранг кьап1алиур азир узи дусули.
2. Удиб – ц1а, чедиб – ц1а, ц1ализиб – мегь, мугьла бух1наб – гъудурмай, шинк1али лебай – х1ебукуси, беръубли х1ядурх1ели – букуси.
3. Къант1а нешла бухъяна дурх1я, нешлис г1елабад башар, илини чебаахъибси гьуни сунени кьяп1биру.
4. К1илизан дузби сари: ца бузалли, дузути, ца бирц1алли, дирц1ути, шадир дукьес дигалли, мурдали гьайдирути.
5. Урца к1ел дузи сари: хъусдяхъялли, дашути, канили кьисдик1ути, къакъличиб дех бихути.
6. Дишт1ал дурх1на  балхуси, балхуцад ц1ерхьбик1уси.
7. Х1яридихьибх1ели, дузес дех1дирхьути.
8. Х1ябал тяйла ца ургьур, ургьурличиб – т1алх1яна.
9. Бугаси саби – дис ах1ен, кьут1бик1ес бала – кьякь ах1ен.
10. Халаси канила бегI, дахъ умха лихIбала бегI, сунес хурег бикалли, булхъес бахъ иштяхIла бегI.

Жавабти: 1. Х1ент1а. 2. Анкъилаб, ц1егъала ягълавтазиб буц1уси кьац1. 3. Буреба ва ги. 4. Хунжи. 5. Иргми. 6. Урунжуни ва х1ерк1. 7. Гье. 8. Х1ябдяргъи ва къазан. 9. Барда. 10. Ниъдирхъян. 

VII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Сек1ултала лишанти ва илдала жураби иргъахъути дугьби дарган мезлизир дебали дахъал лерти диъни.
2. Сек1ултала лишанти ва илдала жураби чедиахъути синонимтала ва антонимтала къяяни ак1ахъес вируси виъни.
3. Мез ункъли дяркъес дигусилис халкьла гъайличи жагали лех1илзес г1яг1нили биъни.

VII. Хъули х1янчи бедни.Сек1ултала лишанти ва илдала жураби чедиахъути дугьби тикрарбарес


Тема 29.  Баркьуди иргъахъути дугьби

Кружокла мурадуни: а)  баркьуди иргъахъути дугьбачила баянти мурхьдик1ахъни; б) буч1антас баркьуди иргъахъути дугьбала г1яжаибдеш гьаргбирни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни,  жуз «Халкьла мух1лила пагьму».

Кружокла башри:

I. Баркьуди иргъахъути дугьбачила баянти мурхьдик1ахъни, суалти кадалтни, хасдешуни белгидарни. (Ихтилат)

II. Айтубази бух1набуцибси халкьла г1ягьлула мурхьдеш баянбарни

Тамашала ах1ену халкьли дурути пикруми?

1. Хяличила. Гъямбик1асли хъулкнас х1ейгахъулра. Гъямбик1асли – хъа бег1тас.
2. Ханжайчила. Г1ях1си девли диг1янра бирахъура. Вайси девли ч1ярх1ра бирахъура.
3. Дисличила. Кьаркьайс х1ейгахъуси дисла бех1 бирар. Варъали бакалли, илра адамли лямбиру.

III. Стрелкаби х1ясибли бурала цалабяхъяя 



Жаваб. Жярличиб хъяр х1ебашар.

Х1яз. «Чини дахъал дала буралаби?» Буралаби баяндирни ва илдазирти баркьуди чебиахъути дугьбала уди тугъиъни.   

1. Игусила вайбаркьунира мурити дирар.
2. Къиян харжх1ебарили, къаркъара ах1едилт1ад.
3. Х1ярамли бучиб хазна х1яя дирцес харжбирар.
4. Къайгъни агарти г1ямру Къиргъулара х1едирар.
5.  Бишт1ала х1****сунси мурч1 халали х1елусан.
6. Бишт1атачила – дишт1ати къайгъни, халатачила – халати.
7.  Вег1 агарси масла букьурти бахъал бирар.
8.  Хъули архуси къаркъа дек1си х1ебирар.
9.  Вег1ла хяли ваталли, урх1лали – валта.
10. Някъби сецад гьак1дирули хьалли, т1улби черх1едиркур.

IV. Буралаби баяндирни ва илди ишбарх1ила манзилличил дархдалсахъни

V.   Багьирабазир баркьуди чебиахъути дургни ва илдас жавабти дургни

1.  Дуц1рум жявли булх1уси, яни бахъх1и бусуси.
2. Г1ебшни г1ях1лад дашути, х1еб хъули чардулхъути.
3. Гьарилли чебиуси, чилилра х1ебуцибси, сунечи гъамик1уцад, саби гьарахъбиркуси.
4. Урца исбагьи гъабза – бек1 биталли, ванзализира башар, бигьунси хъяб зузбаралли, дурара булхъан.
5. Катх1ел дуц1бик1ар, лагбях1 ца ганзалра кац1ес х1ебирар.
6. Х1ева саби лигала, чарх саб ц1уба иг1яйла, урк1и – бухъут1а рангла.
7. Анкъи агар, къуш агар, урхIличи диги агар, авличи хIебашули, хIербиэс гIямал агар.
8. ХIекьли кунк кьяшмала бегI, бахъ тахьси уркIила бегI, дугIла мицIираг-ургаб даршу хасиятла бегI.
9.  ГьалабяхI бахъ гьуцIбикIар, гIелабяхI чархIебулхъан. Се?

Жавабти. 1. Берх1и. 2. Арцанти. 3. Зурх1яб. 4. Къярда. 5 Х1ерк1. 6. Белхьунси гидгари. 7. Бец1. 8 Жайран. 9. Замана. 

I. Кружокла итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезра царх1илти мезаниван баркьуди чебиахъути дугьбачирли давлачерти диъни.
2. Баркьуди чебиахъути дугьбани мез саркъахъес ва ункъли дяркъес кумекбирули диъни.
3. Илдигъунти  дугьбачил х1язани дарес вируси виъни.

VII. Г1ях1ил бажардибиркути дурх1ни гапбирни

VIII. Хъули х1янчи бедни. Сагати буралаби дучес, тетрадунази делк1ес ва илдазирти баркьуди чебиахъути дугьбала уди тугъаэс.   


Тема 30. Т1абиг1ятличил дархдасунти лишанти

Кружокла мурадуни: а) т1абиг1ятличил дархдасунти лишанти баяндирни; б) Илдигъунти  лишанти г1ямруличил дархдалсахъни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, мелличил дирути белк1ани. Х. Х1ябибовала «Хайдакьла фольклор» бик1уси жуз.

Кружокла башри:

I. Дурх1нани дучибти багьирабачила ихтилат дурабурк1ни

II. Т1абиг1ятличил дархдасунти лишанти баяндирни  ва  илди г1ямруличил дархдалсахъни

1. Къукъубик1ес гьалар забла к1унт1ри ванзаличи кадикалли, урзх1ерзар.               
2. Имиули чула кьадубази калабали диг1яндиркалли, урзар.               
3. Кьибла х1унт1енбиахъубли, берх1и абулхъули биалли, дяг1 булхъан.               
4. Чиллализир дяг1лис г1ергъи шах-сирис т1инт1диалли, дях1и х1ебиру.               
5. Житни, хури гъузгъалдидирар, эгер мерсдалкьули диалли.
6. Арцанти чула пукьнази диг1яндиркули диалли, дебали буг1ярбирар.               
7. Муси дирихь ванзаличи  ц1апалкули биалли, аргъ х1ебиршур.               
8. Вавнала бурги къух1ли диалли, зак чемъурсили каван.
9. Забли ургьуси аргъ, барх1ехълис шалахъбиубли, гъагулти мургьи-рангдиалли, г1ергъила барх1и зак аязбирар.               
10. Ванза заб-маркали белкъи биалли, кьуллала шин хьанц1ливан дирар, ил дегъли биалли, духъут1ливан амъурли дирар.

III. Адамтала г1ямруличил дархдасунти лишантазир баркьуди чебиахъути дугьби дургни

Бурули бирар

1. Гьарахъси гьуйчи дуравхъунсилис бац1си т1алх1яналичилси адам цугикалли, арх1я г1ях1си бетх1ерар или. Шинни, ниъли яра ризкьили биц1ибси т1алх1яналичил аркьуси адам цугикалли, арх1я гьарбилзан или.
2. Арх1я гьарх1ебилзан, бик1ар, эгер арх1яличи дуравхъунсилис вайси хасиятла вег1 адам цугикаллира, аркьусила гьуни ц1удара житали байбяхъяллира.               
3. Г1ях1ял лявкьян, бик1ар, эгер вякълякъи хъалчиб буч1алли, т1ашли вашуси хъяша хапли кьукьубачив вашалли, хурег кабирхьух1ели, кьац1ла кесек дубгьабли т1ашбизалли.
4. Укусила беркала ч1алаличибад кабикалли, дуравси тухум гушиубли сай, бик1ар.
5. Гьункьяни кьяш чекац1ибх1ели, дякьличибси къаркъа илала гумлачиб т1ашбизалли, гьунгела биркур, бик1ар.
6. Супелла мер бугесбях1ялли, гьунгела биркур, бик1ар.
7. Х1ули г1яжаибли тирхьбик1алли  (пирхбик1алли), ил адам гъай-мезлизи иркур, бик1ар.
8. Балуй някъла хъат бугалли, арц диркур, бик1ар. Алгъай някъла хъат бугуги биалли – унрали рурси риркьу.
9.  Лут1и кьяш бугули биалли, арх1яличи дуравхъес чевкъар, бик1ар.
10. Шичи бухибси гажин бац1ли чарбаралли, хъулибси баракат камбирар, бик1ар.
11. Дугели чис-биалра арц дедалли, хъулир илди  т1ашх1едилзан, бик1ар.

IV. Бамсриихъуси манзил. Масхурти чердурес дурх1ни бурсибирни

– Хъех1ик1улригу, ва Х1ямид, зяг1ипикилрив гъари?
– Унрубала кариларти чудни дахъ бизили т1емдик1улину, нура валхарал белгибирулра.

                ***
– Ва Х1ямид, вашигу мура дердес. Х1яйвантас дугени гьанна х1ядурх1едарах1елли, янилизир илди дахес х1едирех1ену…
– Х1якьяс! Ихцада ну умсули, чус нуни дугени х1ядурдирули хьалли, илдани набра гьачамалра беркеси х1ядурх1ебариб.

V. Багьирабас жавабти дургни

1. Сунени алавла бурцу, сунела ари чилилра х1ебурцу.
2. Сунечи челхъуси чилра вирх1ейрар, амма саби гьарилличи чебулхъан.
3. Ца мерличир делхъ диран, булхъуцад бахъ бабзбик1ан.
4. Саби гъярц1а, кани умха, сурс т1ярхъубарси, уф дигуси.
5. Ц1уба къапула г1елаб, ц1яб пукьалаб х1ербирар, селра чех1ебиалра, сунес дигута букар.
6. Ца кьяшличиб юрт саби, унза-улкьай агарси, гьар хъулиб х1ербирули, мургьи-ранг дурх1ни саби.
7. Дук1лауб хъалила бег1, хъулиб балгундешла бег1, алавти карц1бируси къугъа далуйтала бег1.
8. Хъа дураб х1ербирули, хъа бух1набти балтахъан.
9. Чисалра дигх1ейгуси, лебтас кьадарбируси.
10. Дуги-х1ери, х1ясратли, бурхличи х1еркабик1ан, сецад ганзкабиралра, гьимбук1ес балх1****ан.

Жавабти. 1. Дирихь. 2. Дяг1. 3 Дуруг. 4. Дяд. 5. Лезми. 6. Анк1ила луги. 7. Лагьа. 8. Хя. 9. Х1яб. 10. Ч1ябар. 

VI. Кроссворд арзая


Детх1ел: 1. Урхьни-х1урк1бала мурда. 3. Маза-мукьрала гъезби. 5. Убикибси х1яршбиран. 6. Гьарахъси узичивра гьалав музаулхъуси адам. 8. Вег1деш кабилзахъуси вяг1да. 9. Урк1ец1ила балликьяна. 13. Урехиагар ургъан. 14. Даим шинницун бужан. 15. Гавли ак1ахъубти рухьери. 16. Европала халкьли бирхьуси у. 17. Востокла халкьли бирхьуси у. 18. Ц1уэри бухъунх1ели, урхьуван лавшардик1ар. 19. Урчала х1енкь.
Катх1ел: 1. К1ел дубла  ургакьяна. 2. Адамтала уржибдеш мурхьбик1ахъан. 3. Х1ули лип1ла манзиллис диркьа-дубарти ихъан, някъби-кьяшми агаркъи, ахъри бак1ибси бялчан. 4. Ахир чеббяхъили, калунси девла бут1а. 5. Жумяг1ла цаибил барх1и. 7. «Саби» ибси девла антоним. 10. Инса х1яри х1ебихан. 11. Шалбар дебабиран. 12. Берх1ила чурмас иру. 13. Сецад кьиц1бираллира, даим сагабик1уси чархла бирк1ан. 15. Вишт1асила ухьа. 20. Жяв заманала буг1ми кьисдируси уркьули.

Жавабти. Детх1ел: 1. Гами. 3. Бала. 5. Иту. 6. Унра. 8. Ихтияр. 9. Рях1му. 13. Нарт. 14. Тарс. 15. Сури. 16. Иан. 17. Наир. 18. Арши. 19. Илхъи.
Катх1ел: 1. Гуми. 2. Ихтилат. 3. Бурям. 4. Аслу. 5. Итни. 7. Ах1ен. 10. Мас. 11. Ири. 12. Нур. 13. Ника. 15. Сири. 20. Ирги.

VII. Кружокла итогуни. Г1ях1ил бажардибиркути гапбирни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезла рух1ла давла дебали  давлачебси биъни.
2. Мез ункъли дяркъес багьандан рух1ла давлали дебали  кумекбирули биъни.
3. Нешла мезличи рух1ла мурхьси давлаличиван х1ерик1ес г1яг1ниси  биъни.

VIII. Хъули х1янчи бедни. Багьираби дучес, илдазир баркьуди чебиахъути дугьби даргес.



Темаби 31-32. Г1ях1ти дугьби

Кружокла мурад: дурх1нала гъай давлачердик1ахъни ва жагадик1ахъни. 
Кружокла г1яг1ниахълуми: дарган мезлизир къаршидиркути г1ях1ти дугьби халати х1урпрачил чучи делк1унти жура-журала карточкаби. 

Кружокла башри:

I.   Хъули х1янчи ахтардабарни

II. Г1ях1ти дугьбачила ихтилат дурабурк1ни

Баян. Нушала г1ямрулизир г1ях1ти баркьудлумиван г1ях1ти дугьбира лерти сари. Илди сих1ру дархтигъунти, лебтасалра аргъес дигахъути дугьби гьар барх1ила г1ямрулизир нушани дузахъулра. Илди дугьбачирли нушаб адамтас г1ях1деш биубли дигни иргъахъулра.
Г1ях1ти дугьбачила ишгъуна ихтилат дурабурк1ес вирар.

Масала.
– Сегъунти сарив илди г1ях1ти дугьби? Се ирулра нушани савли жявли цугикибсилизи?
– Савли жявли цугикибсилизи ирулра: (цаибил вариант). Велх1унрив! Релх1унрив! Белх1унрив! Делх1унраяв!
(К1иибил вариант). Айзуррив! Аризуррив! Айзурраяв!

–  Се ирулра нушани дугели гъамтазирад дек1ардиркух1ели?
– Нушани, дугели гъамтазирад дек1ардиркух1ели, ирулра: дуги г1ях1си бак1аб! Г1ях1си гьанк1ра бак1аб!

–  Се ирулра нушани гьуйчи дураухъунсилизи? 
– Гьуйчи дураухъунсилизи ирулра: г1ях1 сяг1ят бираб! Гьунби г1ях1дираб! Гьарбизаб х1ела (х1ушала) арх1я!

– Се ирулра нушани хъу балцусилизи, арши иршусилизи, мура удусилизи, юрт лушусилизи?
–  Нушани галгуби удалтусилизи ирулра: гьамадси х1янчи бираб! Бузерили разивараби (разидарабая)!

– Се ирулра нушани хъу делг1усилизи?
–  Нушани ирулра: х1ела (х1ушала) хъу берхъили бак1аб!Х1уша хъумала сабухъли разидараба!

– Се ирулра нушани кьял изусилизи?
– Нушани ирулра: дахъдааб! Дахъдааб х1ушала кьулала ниъ!

– Се ирулра нушани дебали мяг1ничерти анц1букьуначи  яра баркьудлумачи адам х1ядурик1ули?
– Нушани ирулра: г1ях1си сяг1ят бираб! Г1ях1 гьунби дираб! Арх1я гьарбизаб! Ара-сагъли чарухъаби (чардухъаба)!

– Се ирулра нушани сек1ал дицес аркьусилизи?
–  Нушани ирулра: х1ела вачар гьарбизаб!

– Се ирулра нушани сагати хъулрази гечбирутази?
–  Нушани ирулра: х1ушаб хъулри даршаб! Хъулрас х1уша даршаба! Х1ушала хъулразиб баркат каммабиаб!

– Се ирулра нушани г1ях1си х1янчи барибсилизи, кумекбарибсилизи?
–  Нушани ирулра: някъби-кьяшми арадараб! Чарх арали калаби! Урк1ила мурад бааб!  Игъбарли г1евуцаби! Талих1чевси бетааби!

– Се ирулра нушани г1ях1деш барибсилизи?
– Нушани ирулра: баркалла! Г1ях1 бак1аб х1ечи!  Г1ямрули велкъаби! Кьисматли разивараби! 

III. Масхуртала манзил. Дурх1нала гъай гьаладях1 ардикни

– Х1ямид, ишбарх1и х1уни гумайла кабиибтази «Делх1унраяв!» х1еиригу…
– Г1урра х1ейк1ус.
– Сен?
– Илди иткъира белх1унх1ели.

IV. Х1яз «Лявла» дугьби?»

Чили дахъал дала нешлизи дурес вирути малх1ямти дугьби?

Жавабти. Дила ах1ерси, г1язизси, дигуси, жагаси, дурхъаси, малх1ямси, духуси, сарерхурси, урх1мешуагарси, лебтачиралра г1ях1си, бег1лара дигичерси, бажардичерси, сахаватси, урк1ец1ичерси, дях1 шаласи, урк1и гьаргси, г1ях1ялдеш дарес балуси, ламус барес дигуси неш. 
(Илдигъунти г1урра дахъал дугьби лерти сари ва гьандушес вируси сай).

Чили дахъал дала нешанани дурх1нази дурути малх1ямти дугьби?

Жавабти. Дила къакъба, дила чат1а, дила лачин, дила мукьара, дила талхъан, дила къугъаси къаплан, дила лагьа ва ц.

V. Багьираби

1. Лезми х1ебиалра, хабурта бугьар, пуланси х1еили, г1якьлума бугьар.
2. Т1ерхьуба италлира, някъба диркахъаллира, гьимбук1ес х1****уси, г1ялам халкь разибарес, бяхъяни чекайсуси.
3. Дуц1рум дях1ц1и лугуси, г1ебшни лебил балхуси, янила чиллализиб миц1ир ч1янк1ли кавлуси.
4. Цулби дугали хьалли, кани гушли кавлуси, сецад бугули хьалли, ц1ерхьбиэс х1ебируси.
5. Рас, кьякь агарли хьалли, хъали саб жявлил белши, илар халадиули, сари дуклумар дурх1ни.
6. Паргъатли даталли, зарал агарти, чучи къячикалли, балагь бихути.
7. Шиннизи къузбиралра, берубли дурабулхъан.
8. Дуклумар биалра, ил арцан ахIен, варъа дигахъалра, ил мирхъи ахIен.

Жавабти. 1. Жуз. 2. Дам. 3. Вац1а. 4. Рас. 5. Пукьа. 6. Къабкъинти, т1имкь. 7. Къаз.  8. ТIентI.

VI. Дурх1ни г1ях1ти дугьбачи, лявла гъайличи х1ерли бирниличила ихтилатбарни ва масхарала назму буч1ни

Г1ях1нукья

 
Се касалра Г1ях1мадли
Бялчули саби хапли,
Чис-дигара диргала
Улхъух1ели кьас-кьасли.

Уршила "уюнтани"
Неш сари рамсахъурли,
Сецад маймайрик1алра,
Вайбаркьуна виркьули.

–  Цайналра лех1изигу,
Агь, байтарман, вайнукья!
– Лех1изурли дигалли,
Вайнукья х1ерик1ули,
Рик1ен гьат1и "Г1ях1нукья".
 

VII. Темала итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Дарган мезра царх1илти мезаниван г1ях1ти дугьбачирли давлачерти диъни.
2. Г1ях1ти дугьбани мез ункъдирни ва даргантала г1ядатуни  дяркъес кумекдирули диъни.
3. Илди дугьбани адамти-ургаб балгундеш имц1абирули диъни.   

VIII. Хъули х1янчи бедни. Утренникличи х1ядурдеш бирни. Диалогла жураличил делк1унти назмурти урк1иличир делч1ахъес дедлугни.

Тема 33 - 34. Диалог 

(Утренникличи х1ядурдеш бирни ва ил дураберк1ни)

Кружокла мурад: а) поэзиялизиб диалогла жура бузахъниличил   дурх1ни тянишбарни; б) даргала литературный мезличи буч1антала диги адилкьни.
Кружокла г1яг1ниахълуми: миллатла палтар, маскаби, стенд, альбом, суратуни.

Кружокла башри:

I. Кружокла т1алабуни ва мурадуни дурх1нази аргъахъни.  Гьалагъай

Салам, дурх1ни!

 
Салам, ник1а дуч1анти,
Салам, ах1ерти дурх1ни,
Шалатили адулхъаб
Х1ушаб гьар дусла бурх1ни!

Г1ях1 сяг1ят бираб х1ушаб
Гьар сагаси дякьличиб,
Баркатсили бетааб
Гьар ганз баркьудилизиб!

Багьудлумала х1урхъи
Ахъаба тякх1едухъи,
Г1илмула мурхьси лут1и
Къяйц1бараба черх1елк1и!

Нешван ах1ерли калаб
Х1ушаб даргала мезра,
Пасих1ти детаахъес
Кумекдиаб сарира!

Къияндикиб мерличир
Гьаладизаб балагьлис,
Дугьби далуйти ааб
Дирц1ахъути талих1ли!
 

II. Дурх1нас хасдарибти произведениеби лук1ути писательтала  творчестволичила баятнти дурни. Альбомлизи каберхахъурти литератортала суратуни чедаахъни

III. Мез гьаладях1 ардикни. Дурх1ни саркъахъили гъайбик1ахъес бурсибарни

Буркьунзала (Инсценировка)

Кьайтийчи кабиили, рурсби балали лук1ан, дуругличил ч1и биру, динди яра някъликуни думху. Цабех1тани г1яшли дам, дяд, динда дирхъу, илди саби-ургаб ихтилатбик1ар.
Буркьунзала г1урра рурси ариц1ур:

– Дак1илраяв, жан рузби?
– Дак1илра, раши х1ура!
– Дузулраяв, жан рузби?
– Дузулра, раши х1ура!
– Наб мер лебу, жан рузби?
– Раши, карии х1ура,
Мукьарла бала диркьес,
Балала ч1и сабит1ес,
Ч1ила журабти демхес,
Демхурти шадли дихес,
Пагь леб биалли – рулхъес,
Т1ама лебу – далайэс.

Рак1ибси рурси:

– Делхъ дарес пагь агарси –
Т1ем агар вавагъуна,
Далайэс вирх1ейруси –
Кьак беръуб гегуггъуна.

Кабиибти рурсби:

– Х1у нушани ралари –
Рузух1ели, рялхъяри,
Авидла айлахъчири,
Далайадли, булбулри.

Х1у х1улк1ули халараъ!
Х1у рулхъули рухънараъ!
Талих1ла анхълизи раъ!
Азир мурадличи раъ!

Рак1ибси рурси:

– Мява гьарзабарая,
Дам-дяд дуч1есаая,
Уршби лябкьули хебну,
Делхъчиби айзирая!

Уршби-рурсби булхъан. К1ел далайчи рурсбани ярга-яргали х1ябкубти дуч1а:

 
Далай – берх1ира саби,
Бацла шалара саби,
Урк1и рях1ятбируси
Дурхъал дарманра саби.

Далай – байрамра саби,
Халал шаддешра саби.
Лерилра г1ямрулизиб
Нушаб хъарихъра саби.

Далай – бузери саби,
Инса эркиндеш саби,
Ванзала вакилтала
Зубартачи гьуц1 саби.

Далай – челябкьла саби,
Далай – даршудеш саби.
Халкьани уржахъуси
Гьалмагъдешла някъ саби.
 

IV. Ролани дузахъни

Учитель. Даширая, дурх1ни, гьанна ролани х1ясибли назмула дурала диалогуни чедиахъех1е.

Хала нешра Вях1идра

 
Дуц1румла каникултас
Вях1ид шилизи вак1иб,
Хала нешлис икьала
Барес ил алаввак1иб.

Кайсуси балтахъули,
Хала неш рургъесрииб.
"Бати!" ибси х1ергъуси 
Хъяшачи кьакьарак1иб:

– Х1ед шин лерхулра или
Дила къянари бячун...
                Вабабай!

– Улкьай ушкисра или
Ибкьизур – шиша бячун…
                Вададай!

Т1аслизи дамдирхъули,
Жанях1 к1ухбик1есаиб...
                Ваппабай!

   Кумек агарли руус, ва биллагь...
   Г1ях1деш агарли руус, ва заллагь...
Ну паргъатли ратасли,
  Диги, ва занубиллагь...

 

IV. Диалогла жураличил делк1унти назмуртала инсценировка чебиахъни. Дурх1ни гъайбик1ахъес бурсибирни

Гегуг

 
Дегъси аргълизиб х1ебла
Иргъулри цунси т1ама.
–  Ге-гуг!
–  Х1у чинабри? Х1у сери?
Дуц1лизибрив х1у, марли?
–  Ге-гуг!
–  Бархкья беткахъахъилрив,
Сен илцад ц1умбик1улри?
–  Ге-гуг...
–  Пукьализи х1еръагу,
Ери-юрт агув, гьат1и?
–  Ге-гуг.
–  Мурталра х1у илкьяйда
Цунни кавладу, гъари?
–  Ге-гуг...
–  Ге-гуг! Ге-гуг! Ге-гуг!
Ге-гуг! Ге-гуг! Ге-гуг!
–  Разибиубри кьалли,
Дурх1ни ак1ублив, бузи?
–  Ге-гуг! Ге-гуг! Ге-гуг!
Ге-гуг! Ге-гуг! Ге-гуг!
 

V. Гьар-урла бузериличил дархдасунти г1ядатуни руркъни ва хорличил тикрардирути, дугьби ирули, назму буч1ни

                Гьайда гьари! Гьей-гьей!

Хъучив хъубзар улцулри, унцази гьейик1улри:
Гьайда гьари! Гьей-гьей!
Къиргъу, къалабабик1ен, Гьинтара, гьалакбик1ен,
Гьайда гьари! Гьей-гьей!
Дайх1ери баибх1ели, муралира далхара,
Гьайда гьари! Гьей-гьей!
Урунжла дярг1иб шинни делкъайчи дужахъура,
Гьайда гьари! Гьей-гьей!
Ца-камси ях1барили, хъура таманаая!
Гьайда гьари! Гьей-гьей!

VI. Дурх1нази ролани х1ясибли назмурти дуч1ахъни

Дянгбик1уси тапра Даудла лякьирра

 
– Журугси тап!
– Дянг-дянг?
– Х1яз бирех1ев?
– Дянг-дянг.
– Арцахъишив?
– Дянг-дянг!
– Лайбак1ишив?
– Дянг-дянг...
– Дикахъишав?
– Дянг-дянг...
– Гьимбурк1уду?
– Дянг-дянг.
– Се бик1уда?
– Дянг!Дянг!
– Се баллада?
– Дя-я-янг! Дя-я-я-янг! 
 

VII. Нешла мезла жузазиб ва поэзиялизибдиалогла жура бузахънила кьадриличил  дурх1ни тянишбарни

Гъурша хяра Гъанира

 
–  Гъям – гъям – гъям!
Гъям – гъям – гъям!

–  Дугели, я х1ерели,
Т1ама билшх1ебилшули,
Сен илцад гъямбик1улри?
Бурагу, се биубли?

–  Гьалаб диъба балхули,
Гьанна кьац1цун лугулри,
Бес диъли т1емдик1ути
Нергъалра ках1ерт1улри...

–  Х1ябилра г1ях1ил лугас, –
Дуц1ухъун Гъани хъули. –
–  Ма хинк1ала халдари,
Дигуцад буген, бузи.

Белкъи, мух1ли лямбариб
Шадбиубси Гъуршани.
Г1урра гъямбик1есбииб
Гьалабичибра ахъли:

–  Гъям – гъям – гъям!
Гъям – гъям – гъям!

–  Селис зигарбик1улри,
Белкъи г1ергъи азихъли?
Набчиван дурсри делч1ес
Хъарх1едарили г1ергъи...

–  Чех1ебиулрив, дила
Хъяб рахажли ишхъули...
Кец1ах1еливан х1уни
Шадибра х1ебикули...

Арзиб Гъанили рахаж
Ц1умбик1уси Гъуршала.
Азаддеш бикибх1ели,
Гъямъала дишун хяла.
 

VIII. Г1ях1деш барес имкан лебли, г1елавит1ик1ес асух1ебирниличила ихтилатбарни ва ил темаличила назму буч1ни

Жавгьарабала къапу

 
–  Жи-и-икь-жикь!
Жи-и-икь-жикь!
Дугели ва х1ерели
Се сари жикьдик1ути?
Бурагу, Жяг1пар-ази.
–  Жавгьарабала къапу.
–  Сен  г1явах1едикути?
–  Сари рухънараили,
Ц1акь ах1ебиух1ели.
–  Гьунар лебти нушани
Ил барес дирех1егу.
–  Г1ях1си пикри ак1нира
Ил камси сек1ал ах1ен.
Унрас кумекбарибси
Пашманируси ах1ен.
 

IХ. Азгъиндешли хъу х1едухъахъниличила ихтилатбарни ва ил темаличила назму буч1ни

Ях1ъя

Х1язтази ихъул Ях1ъя дурутачи лех1х1елзан,
Кьанни шакикибсиван хьарик1ес алавулхъан.
– Ях1ъя, дурсри деч1унрив?
– Ягь? Се ири?
– Х1уни дурсри делк1унрив?
– Ягь? Се ири?
– Мисалти арзилирив?
– Ягь? Се ирив?
– Ягъари, нешлисалра х1уни кумекбаририв?
– Ягь? Се ири?
– Хялис нергь ардухирив?
– Ягь? Се ири?
– Агь, г1янц1а!
Житалсалра х1уни ниъ керт1ибсирив?
– Ягь? Се ири?
– Ва Ях1ъя, дахъ бизити кампетуни х1ед гишав? –
Уршили х1ебакьесли, хьаркабаиб дудешли.
– Агь, дила г1ях1си дудеш, диха гьари гьалакли, –
Х1улби рурх1ехъули, жаваб бедиб уршили.
– Бура, гьанна секьяйда дила суал бакьири?
– Илгъуна г1ях1си суал х1уни х1егири кьалли...

Х. Арцантани чус се г1яг1нилил сари-дег1ти т1амрачил итилтази иргъахъниличила ихтилатбарни ва ил темаличила назму буч1ни

К1урк1ур

 
Пушбизурли бемдурли,
К1урк1ур саб къунзбик1ули,
Сунечи гъамбиахъес
Жибх1ялра х1****тули.
Мякьла гъамбиубсила
Бек1лизи къуббилкули,
Караматти т1амали
Азбар к1ухбик1ахъули.
– Гьари, х1у вявмабик1уд! –
Гъузгъалдииуб Макьсуд.
Илис вайбаркьлис кьяйда.
К1урк1ур г1урра к1ухбухъун:
– К1р-к1ур-к1ур!
–Т1ерхъаличил итури,
Гьари, лех1кахъи Гьари!
– К1ур-к1ур-к1ур!
– Чебдарили хъунц1барти
Хурази бугахъари!
– К1ур-к1ур-к1ур!
– Валлагьра х1****тари
Азбарла хужаимли!
– К1ур-к1ур-к1ур!
– Ягъари, х1у гушлирив,
Сен илцад г1ясисири?
– К1ур-к1ур-к1ур!
– Х1у анк1или бахадли,
Даршубируду, гьари?
– К1ур-к1ур-к1ур!
Маранк1или бугули,
К1урк1ур саб лех1кахъили.
Лех1кахъибси "мялг1уйчи"
Макьсуд сай х1якизурли.
 

ХI. Х1язла журала далуйтачила ихтилатбарни ва илгъуна далай буч1ни

                Цинт1имай

Цинт1иримай, цинт1имай, цинт1и х1улбала шала,
Цинт1иримай, цинт1имай, цинт1и шихъла пигьала,
Цинтиримай, цинт1имай, цинт1и ц1уба мукьара,
Цинт1иримай, цинт1имай, дила кьяшми кунк гежба,
Цинт1иримай, цинт1имай, абала къугъа къакъба,
Цинт1иримай, цинт1имай, абала хьанц1а лагьа,
Гьар дус тазаирули, халавааби жявли!
Виули  мурадличи велкъаби х1у г1ямрули!

ХII. Г1ердарес вирнила жура бузахъни

Ц1урц1би

Ц1урц1би дуч1ули сари: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!""Ц1 – ц1!"
Ц1урц1би думх1ули сари: " Ц1 – ц1!" "Ц1 – ц1!" "Ц1 – ц1!"
Арц1ила кьар-ургарра: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"
Вац1ала дукьбачирра: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"
Ц1урц1би дахъ шадли сари: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"
Ц1урц1би дулхъули сари: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"
Ц1уэрла гьигьлиурра: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"
Берх1ила ц1алиурра: "Ц1 - ц1!" "Ц1 - ц1!" Ц1 - ц1!"

ХIII. Баснябазибра диалогла жура бузахъниличила ихтилат барни

Духуси милякъ

 
Бегли сунна галгуби
Амъур шинни иркулри.
Унрали, цаагили,
Дармунтани далхулри.

Шинни иркалра, Бегла
Ц1едешра дибг1ялири.
Дак1ибтира милкъязи
Датахъес вирх1ейрулри.

Унра Асадуллагьла
Ц1едеш г1ях1ил дилкьулри,
Илдала зугьадешли
Кьялуби къух1дилзулри.

Ц1едеш датахъес или
Бег анхълизи вашулри,
Дахъдик1ути милкъяни
Ил кьакьавик1ахъулри.

– Арцантани дергарти,
Гавурла милякъуни,
Дукьенагу унрала
Бахъ берхъибси анхълизи!

Базуртачир дирцули,
Тукентази дурт1ули,
Лебил сабухъ бек1барес
Сайгу ил вирх1ейрули.

Неш-дудешлисра набра
Дак1ахъибти ц1едешла
Бут1аладиэс иша,
Бурая, сен дашулра?

Вякькабизур Бегличи
Милякъ бух1набад хъярла:
– Агъула ц1едеш дергес,
Нук1ун мех1ур ах1енра.
 

ХIV.  Дурх1нази далай буч1ахъни

Гардла далай

Вишт1ал узила сири
Рузили гардбирулри,
Нешлизибад аргъибси
Илис лайла буч1улри: " Усен, дила ах1ерси,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай,
                Жявли халавиудну,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай!
Лих1бичап1 ц1удар кец1ни
Дукладуцес вирудну,
Чурми делсун ц1уб мукьри
Дуки дикес вирудну:
                "Усен, дила ах1ерси,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай,
                Жявли халавиудну,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай!
Х1урхъачи кьяци кьяйда
Х1у ац1есра вирудну,
Урхьназиб бялихъ кьяйда
Курт1ик1есра вирудну: " Усен,дила ах1ерси,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай,
                Жявли халавиудну,
                Лай-ла, лай-ла, лай-ла, лай!

ХV.  Дурх1ни ролани г1ях1ил дузахъес бурсибирни

Гежба

 
– Меэ-э-э! Меэ-э-э!
– Х1ед се биубли, бузи?
– Милиглира. Шин диги.
– Ма, бужен дигарцада,
Белкъабину шарабли!
– Меэ-э-э! меэ-э-э!
– Бура, г1ур се дигулри?
– Гушлирану, кьар диги.
– Ма, буген дигарцада,
Белкъабину баркатли.
– Меэ-э-э! Меэ-э-э!
– Гьур, г1урра се дигулри?
–Мукьрачил бумх1ес диги.
–Бумх1ен, х1ед дигарцада.
Белкъабину г1ямрули.
– Меэ-э-э! меэ-э-э!
– Вай гьарай! Г1ур се диги?
– Х1ед баркалла эс диги…

ХVI. Делч1унти назмуртачила  пикруми дурни ва илдас кьиматуни лугни

ХVII. Даргала культураличила, тарихличила ва гьаннала литературный мезла агиличила баянти дурахъни

ХVIII. Кружокуначир бут1акьяндеш дарибтас баркалла багьахъни

Баян. (Бег1ла г1ергъиси кружокличиб утренник чебаахъес вирар).












Хьарахъуд

Дарган мез нушала хала бег1тала рух1ла давла сари, нуша-дег1ти далуйти-х1ябкубтала зайдик1удеш ва жагадеш сари, дарган рух1ла г1якьлула мурхьдеш сари.
Илди мез ванзаличир лералцадх1и, нуша, даргантала гъамдеш, цала цали урк1и иргъудеш кавлуси саби. Илгъуна гъамдеш ва цала цали урк1и иргъудеш кавлахъни бег1тазибадра, жамиг1ятлизибадра, учительтазибадра дигуси саби. Илбагьандан дурсрачиб биаб, кружокличиб биаб буч1антази нушала мезла кьадри аргъахъни – учительла чебла саби.
Жумяг1ли гьачам бируси кружокличиб дарган мезла лебил мурхьдеш ва жагадеш гьаргбарес вируси ах1ен. Нешла мезла илгъуна жагадеш ва мурхьдеш аргъес багьандан ил рух1ласи давла лерилра г1ямрулизиб пайдалабиресра г1яг1ниси саби. 
Дурх1нала багьудлуми ахъдуцес багьандан ишбарх1илла манзиллизир мекелли дахъал имканти лер, сенк1ун дусличи-дус дарган мез руркъниличи Дагъиста республикала Багьудила министерстволи т1алабуни ахъдурцули сари ва илди мез гьаладях1 ардикнилис багаладиэсти далдуцуни дурадурк1ули сари. Илди т1алабуни х1исаблизи касили, дарган мезла кружок бирнила даражара ахъбуцес г1яг1нили саби.
Ил сабабли нуни «Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси,  шагьарла журала школабала буч1антас, дарган мезла кружок бирути учительтас хасбарибси пособие х1ядурбарира.   
Пособие жумяг1ли гьачам дурабурк1уси  кружокличиб,  дарган мезла дурсрачиб пайдалабарес вирар.
Жузли буч1антази нешла мезличи диги ак1ахъес, илдала мез дагьес бажарди ахъбуцес кумекбарес бирар, сенах1енну илизи жура-журала х1язани, баянти,  разити минутуни, хъарбаркьуни, х1ялумц1лаби дурадерк1ахъес х1ячурби кадерхахъурлира.   


Г1. Кьурбанова, Сагаси Къаякентла
урга даражала школала
дарган мезла ва литературала учительница.




Литература:


1.  Кадибагомаев А. К. Дарган мезла кружок.
2. Магомелов Р. М. Тамашала грамматика. Махачкала. Дагучпедгиз. 1978 г.
3. Магомелов Р. М. Сагасилиг1ив умц1ули. Махачкала. Дагучпедгиз. 1987 г.
4. Начальная школа. М. Просвещение. 1969 г. № 8.
5. Начальная школа. М. Просвещение. 1976 г. № 11.
6. Начальная школа. М. Просвещение. 1988 г. № 9.
7. Начальная школа. М. Просвещение. 1991 г. № 3.
8. Начальная школа. М. Просвещение. 1995 г. № 2.
9. Ушаков Н.Н. Внеклассные занятия по русскому языку в начальных классах. М. Просвещение. 1978 г.