Эвелин дих. Драма, посв. Мирзе Калукскому

               
       
                Эльмира АЬШУРБЕГОВА

                ЭВЕЛИН  ДИХ
                вая
                КЬАЛУХЪ МИРЗА

Иштиракчйир:

КЬАЛУХЪ МИРЗА
СЕКНЕ
АМИНАТ -  Мирзайин дада
МЕРД ШЯБАН  -  Мирзайин дуст
Зюрдгъярин ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД – аьлим
ЧАКЪАЛ ГЬЯСУКI
ЛУКЬМАН
Надир-шагьдин вакил
Дагълуйир ва гъизилбашар.
Дишагьлийир
Живан шубар
Чархачийин ва жара сесер

Гьяракатар Табасарандин  Кьалухъ мягьялин Ванихъ ва Зюрдягъ гъулариъ, гьацира Аваристандин Аьндалал дерейиъ гъягъюра.
XVIII аьсрин 30 - 40-пи йисар.
               


               
                Дирбаш абйирин уьмрикан
                Гъит наслариз гъубзри тарих.
                Кьалухъ Мирза               


               
                ЭВЕЛ
                (Пролог) 

 Зюрдягъ гъул. Харижи уьлкйириз урхуз душнайи Мирза хъадакну гъюра. Дугъан гъюник китабар айи гьюрбйир ва дурарин зиълан чюнгюр ка.

МИРЗА. Магьа йиз илмин эвел – Зюрдягъ гъул! Гьагъмагьа йиз уьмрин эвел – йиз багъри Ванихъ гъул! Йиз Дада-Ватан!!!
Гъурабатдиъ гъахьириз Ватандин тIяаьм имбубсан ширин шулу кIуруб кайиб ву - жвуван гъванарра кмиди Кябайиндарси гирамиди рякъюру. Мушваъ укIан гьар мурцIнаъ, ругдин гьар тикийиъ йиз рюгь дарабгъна - узу му табиаьтдин давам вуйиси гьиргъразуз; гюзел булагъарин шид багъри жилин никкси вузуз; гъарзун мухрар али дагълари, йиз гъадми далу вуча, кIуразуз. Мушваъ чюллер-хутIлариъ айи рякъяр-жилгъйир йиз гевюлиантина гъягъюра; гъярар-нирарин гьяракатну йиз уьмрикк жвар ккипра; яркврариъ йиз юкIв, азад нахшриз илтIибкIну, сейриъ либцура…
Гюрчег кIалбариъ игит тарих убзнайи йиз макан - гьаму мубарак Ватан ккун дархьиди гъубзрин!

Ватан, увуз бахш вуйиз юкIв,
Шаир вуза ва яв гьякь лукI!
Уву вува дада багъри,
Кьабул апIин яв бай дугъри.

Шаир ву Ватандин гевюл,
Яв багълариъ шулза бюлбюл.
Халкьдин нефес, халкьдин гьевес
Ибшри гьарган йиз гьякьлу сес!

Табасаран табар ягъал,
Аьгъязуз ичв уьмур-аьгьвал.
Йиз гьар гьяркат, йиз гьарсаб гаф
Баб-руг бадали ишри сарф!

(Мирза, чазра хабар дарди, булагъдиккан гъюрайи шубарин кьялаъ ахъру. Думу шубарин арайиъ Секнера а.)

Сарпи РИШ. Я шубар, гьаму бай швушв ктагъуз дуфнайир вушул гьа!
Кьюрпи РИШ. Фукьан уччвур бай вуш! Му ккадаудархьа, шубар!
СЕКНЕ (утанмишди). Ярхлариан дуфнайирсир ву!
Шубурпи РИШ. Гъяркъюрси азуз… Гьаму ашукь Мирза дарин?
Юкьурпи РИШ. Вууу, му Шамдиъ дурхну гъюрайи Ванихъ Мирза ву!
МИРЗА (Секнейиз). Багъишламиш апIин, гьюри-пери, увкан саб цIадал шид тIалаб вуйиз.
               
Жейрандихъра
хъадар дугъахъсиб юруш…
Фуж вуйкIан му?
Гьюри-пери, тутугъуш?
Йиз юкIв мухриъ
гьялак гъабхьи, духьну хуш
Алагюзли,
гъюнихъ гвар хъайи арсран.

Успагьи ву,
алабхьна гюрчег либас…
Гьяйран вуза,
ухшар ву дагъдин гъюдраз…
Дийигъ, я риш,
саб геренди кьюб гафназ,
Жил`ин дивну
нур туврайи гвар арсран.
            
(Секнейи туву гварлан Мирзайи шид убхъуру. Имбу шубар, мурарилан илдицну, гъягъюру.)

МИРЗА. Уву шлин риш вува?
СЕКНЕ. Инжнарин Сяйидрин риш вуза, хъа Зюрдягъ Гьяжи-Мюгьюмеддин хтул. Гьяжи-Мюгьюмед абагъярихьна дуфнайир вуза.
МИРЗА. Секне вуйва?!  Уву аьгъю гъахьундайзуз - узу урхуз гъягъруган, уву бицIи риш вуйва.
СЕКНЕ. Узузра уву сифте аьгъю гъахьундайзуз. Ич абайин мектебдиъ уву гъяркъюр вузуз. Гъюдран булагъдикан вуйи яв мяълийирихъра хъпехъур вуза.
МИРЗА (гъягъюз хъюгъю Секнейин рякъ гьадабтIну дийигъури). Йиз ачухъ`вализ багъишламиш апIин - саб герендиъ дийигъ!
СЕКНЕ. Уву йиз рякъ гьадабтIуб ухшар дар, гъяркъю инсанари фу хиял апIур?!
МИРЗА. Узу яв рякъ гьадабтIурадарза, ихь рякъяр гьацира сатIи гъахьну: узура ичв абайихьна дуфнайир вуза.
Секне, ихь уьмрин рякъяр гьаргандиз ктикьнийиш, ккундийзуз. Йипа, йиз теклифназ рази вува?
СЕКНЕ. Яв рякъ игитаринуб вуяв. Яв юрккгъин кIул гъибисну кIури, аьдати риш вуйи уз`ан баркаллагь гъадабгъуз удукьидин? (Гъягъюру.)
МИРЗА. Гьаз гъягъюз гьялак шулава?! (Шуран кьяляхъди.) Абайиз, узу икризди лиг кIура, йип!               
                Хиллан туври убхъуз шараб,
Ишарайиз туври жаваб,
КIваз ккун апIру ккунир аьжаб,
Шюрбетдин булагъ - мюгьюббат.

Гъубкъу чюликан апIру багъ,
Гьунар тувру запIрубсиб дагъ,
Мирза уьмриъ гъапIу уягъ
Уьмрин хьадукар - мюгьюббат.
            
(Гьяжи-Мюгьюмед удучIвуру.)

МИРЗА. Салам аьлейкум, мялим!
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД (Мирза хабаъ тIаъри). Аьлейкум салам, йиз бай Мирза! Гъафнийва харижи уьлкйириан! Увуз багъри юрдар нуш ишри! Машнаъ илимдин берекет аяв - уву ватандиз аьгъюваларин хазнйир духнайиб рябкъюра. Фицдар илмар гъудургъунва?
МИРЗА. Узу ихь мектебдиъ дургъуз хъюгъю гьисабнан илим, инсанар сагъ апIбан, тарихдин ва жара илмар дериндиан аьгъю гъапIунза. Машрикьдин фальсафайин низамарихъди, дюн`яйин машгьур аьлимарин ирсарихъди таниш гъахьунза.
Уву фици вува, мялим? Ихь имбу аьлимар фици ву? Мектебдин ляхин фу гьялнаъ а?
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Чухсагъул, жан бай, вари ужу вуча! Зюрдягъна ихь мектебдиз гьамус хайлин тялимар ярхла йишварианра гъюра. Мушваъ гъанара заан биллиг тувуз, ниятар айич. Мистан багахь сагъламханара дивуз хъюгънача. Аьхинси, битIар ва жара рагъру уьзрар гъафиган, халкьдиз кюмек апIуз. ЧIир`арин таблиин али хядариз улам апIру чIвурдра цIийи алапIбанди вуча. Увусир таза аьгъювалар айи мялим мушваъ лап лазимди а. Яна увуз аьхю ляхнар ккилигура.
МИРЗА. Узухь ихь аьлимариз лазим вуйи илмарин китабар хьазухь.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Яв нир уву аьхю дарапIиш, сарира дарапIур. Уву гьамци гъюруб, шак адайиз.
МИРЗА. Грекарин аьлим Анаксимандри, сабпи карта яратмиш апIруган, чан ватан дюн`яйин гьацIкьялаъ ерлешмиш гъапIундаринхъа?!  Ухьузра Жилин сам ихь дагълу юрд али йишв`ин илтIибкIурайиси вухьуз.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Гъи, ихь жиларси, ихь рюгьнан хазнйир уьрхюзра кьувват лазим ву, жан бай. Дарди гъабхьиш, илмарихъ ухьу гъизигу вари зегьмет хаинкрарина чапхунчйири сад йигъандин арайиъ вара-зара апIуру. Гьяйифки, ухьухъ душман  хътархьухъ, пуз шлу замана дар.
МИРЗА. Узу дявдин илмарианра аьгъювалар гъадагъунза.  Ихь баяриз, рюгьси, жанра, яракь бисру хилра лигим апIбан дарсар кивдиза.
    Мялим! Шамдиъ  увухъди урхури гъахьи ва учуз дарсар киву Юсуф аьлимди увуз табибваликан вуйи китаб ва аьхю саламар хътаъну.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Чухсагъул, йиз бай! Гъахирра, хътаурра сагъ ишри! Юсуф аьхю аьлим ва гизаф бажаранлу кас ву. Аллагь кюмек ишри чаз!
МИРЗА. Ихь юрднаъ илмар рагъуз ва ихь халкьдин уьмур гъулай апIуз гизаф фикрар ва кьастар айиз, мялим, дурар увухъди мясляаьтназ адагъидиза.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Гьеле хъанара лигуза увуз! Тфу-тфу, ул дарибшри! Яв ччвур али ичв рягьматлу аьхю аба Мирзайиз ухшарвал айир гъахьунва. Дугъу рягънин ахлар, сари за дапIну, иливуруйи. Ичв адаш Маликдин дергси гъира кьюр-шубур аьдати нежбри уршвал йивру манзил бисуру. Гъирагъдилан вуйи душмандиз жаваб тувузра дурар гьацдар учIру касарси мялум ву. Увуъ дурарин тум аьгъю шула.
    Хъа ухьу мушвахь гьаз гафар апIура? Гъач, хулаз душну, йиз худли гьязур гъапIу хурагнахъ варибдикан саламатди ихтилатар апIидихьа! (Хил хъивну, Мирза хъади гъягъюру.)




                САБПИ  ПАЙ
                1-пи сягьна

Ванихъ гъул. Мирзагъярин хал. (Мирза ва Секне эвленмиш духьну, йисар душна.)
Секне хулан ляхнаригъ гъя.

СЕКНЕ.      
Ухди гъафну цци ухьухьна хьадукар,
Аяз утIубккну кафари дагълариз,
Нежбри гьязур дапIна чан вари мулкар,
Тартиб дапIну, а ккабалгну тумариз.

Убгъ, лизи мархь, кюмек апIин увура,
Яв шюрбет ругари тухъди убхъура.
Таза мархьлихъ дахаргнайи ругари
Икрам апIура мархь хьайи дифариз.

Дифран пердйир жара дапIну, аьлхъюри,
Гьялаки ригъ шадди жилиз либгура.
Элвен кюкди таза цIабар  ришвури,
Завуъ айи ригъдиз икрам апIура.

Ригъра алди, жвилли мархь убгъура, табиаьтдинра шадвална дерд гъидикьнайиси ву. Сан ярхи йишв микI, завун хуси, хъебграйи. Думу, гьаму мархь убгъуз ккайиган, тюнт дубхьнайиб вуйиштIан.
Ярхи йишв юкIв чIатан ишаратназ хъпехъурайиз: Кегьерин ликарин мукьмиз ккилигури. Агь Мирза! Ухьу эвленмиш гъахьихъанмина узу фукьан увуз ккилигур вуйкIан?! Гагь уву яркврариз лигуз душну, гагь хядариз улам апIуз душну, гагь ашкьварин - гагь авчйирин талитариъ, дарсар киври - дарсар гъадагъури, гьамгъан дихназ - гьатгъаз кюмекназ душну…
Гьелбет, уву йиз сяргьятариъ ва йиз машгъулвалиъ уьчIюкьюру - уву аьдати уьлчмейиъ уршру кас дарва. Амма уву наан ашра, йиз рюгь увухъ хъибтIна. Узуз Аллагьди яв ккунир ва хпир хьувалин аьхю бахтнахъди сабси тюмбюгьра тувну. (Хъпехъуру.) Мукьам! Кегьерин ликарин мукьам!

(Мирза гъюру.)

МИРЗА. Ихь йигъ акуб ибшри, Секне!
СЕКНЕ. Мирза! Уву хъадакну гъяйиз, сабур гьудрубкIри шулза.
Увуз ккилигру вахтна, жвув алдатмиш апIуз, узу гьапIуз ккаш, аьгъявуз? Гьалав рибшурза - яв сурат ивну. Яв сурат гъапиган, аьдати сурат ваъ - ихь багъри юрдариъ атIабггнайи яв аьшкь, яв юкIв алиб ва увухъди аьлакьа айиб. Гьациб гьалав убхури гъахьиш, уву наана душнашра, гьарган йиз багахьра хьайиси хьибдизуз.
МИРЗА (аьлхъюри). Ухьу, наан ашра, гьаммишан сар-сарин юкIвариъ адаринхъа?!
СЕКНЕ. Ахьа! Вушра, яв мяълийириъ айи Табасарандин жил ва арсран зав, ихь Гъюдран булагъ ва КIару яркур, пирпун гьарар ва рибчрар, жейранарин лижар ва нахшрар-ничхрарин гюрюшар - му вари, йиз улариз рябкъюри ва йиз хил кубкIри, йиз гьалвиъ ади ккундиз. Анжагъ ихь чIурарин сюгьрин сесер ва ниар гьалвин накьишариъ фици тIаъруш, аьгъдариз.
МИРЗА. Уву бегьем ашукь вува, Секне! Яв гафарихъ хъпехъурайириз, узу ашкьвихъди талитнаъ айиси, шулазуз.
СЕКНЕ. Узуз увухъди талитназ удучIвру ашукь ваъ, гьарган яв хабахъ хъайи чюнгюр хьуз ккундийзуз.
МИРЗА (аьлхъюри). Секне, ашукь тереф уву уз`ин гъалиб гъахьиб кIул`ин бисураза - узу увуз йиз чюнгюр багъиш дапIну ккунду. Хъа эгер увкан йиз хабахъ хъайи чюнгюр шулуш, узу чюнгриз чюнгюр фици тувру?
СЕКНЕ. Зарафатсуз кIураза, Мирза, узуз узкан гьапIрушра аьгъдарзуз: уву багахь хьадруган, жандиъ айи аман адабгъуриз. Йиз гьисс, уву ккун гъахьи садпи йигъанси, тазади ими.
МИРЗА. Йиз Кегьерин мухриъ ибтIуз синабенд убгъруган, дидиъ уву фу-вуш яв кIвахъди аьлакьа айиб ивнуш, кIурза. Ярхлаз душнайиган, дидик улар куркIси, улихь уву дийигъуриз.
Ихь баяр даахнайин?
СЕКНЕ. Ав, даахна. Фу вуш аьгъявуз - Салмандин сабпи слиб удубчIвну. Ай Аллагь, дюгдин ударси китIибгъна. 

(Аминат учIвру.)

АМИНАТ. ХутIлиз гъягъюз гьязур шулайва, жан бай?
МИРЗА. Гъач-гъач, дада. Ав, хутIлиз гъягъбанди вуза. Адаш рякъюрадар аьхир?
АМИНАТ. Ичв адаш сегьрин ухди чан жаднаккна душна. Уьсманра дугъахъди лихуз гъягъбанди вуйи. Керим рягъниккна хю рябгъюз душна.
МИРЗА. Керим адаш гъяркъниз. Юкьвназ рягьят гъабхьнийяв, дада?
АМИНАТ. Ав, жан бай! Нур убгъричаз йиз швушваз - дугъу, сан дитIиршну, иццру йишвкан чав укIарикан гьязур дапIнайи мялгьям ктатниз, дишла рягьят хьуз хъюгъниз. Дугъак инсанар сагъ апIру чпин абайин бажаранвал ка.
   
(Гьяжи-Мюгьюмед гъюру.)

ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Салам аьлейкум!
МИРЗА. Аьлейкум салам, мялим! Гъаъ, деъ гьаминди!
АМИНАТ. Деъ, гъавум, гвачIиндин ушв гьибтру вахт ву.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Чухсагъул! Гьялакди вуза.
МИРЗА. Фу гъабхьну, мялим?
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Сифте, Дигъак мягьялиъ гашар духьна кIури, гьарай утIубччвну. Фицики душваъ ханар-бегари нежбрарин кIарбиъ айи маъра кмиди уччвухна. Гьамус душваъ тIягъюн абхъна кIури, кюмекназ дих апIури, узухьна инсанар дуфна. Йирхьуб гъул ккетIерццну, гьял дубхьна, кIур, йигъан швнур-сар кас накьварик фаркьат апIуб алабхъура, кIур. Узу йиз худли укIарикан дапIнайи дармнар гъахуз гъафир вуза. Йиз айидар гьуркIидар.
МИРЗА. Мялим, узура увухъди гъюрза. Секне, ихь айи дармнар аькъин.
АМИНАТ. Къурху ада, жан бай! Рабгъру уьзур уччвукра кубчIвуз мумкин ву, Аллагьди ярхла апIри! Мягъяна!
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Мирза, уву гъюб лазимвал адар - узу дурарин гъайгъу зигидиза - кюмек апIрудар душваъ абцIну хьиди. Гьамусяаьт, жвуван хутIлиин лихуз, кIакIвликан инсан ккунийкIан кIурайи вахт ву.
МИРЗА. ХутIларинра хъудрубкьрайиб адариз, йирхьуб гъулаз кюмек тувуз
сар ув`ан удукьубра мумкин дар.  Ва, узу урхруган, рагъру уьзрар сагъ апIбаан гъадагънайи аьгъювалар халкьдиз даягъ хьуз гъадагъдар вуйиз.
               
(Секнейи гьюрбйир хуру ва Мирзйихьна тувру. Гьяжи-Мюгьюмед ва Мирза гъягъюру.)

МИРЗА (гъягъюрайири). Мерд Шябназ, узу чаз КIару ярквраз лигуб табшурмиш гъапIну кIури, хабар хъадапIай. 
АМИНАТ. Гъушнуки! Яв жилир чав кIурубдилан алдауз даршлу бай вуйиз, швушв. ВартIан бицIину бай вуди, теетну аьхю гъахьир ву, ккунишнаъ, варди хъайивалар апIури. Чпин адашдира кмиди имбу баяриз апIру зарбар гьамгъаз сабанра апIурдар.
ГьапIдикIан гьамрарикан?  Вари ханжларин мурзариин лицурайидар ву. ЮкIв чIилли гъапIниз: жигьилди имиди, жилирин дердери, гьамус - баярин. (Ишуру.)
СЕКНЕ. Дурар сарра яв хатур ккибтрудар дарки, дада. Мишан, узузра ишуб гъюрайиз.
АМИНАТ (улар марцц апIури). Ваъ, мишан! Кьяляхъ ишуб хъипну ужу дашул. Дурари йиз хатур ккибтишра баладарзуз, анжагъ чпин жанар уьрхри.
СЕКНЕ. Дурар игитар ву - игитар жанар уьрхюри хьартIмаригъ даршул аьхир.
Хъа ихь хулаъ адашгъяр - яв вари баяр, пягьливнарси кьувватлудар ва гюрчегдар, увлан илтIикIну деъну, увухъди ккунивалиинди гафар апIруган, йиз юкIв абцIриз. Эгер яв гъакIи бай - Мурад адашра имийиш, гьамцдар баяр айи уву фукьан бахтлу дада вуйкIан кIури, фикир шулиз.
АМИНАТ. Ву, жан швушв, дишагьлийин бахт - ужуб хизан, ужудар веледар хьуб ву. Ав, узукьан бахтлу дишагьли даршлийи, балин дерд гъябкъюндайиш.
Хъа, саб яш дубхьнашра, йиз баяр Аллагьдиина аманат апIуз ва сабурлу хьузра гъудубгъундарза, гьаммишан дурарихъанди юкIв гукIниди, узу бахтсуз вуйиганси, аьзабнакк шулза. Гьарган гъалаб кади хьувалиан сагъ`вал ккудубкIниз.
СЕКНЕ. Дада, Мурад адашиз гьадму ляхин фици гъабхьиб ву? Узу ихь хулаз духну гьамкьан йисар духьнашра, адабхъну думу дюшюшдикан гафар апIури, гъеебхьундариз. Вари гъубгу йишвак куркIуз гучIурайидарси шулхьа.
АМИНАТ. Ав, дидхъанмина ихь хизандин шадвалиин, кинцI`ин гарси, дерд алабсна.  Думу ляхин, Мирза урхуз душну хъадакну гъяйиз, сад йис улихьна гъабхьиб ву. Ихь гъулан жилариз Сарчгъарин амири чан хутIлиъ тум убзуз гъач гъапнийи. Ичв адашди Мураддизра, жямяаьтдизра, ухьу амирин ряятар дархьа - гъярдархьа, гъапний. Мурадди, ряят саягъ ваъ, гъунши мягьялиз кюмекназ гъафи саягъ душну - гъюрхьа: ляхин апIурхьа, хъа уьл амиринуб ипIдархьа, уьл ихьуб гъабхурхьа, гъапнийи.
ХутIлиъ ляхнин кьяляхъ Мурад уьлихъ дедреъган, амири, гьаму гьаз деърадар кIури, гьерхну кIур. Мурадди, яв ряятар дарча, кIура, дугъу чан уьл дубхна, гъапиган, амири Мураддилан гъирмаж гъивну, кIур. Мугъура амириз, учIюбгъну, гаппур гъивну. Хъа амирин жаллатIари Мурад йивну гъакIну.
СЕКНЕ. Багъишламиш апIин, дада, узу яв дерд кIваин апIуз гъитбан.
АМИНАТ. Ашкар вуди-дарди, Мурадди чан жан Кьалухъ мягьялин азадвал уьбхбахъ дивуб ву. Ичв адашра жигьилди имиди, гьаму чан баяр айи кюкнаъ шуйи, гагь милин - гагь тилин кьацI кахьрударихьан ихь халкь уьбхюз, чарх йивури. Мурариз вари ихь миллет чпин хизанси ву: наан читинвал ва зяифвал каш, гьашваъ яракар шулу.
 




                2-пи сягьна

Ванихъ. Улихьна сягьнайин йишв. (6-пи сягьнайиинакьан вуйи гьяракатар гьаму йишв`ин гъягъюра.)
Мирза, кIажар, гъелем ва малкам али бицIи устул улихь дивну, деъна.

МИРЗА.       
Сарихъ лихура агъзур кас,
Дугъан девлет артухъ апIуз.
Халкьдиз уьлин кьацI адар гьаз?
Лихрур духьна аьжуз, ужуз.

Зулми улихь гьирчна халкьар,
Кулки кIажси, чвулин гьарлан.
Касиб касдиз чара имдар,
Пеъси улдудура йигъан.

Хъа ихь гьюкмин гъирмаж хьайир
Аллагь духьна халкьдин кIул`ин.
Мална девлет булди айир
Деъна, жаллатI духьну гъул`ин.

Уьмриъ уьжар архьна инкар,
Абхъна гашна тIараш, чабкъун.
ГьуркIрадар дурариз мулкар,
Вари рябкъруб апIури ккун.

(Шябан гъюру.)

ШЯБАН. Уву, тIягъюн айи дерейиз душну, дуфна гъапиган, ктидисрайир гъафир вуйза.
МИРЗА. Мерд! Душв`ан гъафидарихьан гьергну ккуни йишв`ин, уву узухьна дуфнава.  Йипа, дуст, узукра думу аьзар кубчIвнади гъабхьиш, гьапIдива?
ШЯБАН. Уву зарафатар апIин! Думу дерейин гьял фициб вуйи?
МИРЗА. Фициб ву, пузавуз? Табасарандиъ уьзден жилар фукьан ими? Кьюб-шубуб каркаъ айи гъулар. Кьувват айидар ктисурадар, гьадму жиларра бацакк ккауз ккунди. Гьаци - девлет айидар хъана девлет апIбахъ хъа; касибарин, дурарихъра дилихну, чпиз лигуз гуж удукьурадар.
Хъа кюмек айиш, аьзар дебккуз думукьан читин дайи. Узуна Гьяжи-Мюгьюмед мялимди гъапIу кюмекниинди тIягъюн дийибгъну.
ШЯБАН. Фици гъабхьишра, касибар тIараш апIурайи ягьсузариз девран дюн`я дубхьна. Гизаф тIараш гъапIдариз гизафдари икрам апIура.
МИРЗА. Ариш-веришчи ГьясукIри, жямяаьдихьан жинди чан майил амирин жаллатIар хъади гъюри, ихь мягьялиъ зяифдариз гучIар ккаъра, саспидарилан харжар гъадагъура кIури, гъеебхьунзуз. Гьаму ляхникан аьгъяйвуз, Мерд?
ШЯБАН. Хабар адариз.
МИРЗА. Белки, дурар гьаци гьакIан гафарра вушул.

(ГьясукI гъюру.)

ШЯБАН. Жанаврикан улхруган - жанавар гъядябхъюру кIурубси, магьа учв ГьясукIра гъафну.
МИРЗА. Му жанавар вуйин дарш чакъал?!
ГЬЯСУКI. Учву фици гафар апIурачва, эй баяр? Уз`ин, бабкан гъахьиган, Гьясанбег кIуру ччвур иливну. «Бег» хъади.
 МИРЗА. Уву бегар хъади Кьалухъ мягьялин кIул`ина гъюри, саспидариин жини харжар илирчура кIури, хабрар а, аьхир?
ГЬЯСУКI. Фт`инди ккуш ху апIурзавуз, Мирза, думу гафар кучIал ву.
МИРЗА. Уву фт`инди вушра кучIлин ху апIуз мумкин вува, чакъал - узу увухъ хъугъурдарза. Лиг, кIуразавуз, йиз жинар миригъан!
ГЬЯСУКI. Уву фу гафар апIурава, Мирза!? Узу гьюдюхюнзу, думу улихьдин вахтар имдар.
МИРЗА. Гьамшвахь хьайи дагъ куччвубхну, гьатинди дийибгъну гъапиш - хъугъ, инсандин хасият гьюдюхну гъапиш - мухъугъан, кIурайиб ву. Уву аьбаб кьаби дишагьлийин хал тIараш гъапIу чакъал вува.
ГЬЯСУКI. Узу гъадабгъуб вари кьяляхъ гъабхуз гъитундайва? Хъасин, тюмбюгь вуди агъсакълари адабгъу къарарниинди, йис гъубшниз, дугъан хул`ин лукI`вал апIури. Узу йиз жаза хътипунза!
МИРЗА. Малайик вуза кIури, милицан, чакъал, яв гафар узу хьтру йишвахь апIин -  узу вари айтIлан апIуз мигъитан. Хъасин гъапундаризра макIан! Уву ккуккмин чиркквлиз ухшар вува - увуз мукьаъ цIибди ккубкьуз гучIури, вари са-сарди кьалилан ирчрува.
ГЬЯСУКI. Учву узкан гьаз бала гъадабгъурачва? Ашкар ву, аьхиримжи вахтна ханар-бегар уьзденариъ гизаф аьрхра. Вуш-дарш ряят апIуз ккунда. Мясляаьтниинди рей дархьиш, дявдиинди мютIюгъ апIуруча кIури, гучIар ккаъра. Хъа йиз душвягъ гъяйиб адариз.
МИРЗА. Кьалхъвар ата-бабйириланмина уьзденар ву, дурар мютIюгъ апIуз гъахьир адар, я хьидира дар. Нагагь гьавайи чарйир мизиган.
ШЯБАН. ГьясукI, Мирза рягьимлур ву: мугъу вари къанундииндитIан апIурдар. Хъа узу, эгер яв фигъил ккади му Кьалухъ мягьялиъ сар касдилан харж гъадабгъуб аьгъю гъабхьиш, гьагъму Хъюхъ али гъарз`ин дерккну, улчIвмариан гюлле теебтурзаяв.
ГЬЯСУКI. ТахсиртIан тюмбюгь аьхюди рябкъюрадарвуз?
ШЯБАН. Уву мугагьназ дапIнайи шюрюкьюн ляхнарра иливган, тюмбюгь дюм-дюзди алабхъура. 
ГЬЯСУКI. Мирза, гьаму гьюрс кайи Шябнан хлиъ аьхювал абхъуз мигъитан! Дугъу узук кадру тахсрарра кирчди. Эгер узуз, жара аькьюл адарш, яв мяълийир аьгъяйиз, яв насигьятдиин алза. Уву йиз кIвахъ хъайи табар вуйиз. Уз`ин хъугъ`вал апIин!
Хъа гъи гъушза - ичв кефйир ачухъ вахтна гъидиза. (Гъягъюру)
ШЯБАН. КIвахъ хъайи табар! Му белемцIриин хъугъ`вал дапIну, мугъан хилиъ цIигьирч ивуз хай даршул.
МИРЗА. Я дугъ`ин хъугъ`валра мапIан, я, гьялак духьну, хъасин мелз жикъи шлу ляхинра мапIан.
Мерд! Ухьу Зюрдягъ урхурайи вахтари увуз хядарикан вуйи илмиъ дерин аьгъювалар айвуз. Ачухъди кIурза, гьамус му ляхнихьан уву вархи духьнайивалра кьабулди адарзуз.
ШЯБАН. ЧIат-чIурдиъ йишвну рякъ абгуз ва вахт аьгъю апIуз, гьамусра гьаммишан хядарихъди аьлакьайиъ шулуза.
МИРЗА. Лиг, Мерд, гьамусяаьт Зюрдягъ илмариин дерин ляхин гъябгъюра - ихь аьлимар вари дюн`яйин улихь хьайи дережайиъ лихура. Гьамци гъубзиш, багарихьди ихь баяр харижи уьлкйириз ваъ, хъа ухьухьна аьгъювалариз жара уьлкйириан инсанар гъюз хъюгъди. Ихь китабханайиъ учIвган, удучIвуз юкIв гъюрдар - гъирагъариан духнайи китабарра, ихь аьлимарин ахтармишарра - гизаф маракьлу бикIбар уч духьна. Хъа кюмек лазимди а - кьатI`иди яв кюмек лазимди а: ярхла шагьрарин илмин кIулин идарйирихъди аьлакьйир йитIну ккунду. Думу ляхин явуб ву.
ШЯБАН. Гаф адар, Мирза, уву кIурубдиз рази вуза. Анжагъ уву – ашукь ва шаир, аьлим, гъулан имам ва халкьдин башчи инсан вува. Яв ччвур марцциб ву. Хъа узухъ лакIмар хъа: ТIафал Шябан, Ленге Шябан, Нигар Шябан…
МИРЗА. …Ва Мерд Шябан!
ШЯБАН. Ав, тмуну лакIмар харжидар дайи, эгер «тIафал» кIурдайиш. Дициб лакIам алир увусир касдин багахь фици рякъиди? Ихь дуствал айиб Аминат халайизра кмиди кьабул даруси шулзуз.
МИРЗА. Эгер уву илмихьна хътакиш, сабпи нубатнаан ич дада рази хьиди.
ТIафлари, шлинуб-вушра гьитIибкIну, чпиз ипIуру. Уву дицир дарва. Уву, жарарин зегьмет ипIурайидарихьан тадабгъну, аьжузар-касибариз пай апIурава, ачIни дишагьлийирна йитимар дарвалиан адагъурава.
ЛакIмарикан, кIурубдикан фикир мапIан, марцци кIваан ужувлан ляхнар апIбахъ йихь. Саб гьядис айиб ву, инсанариз уж`вал апIбиин лихури йигъ адапIну, эргну ахуз дахърайи кас, гунгьарилан Аллагьди хил алдабгъну, дахърайир ву, кIури. Ухьу апIурайиб вари Аллагьдиз рябкъюра.
ШЯБАН. Ибшри, Мирза! Мясляаьтнан уьмур гъубзну, ихь ниятар кIулиз адагъуз мюгьлет гъабхьнийиш, бала дайи. Узу фициб месэлайин гьякьнаан фикрикк ккахънаш, увуз пуз мумкинвал абгурайза. Тмуйигъари, йиз кьюр гъяжар юлдшарра хъади, саб ляхниз гъушунча - Ирандин аьхю вакилин хулаз, ихь гъунши уьлкейиз. Думу хулаъ хабарсузди узу алахъу фарсийиинди дидикIнайи кIажар гъурхунза. Эгер кайиб вуш, багарихьди дяви хьуз мумкин ву: Иран чан хил`ан адахьу йишвар, гьадму гьисабнаан Дербент, кьяляхъ гъадагъбанди ву.  Дербентдин дерди-бала ихь юрдназ ктарди сабанра гъабхьундар. Дидик цIа кубкIиш, ухьуз кум хьнура кубкIди.
МИРЗА. Му гизаф пис хабар ву. Узуз, гьаци шул кIури, гучI кайзуз. Ихь йишварин ханар-бегарин эвел ухьу фици дапIнура, апIидийхьа. Хъа гъирагъдилан гъафидар инсафсуздар шулу.

(Секне гьялакди гъюру.)

Секне. Мирза, увуз дих апIури, баяр дуфна! ГъурхунчIин таблиина Гъучи-хандин яракьлу десте ряят бисуз дуфна кIура, увуз хандиз жаваб тувуз гъач кIура.
ШЯБАН. Мирза, турихьан апIуз даршлуб яв гафну апIиди. Дурарин жандиъ яв гафар гъургъушумси урзну, мясляаьтниинди кьяляхъ гьаъ.
МИРЗА (мержан палат алабхьури ва дявдин яракьар ккитIри, мелзналан шиир яратмиш апIура).
Учу - Кьалухъ, уву - Нирихъ,
Ярхлаан севде шлуб дар.
Улариз рякърукьан йишвар
Ханариз табигъ шлуб дар.

Эгер ву вуш яв йишван хан,
Гъюри, учкан макарахан.
Гизаф аш вуз мална девлет,
 Йишвнура ипIин, маахан.

Кьалухъинди дапIну люле,
Михъиван яв ружихъ гюлле.
Аьгъю йибхьки увуз якьин,
Цайлапан шлуб яв хул`ин.

Фу гъаши му ханар, бегар -
КкудудукIру зулмин гъамар?
АпIури инсанар азмиш,
Шулай аждагьйир яшамиш!

Му Кьалухъ Мирзин жаваб ву:
- Уьзденариъ мяаьрхян ву.
Нагагь уву цIа кчIибгиш,
Дидигъ убжруб яв кабаб ву.








                КЬЮБПИ  ПАЙ
                3-пи сягьна

Рябкъру йишв`ин цалик дерккучIимир кебхна.
Аминат хилиъ сабсана дерккучIимир ади удучIвуру.

АМИНАТ (цалик кебхнайи дерккучIимрин зиълан чан хлиъ айибра кебхри). Йиз худлар ярхи уьмур хъайидар ишри, жан Аллагь! ГъуштIларин сенгрихъ дявдиъ гъакIи йиз жилир - рукьан уста Маликдин ва НитIарихъ таблиин женгнаъ гъакIи йиз аьхюну бай Уьсмандин ччвурар чIиви апIурача. Йиз худлар чпин абйирин игит рюгь айидар, Ватан ва хизан уьбхюз хилиъ кьувват айидар апIин, аьзиз Аллагь!

(Шябан гъюру.)

ШЯБАН (дерккучIимрариз лигури). Вагь, бай гъахьнийчвуз, Аминат хала? Хъа кьюб дерккучIимир гьаз?..
АМИНАТ. Мирзайин хпириз кьюдюхрар гъахьнич, жан бай! Дявди жили улмат талаф апIурайган, дишагьлийириз баяр шулу, кIури шуйи ихь кьабидари. Чапхунчйирихъди женгари йиз хизандиан кьюр гъурхну – Аллагьди магьа кьюр тувну. Баяриин рягьматлу Маликдин ва Уьсмнан ччвурар иливурача.               
ШЯБАН. Мубарак ишри! Чпин ччвурар алидарин накьварин ругаризкьан ярхи уьмрар туври яв худлариз!
АМИНАТ. Амин, жан бай, чухсагъул!
ШЯБАН. Аминат хала, Мирзайихьна дагъустан миллетарин вакилар дуфна. Гъулан жямяаьтдин кIулиъ айидарра хъади, дурар мясляаьтназ гьамина гъюру.               
АМИНАТ. УхдитIан гьаци гаф саб дапIну ккундийи, жан бай – дюзи ляхин апIурачва. Урггмар-гутйир ккерччну, кусрийир дивну, деъру йишвар гьязур апIурхьа. (Хал гьязур апIура.)   
         
     ( Хлиъ чюнгюрра ади Мирза, дугъан кьяляхъди дагъустан миллетарин ва гъулан жямяаьтдин вакилар гъюру.)

МИРЗА. Эй, Ватандин игит мурггар!  Ихь ругариин дяви хьади иран шагь Надир лицура. Ихь халкьариз гужар апIура. Кьабир-жигьил, дишагьли-бицIир дарпиди, инсанар раццариина нахъвси ккатIахьури,  ггадар апIура! Ихь чру ипекдин сивар, ихь гирами юрдарин арсран гъарзар ифди уьру дапIна. Ихь элугълийир, мукьар кидирчнайи нахшрарси, яркврар-чIурариъ авара духьна!  Сабвал адру гъулар душмни са-сабди ккидирчури, цIигъ ургура. Гургутум кумна чIуху ниъ дийигъна.
        Му инсафсуз кьувват айи душман дерккну, дагъитмиш апIуз, ухьу сатIи духьну ккунду! Ухьхьан, вари сабишв`ина уч гъахьиштIан, гъалиб хьуз шулдар. Дяви фуну миллетдин жилиин алшра, Дагъустандин халкьар вари, гъардшарси, сабхилди женгназ удучIвурхьа!
Уч духьнайидар (табасаран ва дагъустан халкьарин жара чIалариинди):
- Дафтрин кьял`ан кIурава, Мирза!
- Ухьу гьякь дявдиз сатIи духьну ккунду!
- Сагъул, кьягьял! Ихь кьувватар ктикьурхьа!
- Сагъул, Кьалухъ мягьялин аслан!
МИРЗА. Хилиъ яракь бисуз шлудар вари ликриин шулхьа! Душман ихь ругарилан терг апIуз бабан никкдиинди ху апIурхьа!
Уч духьнайидар (табасаран ва дагъустан халкьарин жара чIалариинди):
-Ватан уьбхюз ху апIурхьа!
-Ху апIурхьа!
МИРЗА.                Эй, йиз аьзиз Табасаран,
                Багъри вуйи халкьар жвуван!
                Ирандин шагь - гъанлу Надир
                Гъудужвна ихь даим душман.

                Гъудужвурхьа вари сабси,
                Дагъдин игит асланарси.
                Душмандиз мютIюгъ шлу кас
                Дявдин майдандиз дарифри.

Ухьуз кьюб рякътIан адар: азадвал вая аьжал. Гъит  азадвалихьна рякъюъ ихь далуйихъ душмнарин гъилинжар ваъ, дустарин гъюнар ишри!
      Чухсагъул учвуз - чве миллетарикан ярхла Тавлуйиан, Къубайиан, Яхулиан, Рукьушнаан, Жвюгъян, Еркквраан, Рутулиан, Цахуриан ва жара йишвариан дуфнайи хялариз! Чухсагъул ихь гъуландар ва ярар-дустариз! Элин кьувват - селин кьувват. Ухьу гъалиб шулхьа!
Уч духьнайидар.  Гъалиб шулхьа! Гъалиб шулхьа!

(ГьясукI гъюру.)

ГЬЯСУКI (Мирзайиз). Ихь баяри ул хъибтрайи десте РукьанкIуликкна хъубкьган, дебккну. Гъюрайидар Надир-шагьди увухьна гьаънайи вакилар вуди гъахьну. Дурарин аьхюр яв теклифназ ккилигура.
МИРЗА. Теклиф апIин дугъаз.

(Надир-шагьдин вакил гъюру.)

НАДИР-ШАГЬДИН ВАКИЛ. Узу дюн`яйин гьацI мютIюгъ дапIнайи, магълуб даршлу шагьарин шагь Надирин вакил вуза.
МИРЗА. Учу мютIюгъ даршлу табасаран юрднан ва Дагъустандин гьар терефариан дуфнайи азад агьалйир вуча.
НАДИР-ШАГЬДИН ВАКИЛ. Узуз му вилаятдин кьушмарин башчи Кьалухъ Мирза лазим вузуз.
МИРЗА. Увухъди гафар апIурайир гьадму кас ву.
НАДИР-ШАГЬДИН ВАКИЛ. Гьаму савадсуз ва чIурдин аьдатар айи вилаятдиъ уву илим гъадабгънайи аьлим кас вуйиб Надир-шагьдиз аьгъя. Думу ляхниин  ва гьацира яв дявдин гьунарариин шагь гьяйран духьна. Шагь увуз яв вилаятдин хан кIуру заан ччвур ва багьалу багъишар тувбанди ву. Дугъу гьацира увуз гьар йисан гъизилин пулиинди гьякь тувди. Яв терефнаан лазим вуйиб - шагьдихъди дуствал ва дугъан буйругъар тамам апIуб ву.
Узухь Надир-шагьдин кьюб буйругъ хьазухь. (КIуркIур дапIнайи кагъаз ачмиш апIуру.) Дурар гьаму фирмандик ка: саб кIуруб, учву, яна уьзден мягьяларин гъулари му заан къарарнак улупнайи кьадар харж тувну ккунду.
Кьюб кIуруб, табасаран Мерд Шябан кIуру тIафли Надир-шагьдин гьяйвнарин илхи гьитIибкIну. Думу кас шагьди чан хусуси душман вуди мялум дапIна. Эгер думу кас ва илхи ич хилариз тувиш, шагьди уву  гъапи урггуб гъул харжариккан азад апIуру. (Фирман гергми дапIну, Мирзайин хилиъ ивру.)
МИРЗА. Кьалухъ - азад мягьял ву. Мушваъ ханариз йишв адар. Учвсир жилирин хилиз мак апIрур му жямаьтдигъ гъядар.
Учу уьзден инсанар вуча, ва учуз буйругъ кIуру гафнан мяна аьгъдарчуз.
Йиз халкь савадсузуб ву кIураш, йиз хяларин арайиъ швнур аьлим аш, лиг: гьамрар вари медресйир ва заан мектебар ккудукIнайидар ву.
Кьюб кIуруб, Мерд Шябан йиз дуст вуйиз. Йиз дуст хусуси душман вуйириз узкан дуст хьидар. Ва имбу вари Табасаран ифдиан дубхьнайи вахтна, урггуб гъул бахтлу апIуз шлу ляхин дар. (Мирзайи, фирман кайи кагъаз тикйир дапIну, Надир-шагьдин вакилин машнягъ йивуру.)
Яв эйсийиз, Кьалухъ Мирзайи чаз ери гъапIну, йип!

(Надир-шагьдин вакил, кьяляхъ ГьясукIра хъади, гъягъюру.)

ШЯБАН (гъягъюрайидарин кьяляхъди). Гьясанбег! Гъягъруган шагьдин вакилиз гьатму гюнейик кайи ккитIру малар улупай, нагагь дураригъ дугъаз танишдар гъяшул.
МИРЗА. Мурггу элугълийир! Ихь жилиин ханарра, нежбрарра, эскрарра ухьу вухьа.  Ухьу уьзденар вухьа. Гьамусдиз ухь`ин самбал алапIуз удукьурра адар, я гъийихъантинара удукьидар.  Ихь арайиъ айи гъардшаринсиб сабвал ихь гъалибвалин замин вуди гъубзди!

(Аминат хабахъ халариъ айи гаппрар хъади гъюру.)

МИРЗА (гаппрар хялариз туври). Душмандихъди женгариъ игитвалиинди жанар диву ич адаши ва йиз аьхюну гъардши дапIнайи гьаму гапрар учвуз пешкеш ишри, гирами хялар! Дурар ихь сатIивалин лишан гьисаб ишри!

Эй, Ватанадин игит мургар!
Ватанди хьуз дих апIура.
Душманди лик дивнай ругар
Гъамлу вуй дерднакк ишура.

Душмандиз апIдархьа икрам,
Улихь дусну кьамкьар’инди.
Гъададабгъди дугъан салам,
Жаваб тувхьа гапрар`инди.

(Мирзайи кIурайи женгнан мяълийиккди, хялар улдучIвура. Вари гъягъюру.
Гъундугъ дапIну гъитIнайи кьюдюхрар-бицIидар хабахъ хъади, Секне гъюру.)

СЕКНЕ (бицIидариз). Адашиз учвухьинди гъюз мюгьлет гъабхьундар, гьаддиз учву дугъахьна хъади гъафунза. Думу гьамусди гъиди – учву рякъюз думура гьялакди а. Сабси ккилигурхьа.
(Учв-чакди.) Яраби ичв гележег фициб шуйкIан, раккниин дяви али вахтна дюн`яйиз гъафи йиз малайикар? Учвуз гашар алахьидикIан? Дарвал рябкъидикIан?.. Ваъ-ваъ, чIурубдикан фикир апIуз ккундарзуз. Ичв адаши ухьу уьрхиди, фу чара дапIнура. Ичв адашиз игит Мирза кIуру… (Хъана фикрарикк ккахъну.)
Мирза! Я аьламат: фукьан уччвуб ччвур вуш. АйитI сюгьюр айибсиб ву. Узуз думу гьамкьан ширин гьаз гъабхьнийкIан?! Фукьан текрар гъапIишра, ктIарццурдарзу. Аллагьди узуз Мирзайин ккунир хьпан бахт фици тувнийкIан кIури, уз`ин мюгьталди шулза.
Йиз дарман веледар, учву дугъаз ухшар вуйиган, узуз учву агъзур ражари артухъди ккундиз. Ихь раккнар гирами вуйиз, дурариан думу учIврайган; гьаму ругар гирами вуйиз - дурариин думу лицурайган; инсанари аьйиб апIурдайиш, думу куркIу-куркIу йишвариз макар апIидийза. (Мирза гъюру ва Секнера, бицIидарра хабаъ тIаъру.)
Мирза, увухъди шлу гьар раж сабпи ражси вузуз. Узу яшнахъди ув`ин артухъ-артухъ цIигал шула.
МИРЗА (бицIидар чахьна гъадагъури). Мурар фици ву?
СЕКНЕ. Сикинди даахна – аьрз кайи гьял дар. Аьхюну баяр бабу ахуз ккаъра.
МИРЗА. Мурар нивкIукди аьлхъюрайиси ву.
СЕКНЕ. Дурари адаш гъафиб гьисс апIура.
Мирза, саб фти-вуш юкIв ипIурайиз, ахъли йиз гъадшар гьаз дуфнадар: я Иса, я Муса гъафундайи аьхир? Керим адаш дуфнадайи.

(Шябан гъюру.)

МИРЗА. Керим адаш саб чарасуз сефериз душна. Исана Муса дяргъбанра саб багьна ашул.
ШЯБАН. Гьеле-гьеле, улупай ари узуз дагълу уьлкейин гележегдин игитар! Тфу-тфу-тфу, маншаллагь! Кьюб хили гъапIу Мирзасдар ву кьюридра. Мурар, фунур Малик, фунур Уьсман вуш, фици аьгъю апIуру?
СЕКНЕ. Маликдин хъюхънин кьаблик укIу бицIи таб ка.
ШЯБАН. Мирза, баяр мубарак ишри! Дурар уьмриъра увуз ухшар айидар ишри! Гьамус уву Секнейиз ухшар риш хьпаканра фикир дапIну ккунду.
МИРЗА. Махъварикси, риш урггур балин кьяляхъ хьиди.
ШЯБАН. Вуш, ккилигуз думукьан амдар.
СЕКНЕ. Дюзди гъапиш, риш духьнура гьазкIара дар. Ич дадайи, бахт айи бабаз шубар даршул, кIури шуйи. Рякъюрачвуз, къизилбашари чпи дисурайи йишвариъ шубарикан гьапIраш.

(Мирзайи цализ гъурд йивуру.)

СЕКНЕ (гъвалахъинди). Узу фициб ахмакь гаф гъапIиш. Дугъан кIвак гьацира зиян ка - узу кьил алабхьну. (Ебхьури) Йиз аьгъру гафарин багъишламиш апIинай!
МИРЗА. Ихь аьхюну баяр закур гъулан зиихъ майдандиина дявдин илим дубгъру дарсариз гьаъ.
СЕКНЕ. Дурариз ухди дарин?
МИРЗА. Ваъ, ухди дар. БицIидар гъайих – дурариз аьхъю хьиди.

(Секне бицIидар хьади гъягъюру.)

ШЯБАН. Мугъаз чан кьюдюхрар-гъардшарин гьякьнаан дупнадарваки. Фици вуйкIан дурар?
МИРЗА. Дадайи, сабан макIан, гъапнийи. Муса Зюрдягъ сагъламханайиъ а, дугъаз рягьят хьуз хъюгъна. Хъа Иса гъагъиди ву - дявдиъ гъагъи зийнар гъахьидарихъди думу Яракк ккаъну ими. 
ШЯБАН. Ужу гъапIунва дарпиб.
КIарчар иливуз гъафи шагьдин вакил ибарра илимдарди гъушну.
МИРЗА. Яв угру йишв дацIрахди кьара гъафундарвуз. Гюзчйири хабар дебккнин?
ШЯБАН. Уву кIурайиси гъабхьну. Ихь гюзчйири, шагьдин кьушмари аьхю женгназ удучIвуз гьязурлугар гъахура, гъапунзуз.
МИРЗА. Аьгъяйиз аьхир, Надири  учвтIан ахмакьар агурайиб.
Ухьу гьялак духьну ккунду. Му ражну деринди Табасарандиъ учIвайиз, дугъаз гирва диврухьа. (Марччлин гъидкьик капIнайи карта арайиз адабгъуру.) Шябан, ухьу Надир аьхю женгназ ТIиварин гъулан багахьна - гьамина  жалб апIну ккунду.
ШЯБАН. Дина дугъу Дербентдиан кьувватар гизаф хуру. Ихь бицIи халкьдин гуж удукьидин?
МИРЗА. БицIи халкь ву кIури, ухькан хъюхъяр марцц апIру ягълухъ апIуз хьидар: жилирвал кьадарнаъ адар.
Дагъустанра гъизилбашариз гъаршувалин хъюл`ан убхьурайи йигьагси а. Гъи гъийитIу йикьрарииндира, гьар миллетдин гьаммишан дявдиз гьязур дестйир хьиди. Ихь дихназ гизаф йишвариан кюмекар гъиди.
ШЯБАН. Яв гафари Кегьерикан вуйи яв мяъли кIваин хурайиз.

Дих апIура ухьуз багъри Ватанди,
Бабан хабахъ ишурайи балиси.
Дявдин женгнаъ шулхьа кьюрид чвйирси -
Ватан убхру вахтар дуфнахьуз, Кегьер.

ХярбукI леънар ккивну, ликар гьязу ву,
Чергес пирпйир увуз гьарган балгуру.
Игит ччвурар халкьдин ариъ адлу ву -
Ватан убхру вахтар дуфнахьуз, Кегьер.

Читин йигъ ву ихь кIул`ина дуфнайиб -
Кьадар-кьисмат гьациб гъабхьну хьуз гъавиб.
Ккидипурхьа Надир-шагьдин кьушмин диб -
Ватан уьбхру гъати женгариъ, Кегьер.

Алмаз шюшке хилиъ айиз, туври нур…

МИРЗА. …Кьасаб апIру душмнар ахьуз гизаф бул.
Гьяйифки, шюшкйир ва дявдин жара яракьар ихь я атлу, я пияда эскрариз гьуркIну адар! Я эскрариз лазим вуйиб бегьемди гъадабгъуз, дакьатра гьубкIну адар. Ихь гъулариъ яракь ктапIурайи рукьан устйирикан гизафдар женгариъ гъийихну. Гьаддиз Керим адаш яракь гьязур апIбан гьякнаан йикьрар йитIуз жара миллетарихьна душна. Дугъан улихьна гъягъидихьа - дугъу гьаз-вуш кьан апIура.
ШЯБАН. Ухьу Надирин гъардаш Ибрагьим-хандин чадуриин алархьган, йиз гьяйвник гюлле кубкIну, уву узу шюшкйириккан ккючIюгъю вахт кIваин илмияв?! Думуган узу аьжалин бацаригъян гъючIюгънийва.
МИРЗА. Думуган ухьу кьюридра аьжаликкан ккадагъуб йиз Кегьер вуйи.
ШЯБАН. Уву дид`ин Кегьер ваъ, МикI кIуру лакIам иливну ккундийи.
МИРЗА. Дидин ччвур дюзди иливна. МикIлахьан думуган увухь хьайи гъагъи гьюрбйир гъахуз хьидайи.
ШЯБАН. Думу гьюрбйириъ айиб, гьякьниинди, шубуригъна пай апIну ккундийи - Кегьеризра кади. Гьаддиз кьюб пай ичв гъулаъ гъибтнийза.
МИРЗА. Фици ич гъулаъ?
ШЯБАН. Яв кIваинди имиш, гьадму йигъари рягьматлу Малик халуйи ичв гъулаъ булагъ йибтIури айи. Узу дугъаз гунгар ккивуз кюмек гъапIнийза. Дугъу йиз тIалабниинди кьюб яркьу гъван, мугьур капIну, сувагъ гъапIнийи. Саб гъван булагъдихъ гьяйвнариин элеъруган лик дивру йишв`ин ккивнийча, тмунубсана дагъдин кIакIнаъ – гуриин, кабаб гъадабгъуриз якъ дипру йишв`ин. Думу гъванарикк яв Кегьеризна увуз вуйи пай гъизилна арс айи кьутйир жилиъ ивнийза.
МИРЗА. Мугьур али гъванарикк?
ШЯБАН. Ав.
МИРЗА. Хъа узуз гьамусдиз гьаз гъапундайва?
ШЯБАН. Уву гьерхнийнахъа? Ахъли душну, булагъдихъ ккивнайиб ккадабгъурхьа – закур дидихъ ихь баяриз яракьар гъадагъруси.
МИРЗА. Вуш закур баяр яракьназ ХярбукIна ясан Зерихгерандизра гьаъдихьа.
ШЯБАН. Таблиин ккивнайи кьути яв кьюдюхрар мубарак апIуз - дурариз пешкеш апIураза. Дидкан сар яв хъугъ`вал алиризсан йип. Ухьу дявдиз гъягъюрайи инсанар вухьа.
МИРЗА. Гъач, акв алабхьайиз, гъягъюрхьа.
ШЯБАН (гъудужвури). Гъушхьа!
МИРЗА. Раккнианди мягъян – узу увуз жара рякъ улупурза: гьаму мурччваъ айи жарх алдабгъну, фурийиъ учIврухьа. Милин жиликкди гъяриз удучIвру рякъ кка. Думу ич адаши гъушу дявйирин вахтна, саб дюшюш гъабхьишра кIури, дапIнайиб ву.
Шябан! Эгер узуз фукIара гъабхьиш, йиз баяр дяви адру гъулариз ихь хяларихьна – гьарур саб йишваз хьади гъарах: фуну миллетарик фуж узуз вафалу вуш, аьгъявуз. Вари саб хизандиз тувиш, гъурху гизаф а. БицIинудар – сар Секнейихъди, тмунур дадайихъди шлубси апIин. Дарш, кьюдюхрар гъяркъган, дурар йиз баяр вуйиб дишла ачмиш хьуз мумкин ву.
ШЯБАН. Иншаллагь, баяр хул`ан адагърубсиб дюшюш алдрабхъбак умуд киврухьа.

(Хъумпарин сес шулу.)

МИРЗА. Дада дахънайи хулан улдак кучра! Фу хабар вуйкIан?!
ШЯБАН. Фуж-вуш гъакIну, кIурайиси ву.

(Аминат, дугъан кьяляхъди Секне удучIвуру.)

АМИНАТ. Мирза, юкIв гъурдаъ бис, жан бай! Уву саб ихь кьушмин ваъ, ихь халкьдин кIулиъ айи кас вува! Увкан ихь вари женгчйирин гьевес асиллу ву - уву дердну уьргъюз гъитуз хай шулдар!
МИРЗА. Дада, фу гъабхьну?
АМИНАТ. Яснаъкьан усалвал мапIан - кIул зади бис!
Рякъюхъ ккеъну, къизилбашар яв гъардаш Керимдиин алархьну, кIур. Думу дукIну, хьади гъюра. Улихьна гъарахай.

(Мирзана Шябан утIурччвну гъягъюру.)

СЕКНЕ (ишури, сижарилан хабар алдагъуру). Дада!!!
АМИНАТ. Секне, Мирзайиз гъапи гафар увузра кайидар вуйиз - уву шлин хпир вуш, кIваълан магьапIан. Мирза хьайи йишвахь пашманвал муулупан – думу гьаму гъамнаан кьувват дудрубгди адагъуз чалишмиш йихь!
Ихь бицIидар ишура – душну, дурар ккаарц. Гьарах- гъарах!
(Секне гъягъюру.)
    Аллагьди инсандихьан аьгь апIуз шлубтIан артухъ тувурдар, кIури шулдайин? Аьгь апIуз аман амдардайиз. Кьаби яшнаъди му дявди кабабна кюлума гъапIзуки. Жан дадайин Керим, яв кIул`ина фу гъафнийкIан, жан бай? Узура яв улихьна гъюрза… (Хул`ан удучIвурайир амриан гъягъюру.)





                4-пи сягьна

Аминат ва Гьяжи-Мюгьюмед

ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Саб-кьюб гьяфтайин арайиъ урггуд йис гъушси, кьаби гъахьунву – мици буш махьан уву, Аминат. Гъизилбашари му ляхин, Мирза хажалатниинди уьргъюз, кьастIан гъапIуб ву. Яв хизандихъ хюрч хъипна – аьксина учву ижми ва гужал духьну ккун!
АМИНАТ. Баяр дявди талаф апIурайи дадйир кьаби дархьиди гъузрин, гъавум!? ЮкIв - жюнерги гъубду луфси, ифдиан дубхьнайиз. Гешкена узухъ хъимбу уьмур йиз баялихъна йиз худларихъ хъивну, артухъ дерд  рябкъяйиз, Аллагьди узу сикин гъапIнийна.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Яв баярин веледар ликриин апIуз яв кюмек лазим ву. Уву зяиф гъахьиш, Мирзайин кьувватра кам хьиди. Дерд гъагъиб ву кIури, ухьу жвув дидикк ккачIаркIуз гъитурдархьа. Ухьу душман дагъитмиш дапIну ккунду, ихь ккидирчу гъулар ликриин дапIну ккунду.
АМИНАТ. Чалишмиш шулаза, гъавум, чалишмиш шулаза. Амма ликари жюргъри имдарзу, уф гъапIиш – алдакназу. Тек йиз Мирзайин ва йиз худларин язухъшну уьмриъ гъузуз мажбур апIуразу.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Сабур апIин – сабур апIин! Садар ухьу вуйинхъа юкIв кIару дубхьнайир?! Бютюн ихь халкь гьаму кюкнаъ а.

(Мирза гъюру.)

АМИНАТ. Ляхнар фици гъахьнийичв, жан бай?
МИРЗА. Гьарсаб гъулаъ, башчйирра кIулиъ ади, яракьлу дестйир тешкил дапIнача. Лазим гъахьибси, сатIи духьну, дявдиз гъягъюз.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Вуш-дарш уьзденар аьрхри, сикин даршулайи девлетлуйир гьамус наши, дявдиз гъюрайин?
МИРЗА. Девлетлуйир сар-кьюрра дявдиз гъюрадар, чибхъанди касибар гьаъра.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Вари жилар ккунди, жвуван халкь аьсси апIури гъахьи Гъучи-хан наши?
АМИНАТ. Дурарин тухмигъна йиз эмдин риш дурхна, гьаддиз дурар ужуйи аьгъязуз.  Гъучи-хандиз шубур бай а - саркьан башакк ккайидар дар, саркьан гъулан я хайригъ, я шейригъ гъяйидар дар. Дурарихьан чпихъди фуж хъади гъюз хьидихъа?!
МИРЗА. Гьаци ву. Гуж дарапIиш, гьюрматниинди дурарин гафназ иб йиврур адар. Хъа Рустам-кьадийиз маншаллагь! Дугъаз халкьдин зурба гьюрмат а, ва дугъу чан мягьялариан аьхю кьушум тешкил дапIна, урггур гъардшин гъала гъадабгъуз даршлу баруйиз илтIибкIна.

    (КIул`ин чанта улубччвнайи ГьясукIра улихь гьитну,  Шябан учIвру.)

ШЯБАН (ГьясукIрин кIуллан чанта улчIюбгъюри). Гьаму мял`уьмди, ихь ярквран кьунар йихури, душмандиз йикк масу тувра. Гьаци  чаз гъазанж тешкил дапIна. Сарди дар гьа! Чан хликк учвсдар дудуругълийирин дестера уч дапIна.
ГЬЯСУКI. Учв тIафал вуди, узуз фйир кIураш!
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Эгер гаш`ан гъадагъну, хюрч апIураш - му гъаври шлу ляхин ву. Хъа гъазанж бадали душмандиз йикк хъапIру кас ихь арайиъ фици яратмиш гъахьнуш, мюгьтал вуза.
МИРЗА. Чакъал, яв аьжал хъудубкьнайибдикан саб ражну гъапнийзавуз!
Шябан, му мердимазар ихь гим`ина гъайих. Агъсакъларихъди, мугъкан гьапIруш, мясляаьт апIурхьа.
ГЬЯСУКI  (Шябну, гьитну, хул`ан идитурайир кьамкьариина ис шули).
Ваъ-ваъ-ваъ! Миннат ибшривуз, Мирза, гьаму ражнусан хатур апIин! Ху апIуразавуз, сабансан улдудугуз. Узу увуз яракар шулза - миннат ибшривуз…
МИРЗА. Дургин йихь йиз уларихьан!
ШЯБАН. ГьясукIриз, жанаврихъди марччлин рижв дипIну, марччлихънарихъди дуствал апIуз ккунди шулу. (Шябну ГьясукI раккнихьинди хъуржну, Мирзайин ибахъ гафар апIуру.) Ихь гюзчйири, закур шагьдин кьушум Табасарандиина гъюру, кIура.
МИРЗА (явашди Шябназ). Ахъли улихьна гъягъюрухьа.

(Шябан, ГьясукIра улихь гьитну, удучIвуру.)

ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Жилижви турикк ккучIвур - гафнакк ккудручIвур, кIуру. Хъа му чакъликан инсанаригъ саб гаф гъядарди шулдар. Ву кIури, гьапIрува? Думу, чан вуйирсир, ихь миллетдин бай ву.
АМИНАТ. Абдлиз аькьюл тувуб гъванариин рузи убзбак мисал ву, кIурдаринхъа. Ухьуз ккунду кIури, чакъликан марччлихъан шулин!? Мицир инсан - халкьдин бахтсузвал ву. Амма, жан бай Мирза, аллагьисан дугъахьна рягьим мудубганай - дугъан дадайин язухъ ву!
МИРЗА. Агъсакълари фу кIуруш, лигухьа, дада.
Мялим, ухьу ихь илмин багьалу китабар ижми дапIну ккунду. Гьапибси шулдар… Чапхунчйири швнубан ихь дагълу гъулар руг-рюкъ дапIна. Дурари асас вуди илимлу йишвар кьабариан рагъруб аьгъявуз.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД. Гъаври гъахьиза, жан бай. Гъи думу ляхнихъ хъюгъруза.
МИРЗА. Ахъли узу рякъюъ учIвну ккунду, дада. Яв швушвахъди ихь эскрариз артухъси уьл убжай ва сурсатар гьязур апIинай.
ГЬЯЖИ-МЮГЬЮМЕД (гъягъюз гьялак шули). Вуш узура йиз худлар рякъ`ин апIуз гьялак духьну ккунду. Рякъидихьа, Мирза. (Гъягъюру.)
АМИНАТ. Ибшри, жан бай, гьязур апIурча. Ягъур ибшричвуз, гъалиб духьну, сагъ-саламатди кьяляхъ гъюричву вари! Аллагьди хатIа-бала учвхьан ярхла апIри!
Мирза, жан бай, узу гъакIиган, дюаь апIуз, увукьана чIивиди гъуз! (Гъягъюру.)
МИРЗА. Иншаллагь, дада. Ужувлахъинди фикир апIурхьа.
(Дявдин мержан палат алабхьури, чан чюнгриз кIура).

Чюнгюр, гиран мапIан узкан,
Йиз гъабхьиб дар жиниб увхьан.
Гьякь гъардшарси вуйхьа халис,
УбчIвундар ихь ариъ иблис.

Гьамус дуфна жара вахтар,
Дигиш хьиди уьмрин мукьмар -
Гюрчег сес ихь дагълу чюнгрин
Эвез апIру сесну шюшкин.

Гьаддиз уву гъубз ихь цалик,
Узу дявдиз шулза шерик.
Чергес чуха шул увухъди,
Дирбаш кегьер щул узухъди.

(Гъягъюру.)




                5-пи сягьна

Секне сарди.
СЕКНЕ (Мирзайин чюнгриз).
                Чюнгюр, уву гъибтну цалик,
Мирза дявдиз духьна шерик.
Узура гъурхундар чахъди -
Дирбаш Кегьер хъа дугъахъди.

Гъи ригъра сефилди узуз
Гьаз рябкъюраш, шулнухьан пуз?
Яраб хъана шуйкIан вахтар,
Албагру ихь уьмрин симар?

КтIуршвган дявдин гъамлу цIийир,
Ккуний, мяъли апIуз цIийи.
            Яв мукьмихъди куний узуз,
                Мирзайин ширин сес ебхьуз.
 
АМИНАТ. Садакьа илдип, швушв! Мирзайин кIуллан Аьхю Пирариина садакьа илдип. Гъатху дудухси духьнаву, фикрар апIбу - садакьа илдипиш, сабур гъюрувуз.
СЕКНЕ. Илдипунза, дада, илдипунза. Мирзара, ихь имбу баярра - ихь вари кьушум ккидисну, илдипунза. Узу садакьайихъ бахт гъадабгъурайирси шулуза.
АМИНАТ. Астафируллагь, жан швушв, аьссивал кайи гафар мапIан. Аллагьдин къудрат аьхюб ву, шюкюр ибшри чаз! Хабар-этер гъабхьундарин Этегдиан?
СЕКНЕ. Ваъ. Анжагъ ТIивак гъулан багахь дяви гъябгъюрайиваликан хабар азуз. Рустам-кьадийира аьхю кьушум хъади дуфна, кIурайи. Сарун жараб  аьгъдарзуз. КIулилан гъилигдари, гизаф йишвариан кюмекназ аьхю дестйир гъушну, кIура.
АМИНАТ. Сабур апIин, мициб вахтна кIвакан гъван, жандикан гъарз апIури аьдат ву.

(Кюмек ккун апIури дуфнайи дишагьлийирин сесер шулу.)

Сарпи ДИШАГЬЛИ. Эй, мусурмнар! УнтIаъ улар имдарди, кьамкьарикк ликар ккимдарди дуфнайидариз кюмек апIинай!
Кьюрпи ДИШАГЬЛИ. ГъакIир ярквран кIапIлиъ кивну, мухриъ гъазаб абсну, жандиин кьимкьна заз аларсну, аман имдарди, дуфнайидар вуча.
Кюмек апIинай!
Шубурпи ДИШАГЬЛИ. Хулар ккадахьу мискинариз кюмек апIинай!
Юкьурпи ДИШАГЬЛИ. БицIидар гашлу йихурайич, кюмек апIинай!
АМИНАТ. Гъачай, гъачай, эй бейнавйир! Дявира саб вуйихь, хажалатра. Дявди авара дапIнайи мискинар. Яв Аллагьди диван апIрияв, халкьдиин гьаму гьял алапIнайи гъанлу душман Надир!
Сарпи ДИШАГЬЛИ.
АпIурава дявдин гьюжум,
Инсанариз туври зулум.
Аьхир шулу увуз гъалум,
Яв пис ниятар, нярс душман.

Кьюрпи ДИШАГЬЛИ.
Гъалхан, гюрз гъадабгъну хилиз,
Дуфну ава Дагъустандиз.
Басрух, зулум туври халкьдиз,
Гъирмиш апIурава, душман.

Шубурпи ДИШАГЬЛИ.
Ккидирчури шагьрар-гъулар,
ЦIа кипри, ургури хулар,
Уьмриъ аьзаб, вягьшивалар
Тасдикь апIурава, душман.

Юкьурпи ДИШАГЬЛИ.
Дюн’яйиз йивуз ккунди кIур,
Лицурава, футна кIуркIур.
Яв нефсназ дюн’я гьудрубкIур,
Намус, гъир’ят адру душман.

Хьурпи ДИШАГЬЛИ.
Мал-мутму апIури тIараш,
Ватандиз туврава шабаш.
Аьгъю йибхь гьа, уву гьапIраш,
Аьхир пашман шулва, душман.

СЕКНЕ.
Эй, зулумкар, зулмарин шагь,
Ава кIваълан гьаъну Аллагь.
БарбатI шулву аьхир, валлагь,-
Шак адар му ляъниъ, душман.

( Гьяйвнин ликарин сес шулу.)

СЕКНЕ. Атлу гъюрайиси ву. Чархачи гъюра! Ухьуз фу хабар хурайкIан?!
Чархачийин сес. Гъалибвал!!! Гъалибвал!!! ТIивак гъулан багахь женгнаъ хъанара ихьдар гъалиб гъахьну! Мирзайи Надир-шагьдиз зиян гъапIну! ЙицIимиржид агъзур гъизилбаш гъийихну! Ихьдариз аьхю кьадар яракь ва гьяйвнар ккахьну!
СЕКНЕ (чав-чакди). Женнетдиъра, жегьеннемдиъра учIвру раккнар садар ву гъапир йиз йишв`ин алди гъахьну. (Дихнан сесниинди).Чархачи, Мирза гъяркъюнвуз - Мирза!?
Чархачийин сес. Кьалухъ Мирзайи дявдиъ Надир шагьдин хилиз зиян гъапIну! Игит Мирза сагъ-саламат ву!
СЕКНЕ (деъну, ишури). Шюкюр ибшривуз, аьзиз Аллагь!





                6-пи сягьна

Мирза ва Шябан. Шябнан лик илдибтIна ва ликуди а.

ШЯБАН. Накь, ликуди ашра, думу мажлисдиз гъушнийза - халкь гизаф айи. Шагьдин кьушмариз аьхю зиян-зарар туву женгарикан улхруган, гьаз-вуш ихь ччвурар дисурадайи.
МИРЗА. Ухьу дявдиз ад бадали гъягъюрадархьа, ихь жилар душмандихьан азад апIуз гъягъюрахьа. Гъалиб гъахьихъанмина, ихтилат фтин ибшри?!
ШЯБАН. Ихь халкьдинкьан ччвур дупну ккундарин?
МИРЗА. Уву гъаври дархьивалиан тюнт шулайиси айиз. Фикир мапIан - варибдикан бикIру тарихчйир хьиди.
Тарихчйир дархьиш, ругар-гъванариз вари аьгъяди гъубзди. Гележегдиъ гьациб вахт гъидики, ругдик гъубзу шилниинди, гьавайин лепейиинди тарихар чIиви апIиди ва кучIляхяр биябур хьиди.
ШЯБАН. Гъалибвалихъ жанар дивдарин ччвурар ккеркну, дявдилан девлет гъапIдари чпин ччвурар адлу гъапIну кIури, гъакIирихьан фу пуз хьиди?
МИРЗА. Аллагьдиз вари рябкъюра.
Шябан, уву гъи явдар дару гьенгар гьаз йивурава? Гьелелиг Надириин гъалиб хьубкан улхуз ухди ву. Аьхю женгар хьуз ими. Гизаф кIулар али аждагьа, вари кIулар алдадатIди, йибкIурдар. Кьувват имиди гъабхьиш, дидин аладатIу кIуларра илиршуру. Вари дагълу халкьарин кидикьнайи кьушмари дяви дарапIкьан гагьди, Надирин бин ккидипуз шулдар. Гьаци вуйиган, гьязур шулхьа - гъалибчйир хьуз, варди ччвурар дисру гьунарар улупуз бере ими.
ШЯБАН.  Ихь миллетдин гьунарар ва аьзабар тарихдиъ мялум дарди гъузур кIури, кин кайиз.
МИРЗА. Зюрдягъ мистан цалиъ иврайи илмин ахтармишарихъди Гьяжи-Мюгьюмед мялимди ихь гъийин тарихдикан гъибикIу китабра ивра. Наслари думу китабар аьхю дамагъниинди урхиди. Эгер ухькан тарих гъудрубзишра, метлеб - гъалибвал ву, ччвурар гъузуб дар.
ШЯБАН. Мирза, ихтиятвал уьбх. Шагьди яв кIулихъ аьхю кьиматар мялум дапIна кIури, хабрар а. Увухъ дугъу якьинди чан ***ирин дестйир хъирчди.
МИРЗА. Дугъу увура ухдитIан чан хусуси душман вуди мялум дапIнайи. Жакьварихьан гучIрури дяхин дурубзур, кIурайиб ву.

(Секне гъюру.)

СЕКНЕ. Ичв зийнар, улдурчну, илдитIуз ккундийзуз. Ваа! Мирза, уву зиян улдубчну гьаз лицурава?
МИРЗА. Зиян дар думу – кацIахнайи йишв ву. Душв ужу гъабхьниз.
СЕКНЕ. Яв жандиз фукьан  инсафсуз дарнахъа…
ШЯБАН. Секне, яв кIваз давди аьзият мутуван: зиян ачмишди айиган, ухди ужу шулу. Йиз илдибтIнайиб, кудручишра, ужуди айиз.

(Урнарик кучру.)

СЕКНЕ. Узу удучIвурза – ичв жанар гьял апIинай.

(Мирза, гъедергну, удучIвуру.)

ШЯБАН (Мирзайин кьяляхъди гъягъюри). Дуфнайири яхул чIал апIура. Мирза гьерхра.
МИРЗА (хътакури). Шябан, ухьуз Яхул дерейиъ гъизилбашарихъди гъябгъюрайи дявдиз кюмекназ дих апIура. Узу ихь гьязур десте хъади гъягъюруза. Лазимвал гъабхьибдин мушваъ гъайгъу зигарва.
ШЯБАН (гьюрс кубчIвну, ликуди лицури). Мирза, бегьем сагъ хьайиз – хулаъ гъуз! Дестейихъди уву мягъян, дестебаз гъушиш чIяаьн ву! Гъи увура гъягъюб чарасуз дар -гъит дестебаз гъарахри!

(Мирза, Шябнан гафариз фикир тутруври, палат алабхьури, гьязур шула.)

СЕКНЕ (Мирзайихьна тувру гьюрбир чикиди гьязур апIури, Шябназ жиниди). Думу чав кIурубдилан улдудучIвруб аьгъявузки.
ШЯБАН. Эгь-эгь-эгь! Мугъу чан жан гьаци, садакьайиз илдипнайибси ву!
МИРЗА (Шябнахъан хабар хътагъури). Узу гъяйиз, яв гъяндач дубхьнайи лик сагъ апIин! Хулаъ дахъбу мурмурчи гъарибабси духьнаву. (Кьюридра аьлхъюру.) Фикрар мапIан, Секне, баркаллагь! Дадайиз узу, саб ляхин ади, ТIюрягъна гъушну, йипай.
ШЯБАН. Узу Аминат хала алдатмиш апIуз гъузидарза, йизра Зильдикк ва Мажвглиин саб бицIи ляхнар айиз. Йиз гьяйвни узу гъахиди.               

(Кьюридра гъягъюру.)

МИРЗА (кьяляхъди гъягъюрайир дийигъну, Секнейиз). Уву гьаз пашманди ава?
СЕКНЕ. ФукIара гъабхьиб адар. Амма гьаз вуш юкIв, мархь али циркларси, ибшуз гьибккнайиз. Фу вуш аннамиш апIуз даршлубди гъалаб кипназук. Белки, дестебаз гьаъну, гъи уву дурушди гъузарва?
МИРЗА. Шулдар. Сабур апIин!
СЕКНЕ. ЧIурдиъ гъузнайи гъеебццу укIан эплар - табиаьтдин мюгьюббат улдубг`ган гъузу рюкъдин гунтIарси рякъюру. Вахтнан сабурлу гьюжранди гьамци ихь мюгьюббатра  ктIубшвурушул…
МИРЗА. Аьхиримжи вахтна бала-кьазйир гизаф рякъюрайивалиан уьмур мучIуди гьисс апIурава, Секне. Дюн`я фици гъабхьишра, ихь мюгьюббат ктIутIубшвруб аьгъявуз.
КIул за дапIну, йиз машназ лига! Гьамус инчI ккадапI. Магьа ригъ удубчIвну. (Гъягъюру.)
СЕКНЕ. Аллагьдиина аманат ишричву! (Чакди) Ригъра кмиди пашманди айибси гьибгъру. Яраб увуз дярябкъюб имийкIан, кьаби ригъ?! Инсанарин дестйир дестйириана тепилмиш духьну, сари-сар йихруган, уву фу кIури шуйкIан? Увуз рякъюри, му дюн`яйиъ инсанарин хил`ан инсанар фукьан талаф гъахьнийкIан?!
Жан Аллагь, уву кюмек йихь! Жан Аллагь, увуз лазим вуш, йиз уьмур гъадабгъ, йиз дюн`яйин мяна, йиз халкьдин далу ва умуд - йиз жилир уьрх, зийнари кабаб дапIнайи йиз гъардшариз сабур ва сагъ`вал тув, - увкан гьар гъудгнихъ апIурайи миннат гьаму вуйиз. Дурарин нефес адру йигъ узуз муулупан, жан Аллагь!

    (Аминат удучIвуру.)

АМИНАТ. Инсан кьаби шули, дугъан фагьмариъ айи айтIан дюн`я яркьу шулу, дугъан чIатинди лигру улар ва чIатан ебхьру ибар зяиф хьуз хъюгъру. Йизра гевюлин айитIинди артухъ лигру вахт гъафиганси ву: йигъар гъягъюриз фагьмариъ гъубшу вахтнаъ ади вая гьаму вахтнаъ - йиз рягьматлу баярихъди ва ичв рягьматлу адашихъди сюгьбатнаъ ади… Гьаму баяр наши, Секне?
СЕКНЕ. Фу-вуш ляхниз ТIюрягъна гъушнуш, кIурза.
АМИНАТ. Йиф айи йигъанра дурарин шил хъапIуз удукьидар. Чиб бегьем сагъ хьайизкьан хулаъ гъудрузри шулин?!
БицIинудар даахна. Узу баяриз лигидиза -, уву яв ляхнар апIин, швушв. Сан гьиидару нивкIар гъяркъниз… Ваъ, кидитидарза..
СЕКНЕ (чакди). Яраб цци чвул гьаз мукьан ухди улубкьнийкIан?! Гьарарилан кIаж алдабхьузкьан вахт гъабхьундайики. Табиаьтра дявйириъ йихурайидарин хажалатнаъ а. Ахьрайи кIажар дюаь апIуз ккидиснайи хиларси рякъюру. Мурари гъийихдар кIваин апIурайин, дарш гъюзимбубдикан ишара туврайин?
ЧIат айиб фу сес ву? Гъул`ин хъютт аьлябгъюрайиси азуз.
 
(Чакъал ГьясукI  гъюру.)

ГЬЯСУКI. Фукьан архаинди ачва? Зюрдгъярин гъулак цIа кабхъна!
АМИНАТ (гьялак шули). ГьапIру цIа? Фици кабхъну?
 Секне, узу, кюмекназ душну, гъюрза. Увхьан бицIидар дитну гъягъюз хьидарвухьан.
(Гъягъюрайири раккнаригъян). Эй, Гьясанбег, нашива?
ГЬЯСУКI. Узухь НичIрасна табшуругъ хьазухь. Узуз миккилиган.

(Аминатдин кьяляхъди душну, ГьясукI дишла хъадакну гъюру.)

СЕКНЕ. Йиз юкIв гьялакди гьаддиз айиштIан. Ваъ! Узу дурушди ктисурдарзу. 
 ГЬЯСУКI. Наана  гъягъюрува, упагьи дишагьли? Уву дина гъягъбан мяна имдар. Ичв аба Гьяжи-Мюгьюмед цIигъ гъургну, сарди ваъ - чан ккуни китабарилан хабар алдагъну. Гьамусяаьт мина Надир-шагьди Ванихъ гъул ккидипуз гьаънайи гъизилбашар гъюру.
СЕКНЕ. Фууу? Гьаму гафар узуз гъеерхьдар вуйин дарш гьугъужвдар?
ГЬЯСУКI. Увуз сабан ебхьузра-рябкъюзра ими. Гъизилбашари гьамус  Мирзайинна яв курцIлар са-сабди узхьан кьиматнахъ гъадагъуру. Узу яв жилири халкьдин хайирназ тулк гъапIу йиз девлет йицIуб ражари артухъдира кьяляхъ гъюрубси йикьрар дапIназа.
СЕКНЕ. Узу яв ушвниъ кIару руг абхьарзаяв! Узу Кьалухъ Мирзайин хпир вуза! Ебхьуравуз! (Ханжал аьчIябгъюру)
ГЬЯСУКI. Гьаддиз гъизилбашариз, уву фуж вуш, хушниинди пидиза. Дурари яв гюрчегваликан неззет ктабгъруси.
Гъи яв жилирин паччагьлугъдин ккудубкIру йигъ ву. Мирзайин илмарин диб ккидипну - вари гъубгну. Уьзден мягьялариъ инсанарин ггадар йирччура, анжагъ лукIартIан чIивиди гъузидар. Гъуздар вари хъасин йиз ряятар хьиди. Узу му вилаятдин амир шулза ва мушваъ цIийи гьюкум ккебгъруза.
СЕКНЕ. Агь уву жегьеннемдин вакил ишриву, жасус! Чакъликан гъабхьи чакъал!

 (Секне ва ГьясукI кчIихуру. Секнейи за гъапIу ханжал ГьясукIри, илтIибкIну, дугъак чак кубччвру. Секне алдакуру.)
 
ГЬЯСУКI. Вари терефарихъанди гъизилбашар гъюра. Дурар йиз кьушмар ву. Узу му вилаятдин паччагь шулуза!

 (Аминат хъуркьру.)

АМИНАТ. Думу девир увуз рябкъруб дар, нянати жасус! Сабан кьацI гъиву ***иин хъугъ`вал апIуз даршул. (Секнейихьна жаргъуру.) Вагь, му хъана кьацI апIуз хъуркьунваки! Я Секне! Секне!!! (ГьясукIриина диш шули.) Йиз худларин хюрчаз дуфнайир вушалва гьа, жегьеннемдин маш гъяйи гьярамзада! Уз`ин ил илмиди, уву дурарик тIуб кубкIидарва!
ГЬЯСУКI. Йиз рякълан фана йихь – хъанара йиз хилар кацIуз мигъитан!

(ГьясукIри Аминат, чан улхьан гьидитури, хъуржну, ккатIахьуру.  Шябан архьру ва ГьясукI йивну йикIуру.)

ШЯБАН. Му чакъал ухдитIан алдабкну ккундийи! Аминат хала, хулар душманари кьялаъ тIаъна. Чикиди баяр хъади гъач, жиликк ккайи рякъди гьергрухьа. Гъяриъ гьяйвнар ккилигурайиз.
АМИНАТ. Гьямусяаьт… (Жаргъну гъягъюру.)

(Шябну Секнера хулан мурччвазди хъючIюрхюру, ва вари дургуру.)




                7-пи сягьна

 Аьндалал дерейиъ дагъустанлуйиринна Надир-шагьдин кьушмин женг гъябгъюрайи майдан.
Мирзайи ва дагъустан эскрари гъизилбашарихъди гъилинжариинди дяви апIура.
МИРЗА (женгнаъ). Баяр, далу уьбхяй!
ШЯБАН. Мирза, сарди улихьна мягъян! Таблиин чIимирчйир ккеъна…
МИРЗА (душмнариз йивури ). Гьаму Ванихъ гъулхъанди! Учву гъубгу Инжнарин гъулхъанди! Учву ккидипу ГьарчIвлан гъулхъанди! Инсанарин ггадар гъапIу ЧIиллар гъулхъанди! Учву баяр гъийиху дадйирихъанди!..

(Гъизилбашар гьергру.)

Сесер. Гъяжрар гьергра! Хъергай! Кьялхъян йивай! Гъалибвал! Гъалибвал!
МИРЗА. Гъалибвал! Аждагьайиин кIулар илми, вушра сарун думу улихьдин кьувватназ гъидар. Дагъустан азад хьувалиин инанмиш гъахьунза! Гьаддиз рази вуза.
Баяр, ихь зийнар духьнайидариз чикиди лигай!
ШЯБАН. Мирза, гъийихдарикан гьапIхьа?
МИРЗА. Сабан кубкIнайидариз кюмек апIурхьа! Му Аьндалал дерейиъ душмандин хил`ан гъийихдар сад ихь мурггар дар, му жилиин вари дагъустандин мурггар алдакна. Дурар гьаму багахь хьайи тавлу гъуларин агьалйирихъди мусурман аьдатниинди варди сатIиди фаркьат апIидихьа. Му гъулариъ ихь хяларра гизаф а.

(Мирзайик гъирагъдилан гъиву чIимир кабсру.)

Сесер. Мирзайик кубкIну! Баяр, Мирзайик чIимир кабсну!
ШЯБАН (Мирзайин гъюникк ккархьну, думу алдакуз гъидритри). Баяр, чикиди лукьман хъади гъачай!
МИРЗА. Гьяйиф, дустар, гъалибвалин нукьтIа дивайиз, узу учвухъди гъузрадар!
Мерд, йиз баяр фуну гъулариъ аш, саризра аьгъю даршлубси апIин. Тямягь айидари дурар душмандин хилиъ ивуз мумкин ву. Дагъустандиъ узуз вари миллетар багъри вузуз - йиз баяр чпин хулариъ а. Дурарихьди илим дубгъуз гъит - йиз рякъди гъарахри!
Узу рякъюъ гъакIиш, эгер учвуз гъурху адарди гъабхьиш, Ванихъна духну, узу гъулан накьваригъ ич адашинна йиз гъардшарин багахь кивай…
Мерд, уву гьаз ишурава? Жилижвуву улин нивгъ улдрупур.
ШЯБАН. Ишурадарза. Улиъ чIюрх абхъниз. Мирза, гъюру ражнан женгназ ликриин шулва – ужувлахъинди фикир апIин!
Баяр, аьба ккипай! Ухди! Мирза! Мирза! Амриан гъушну. Эй, баяр, лукьман гьаз хъуркьрадар?

(Баяри лукьман хъади гъюру.)

ЛУКЬМАН (кIул дутIубччвну). Мугъак йиз ляхин кимдар.
ШЯБАН (лукьмандин мухриан дидисну). Хъанара лиг - чара абг!
ЛУКЬМАН. Наан кабснаш ва фукьан айитIна дубшнаш, гъилигнийва? Умуд кадабтIай, кIурадарза – фици шулуш, сар Аллагьдиз аьгъя. Хъуркьруш, аьхю лукьмандихьна гъайихай!
ШЯБАН. Баяр, аьбайихъан бисай - Мирза аьхю лукьмандихьна гъахурхьа. …Мирза ачмиш шула!
 
(Шябну, лукьманди ва эскрари Мирза, аьбайиин илитну, гъахура.)

МИРЗА. Ухьу Кьалухъна хъуркьраки! Узу къаршуламиш апIуз адаш ва гъардшар улихьна дуфна!
Тарихдин бахт ва аьзаб уьбгънайи йиз баб-юрд, яв улар гьаз пашманди лигура? Гъарзар гъамлуди уьлчIюкьнайи кIвантIариз ухшар духьнаявки! Гъярар хажалатну юкIв гъутIубкIу йишварси аяв. Рибчраригъ рузурайидар яв нивгъар вуйин? Мушв`ин яв дердну гъванар урчIвура. Дявдиъ веледар гъийиху яв хажалатну перишан дарапIди гъузрин!
Гъюдран штун кIулиан шид хьади, Секнера дуфнаки! Секне, уву сарди гьаз вува - ихь баяр наши? Дахаргназу – яв гварлан саб цIадал шид ча!
Рякъюхъ фукьандар дармнин кюкйир кудучIвнаш! Дийигъ, Секне, увуз гъатху кюкйирин кунцI уч апIурза.
ЛУКЬМАН. ЧIимрин кIакI зегьерламиш дапIнайиб хьуз мумкин ву…
МИРЗА. Баяр, узу багъри табиаьтдин хулаъ учIвраза. Эгер йиз кюмек лазим гъабхьиш, чIвурд`ин цIа кабхьай! Узу чарасуз хъуркьдиза!

                ( Вари гъягъюру.)





                АЬХИР 
               
АМИНАТ ва ДИШАГЬЛИЙИР (яснан палат алди деъну, ишлар апIура).
Жан, гъураматдиинра гимйир хъау игит баяр дадайин!
Жан, кIекIел адру йишваъ кIелйир диву баяр дадайин!
Жан, ликрин кIанар аркIайиз дилицу баяр дадайин!
Жан, уларин акв гъабхайиз дилигу баяр дадайин!
Жан, саб хилиъ рягъ имиди, тму хилиъ гюзгю имиди, гъушу баяр дадайин!
Жан, гъуларилан цIа алдапIу, шагьрарилан кум алдапIу баяр дадайин!
Жан, халкьдикан хизан гъапIу баяр дадайин!
Жан, мархьари жан жибкIури,
МикIари палат ебццури,
Зиян залум вуйич дарпи,
Ифи гьяйиф вуйич дарпи,
Ватан уьбхюри, жанар фида гъапIу   
Гъучагъ баяр, дадайин!

Сягьнайиин Мирзайин гъаранту рябкъюз хъюгъру ва шаирин сесниинди дугъан васият ебхьуру:
Мургу дустар, апIураза васият
Уьзденвалиъ Ватан уьбхюз азадди!
Му жилиин фициб вушра вазият,
Дагъустан халкьдин дуствал бисай зади.

Учвлантина дяви зат меккебгъанай!
Тур хьади гъафир апIинай дагъитмиш!
Халкьдин арайиъ гьякьлу илмар рагъай,
Дугъри кеспариин йихьай аьшкьламиш!

Жигьил насли уьбхри абйирлан гъубзуб,
Ихь жил, яркур вардин пай кади гъитри-
Мурггу ксари юрд бадали удубзу
Ифдин гъадри адарди хьуз гъидритри!

Ихь Ватандиъ йиз рюгь гъубзди чIивиди,
Текрар шули кьягьял наслин гьунарнаъ.
Ухьухъ гьамцир игит кас гъахьну, пиди,
Гьякь абгиди Кьалухъ Мирзайин ирснаъ.

                Перде


=========================
* Му пьеса Э. Аьшурбеговайи Дагъустан республикайин театрарин арайиъ 2016-пи  йисан кIули гъубшу «Дагъустан адлу гъапIдар» фестиваль-конкурсдиз Табасаран театри спектакль дивуз гъибикIуб ву. Конкурсдин шартIариинди, пьесайин асас игитрин яратмишар халкьдин арайиз адагъну ккундийи. Гьаддиз драмайиъ тувнайи шиърар («Васият» кIуру аьхиримжи шиир ктарди) ва шиърариан вуйи кьатIар - вари Кьалухъ Мирзайиндар ву. Дурарикан саспидар пьесайин автори тартиб дапIна. Хъа «Васият» кIуру шиир дугъу, Кьалухъ Мирзайин бикIбарин хатI уьбхюри (стилизация жюрейиинди), яратмиш гъапIуб ву.



=================
ЧИТИНДИ АЛАХЬУЗ МУМКИН ВУЙИ ГАФАР:
Лукьман – духтур.
Шам – Сирия.
Сагъламхана -больница.
БитIар - жирйир, жандиз утIубччвувал кайи рагъру уьзрар.
Табибваликан - инсанар сагъ апIбакан.
Рибчрар – шид убсру йишв.
Синабенд – гьяйвнин мухриъ ибтIруб.
Жаднаккишв – цIиин рукь гъюдал апIури, рукьан алатар ктаъру йишв.
Мялгьям - мазь.
Гъелем – чернилик кубсри, бикIру алат, перо.
Малкам - чернил.
БелемцI – чаз хайир бадали жарариз мелз йивру, кьюб маш гъяйи кас.
ЦIигьирчна ггаш  кюгьне вахтари цIа капIру кирбтин ерина ишлетмиш апIури гъахьну.
Мержан палат - дявдин (рукьариинди йибтIнайи) палат.
Гъилинж (г.кь. гъилинжар) – тур, гьадабтIру яракьнан саб жюре.
Фирман – мушвак: шагьдин мялумат ва думу мялумат кайи кIаж.
Кегьер – Кьалухъ Мирзайин гьяйвнин лакIам.
Атлу - гьяйвниин али эскер.
Пияда – яягъ (ликри гъягъюрайи) эскер.
Мугьур – печать.
Чархачи - хабрар туврур, вестник.
Дестебаз – эскрарин дестейин кIулиъ айир.
Тулк апIуб – мушвак: къарарниинди халкьдин хайирназ тадагъуб. Аьдат вуди, гьярамвалиинди дибиснайиб, дюзвал апIбан бадали, тулк апIури гъахьну.
Вазият – дюшюш, гьял.