Ц1окъа ц1ока дувха б1ухо шота руставели

Перевод Мустафа Ганижев

            Ц1ОКЪА Ц1ОКА ДУВХА Б1УХО        Шота Руставели
              (Витязь тигровой шкуре)

                ДОЛАДАР
                (вступление)

Из диа-бунена ц1е-ц1а, низаца хьакхелачо ховш,                16
Вай духьа лаьтта хозаде кхолламца, дика хила ловш.
Дийна садахара луш цо ц1ольг (тварь) даха-дала ха йолаш.       
Хьахьайка цуна лаьттан доалахой юхьа ловцабоккхаш. 

Даьла, 1а цхьане кхелад г1ов-сибат х1ара кхолламата!      
Ч1оаг1ве 1а со доалахо, шайт1анга ца 1ехацавайта!
Ц1ера доагадеш хилда «миджнура» юхера ха ейта!
Бекхам ма белахь сона валача, даьча аз къиношта!

Лоам, г1улакхдеш Тамар-паччахьа, лаьца туре, г1аг1е.
Сона-м, илланча, малаг1 даьчо, цуна г1улакх де доаг1е?
Аьли к1ажиргаш – агаташ, сийрда жовхьр, яйх басилгаг1е. 
Самукъдоала малар, из малхо лушдар го ший б1аргаг1е.

Хоастаю вай Тамара-паччахь, лоархьаш йола язаяр!               
Тамашне хоастаман илли аз хетадеш цкъа, из ма яр.
Са къоалам бар эрзах, шаькъа – 1амах агата кхера бар.
Из кхийтар са белхах, болата шалто вожаваь вар.

Сога амар да, паччахь хоастае кердача дешаца,
1одувцаш ц1ацкъамаш, юхьара б1аргаш даза кхерашца.
Цуна т1ехь хоза, ц1е бордаш, цхьа рубинах хьуллурашца, –
Кхы а кхера ма хули бохабеш дашах яь гонашца!

Пхьаралт, мотт е дог да сона дезаш, цунах илли ала               
Ба сона низ дог ураоттаде! Хьаькъал ше г1улакх дала.
Вай хоаствергва Тариэла, наьха самукъдоаккх ва села,
Лир доага кхоъ турпалхо, кхоъ байза доттаг1ий уж хула.

1оховжа, вежари г1айг1ан Тариэла ираз довра!
Цох бален г1айг1ан гебаг1 дега 1оталу, сона гора.
Из къаьнар оалам да со, цун ц1и Руставели хилара,
Т1адехкаш жовхьараш з1ина, из байтех наха алара.

Са безам баро, «миджнура», укха дувцара чудила:
Из, хьана эскара к1алйолаш, сона-м сийрда хьежила.
Цо дог дохаде, со воагашва ц1ера юкъе д1авела. 
Цу лепарча къа хетарза, хьеж 1овдалга каша вила.

Ер дувцар да чудена хул Иранера гаьна хана,
Наьха кулгах чакхдоалаш дера, жовхьар фийгаш мо хина.
Ер д1ала гуржаж мо хилар сона духьала хьадана
Цуна духьа, цунца дог долаш, г1айг1а села чуена.

Б1арга са дайна хьож эг1ваьр из йолча хила ца воалаш.
Дог хьахинна «меджнурах», цу къаьсттача ара, из лелаш.
Цо к1алхьардоккхалда согар са, из дег1а лазам хьалуш!
Мишта хоставу аз кхоъ турпал, нагахь кхы низ ца хулаш?

Хьанна фу данад кхело – из хул цун сатийша дог хьастар:
Болх болба болхлочо, т1емхо т1алаталва т1ем т1а геттар,
Хьаькъал доадолда, безам байзачо, довзаш цун халадар, –
Ма бувца 1а кхыбараш, каста хье цар вувца кхерашвар!

Байташяьзъяр  да тайпа довзар, сина ала хьалайбеш.
Даьлера къамаьло пайда луш наьха лерга хул тоамбеш.
Машаре дош дегачу диж мег х1арачо, из къор воацаш.
Масса дола къамаьл д1аьха хул, байт я лоаца е сатташ.

Лаоттар да ваьнналелачо, болаш из гаьна хул никъ,
Ловзачо – кхетар деш говза, нагахьа бургац лоарх1е мукъ.
Оашархочо ди хул сийна – байти шерал, д1аьхал дешдакъ.
Цо-м ше говр а соцаергъя, гуш къамаьл хулаш из чолакх.

Нагахьа ц1аьхха байти къамаьл хулаш хилча ца кхеташ,
Т1ахьажар да байт яьзъючо пайдане е безам байташ:
Б1аргагуш ший г1алат, из юхаваргва т1ехьашкавоалаш
Е, майра бургаца м1арга тохаш, дукхаз котваргволаш!

Из шиъ-кхоъ байт в1ашаеллар, из ма вац кхолламхо ва ала.
Цо ма лоарх1увла наьха дегаш карадоаладер хила.
Х1аьта кхычо дагайоахаш 1овдалал, духь в1ашка дола,
Цхьа ч1оаг1деш доацар, вир мо волаш: «Ер да хозен массала!»

Замига байто гойт, байтяьзъючо кхоллам боккха боацаш,
Дега ца 1аткъаш хул доккха ма1ан доаца цуна дешаш.
Из миска хула 1адсаькх, къона чарахьа шиъ кулг долаш:
Доккха оакхарех из кхераш, пайдабоаца аькха кхосаш.

Кеги байташ мегаш я цкъаза доацар дувца, беламбер,
Сакъердаме тоамбе, самукъдоаккха, безаме бегаш бер. 
Нагахь из дагадеха хуле ира, из лерх1а тоамбер.
Х1аьт илли оалар вац, духьал кхоллама мара доккхе дер.

Байтяьзъярхо хала веза ший нач1ал д1а-х1а ца доадеш,
Из духьал ца1 дола къахьегар, т1ата1а д1ахетадеш.
Хилба из болх байтах хозачарех, ц1ераца, 1окъанг еш,
Совг1ат кхоачаш нийссаялара ашара е хоастаеш.

Из хиннар вар-кха, хьалха хестаяьр, д1ахьо аз доккхалдеш.
Аз локх из ашар даггар, сона деза хил цох 1ехьхеташ!
Сона я из, язах сай вахарал, къиза лоам-ц1окъ хеташ.
Из аз ц1а ца яьккхар хайла, укхаз хьагучаяргйолаш!

Лакха сина-ала ба безам, хьагуш лакхера духьа.
Яла цуна кхетамче, бувца мотт к1езиг болаш бахьа.
Сигалар совг1ат луш, цо дукха вайна, нах тоабаргахьа
Уж этт1абеш, ираз довш, цар сино цох мотт тохаргахьа.

Цох дар дувца низ бац, зирака е жишашца тайначун.
Даьсса къамаьло к1аьддолийт сага лерга хьахозачун.
Х1аьта из а, дег1а тоабаьр, таравала хьож хъула цун,
Нагахьа из гаьнаволаш хало хьег езаенчох шийн.

1арабаш ц1и йоаккхаш  «миджнур», из малаг1а саг езаянар,
Малаг1а тоавал хьожар, из эг1аваь хьаькъал д1адахар.
Хьал из ца1 к1аьдвана вус, гойта лоаман бовхьошта валар,
Х1аьт кхывар водар хозяргашка, телха мерзадар дезар.

Хала везаш бокъонца саг езаянар, сийрдах малхал,
Цунга товш да хьаькъал, хоза къамаьлаш е низа тарал,
Из в1ахий, къахетаме ва, массихана цун дог дела…
Вожаш-м лоарх1аш бац, бунес уж диккаш ца данараш села.

Даима безаман дух хул хоза, ца кхеташ е нийсса,
Цхьанеца безам бара нийсса ца луш из шийгар бесса:
Вижар-г1аттар – ца1, безам хилар – кхыдар, пен босса.
Сага-м денадац из дерриг кегаде, цар ц1ераш тасса.

Оамал «миджнура» я цхьан тайпан: нийссалац из б1ехачо,
Тешаме ва из цу езачо, г1аг1а е ха йоацачо.
Хила хьо, езашъяр ц1имхар, из-м иштта ва раьза хулчо…
Сиха доахача бартех со безама кхетац болачо.

Мегашдац ала безамах харцбаьха бегаш уж болаш,
Е ца1 хул мух бувларгахьа, е зуш я цо кхы яр йолаш.
Самукъдаккха села бе боацаш, духьал эг1адаь бераш.
«Миджнура» декхар хул, нагахь дезе дар дицдала эшаш.

Безамца ваха «миджнура» йолаш я бокъо ца1йола:
Ший балахьегар чукъувлаш, езачох догдоах цо села.
Къаьстача хана ц1айоал цох, доазув доацаш корзаг1вала,
Нийсса к1алсоцаш из, цу шина езаяначо хила.

Лозадаьча дега къайле хин, гойтаргъяц цо из кычо,
Атта эхьдеш хила, безам хургбац цун шийна езачо,
Цо ший хоадалар къайлакхохь, из цун ц1аг1а ахац ловчо,
Цо иразаца д1алоарх1, из мерза хул к1аьдвалар лучо.

Хала да сагах теша, нагахь езачох цо къамаьлдеш.
Цо шийна зулам ду – сенна цо зехьа даьсса хул г1лакхдеш?
Сенца хьамсарчун сийдоаккха, нагахьа хули чамбоабеш?
Хьана г1ерт из хьамсара езачо хила халхетардеш?

Кхетац со: сенна ду мотийтар кхоачавеш саг эг1орга?
Нагахь цун ца езе йо1-саг, деце цунга чакхйоалилга?
Хьана деза цун наха хьахишка, цуна ц1а тулилга?
Х1аьта з1уламхочо хул, мерза во дош, кхоач моз шекарга!

Велха Меджнуна езачох – хоздар агома, дац бехка,
Лаьттан т1а цуна лийнар, лоарх1аш хилар даима лихка.
Цун сингахь, дегахь да массихана оалалдеш ца1 декъа,
Х1аьта наьха 1ула безам Меджнуна го йиш яц мукъа.

ХАЛХАР К1АЙ-ДУВЦАР РОСТЕВАНАХ А, АРАВИРА КЕЙСАР А.
           (Начальная повесть о Ростеване, царе Аравийском)

Ваьхав Арави цкъа Даьла урхал, ираздола кейсар,
Ростеван ва т1еха т1емхо, цо оалал деш нийсса кхел яр.
Къахетаме е камаьрша, кура е бакълувш из ма вар,
Хул из бирса б1ена урхал, хоз дешах зиракал цун дар.

Паччахьа т1ехьенех бер дацар, из ца1 йола йо1 йоацар.
Йо1 цун, седкъа мо къегар, хулаш доалхочо дикахетар.
Паччахь йо1о цхьан б1асаца, эздий б1ехошта езийтар.
Из ма йоагг1ар хоастаеш хилча, хьаькъалчи дукха эшар.

Елар цуна ц1и Тинатин. Паччахь йо1 дег1айоаг1ашехь
Кхы йоаеш цо маьлха сердал, ше къага хула къона юхь,
Паччахьо гулбар ший везираш, дика-во цан довзар духь,
Иштта доладеш цо ший къамаьл, лакха белхех хула къухь.

Паччахьо аьлар: «Къадалча хьармакх докъалу, босбодар,
Цу къаьнача зизан меттал, юхе хьахула, къонадар.
Хьал сона а гац сердал, б1арга са дов, долаш цамогар.
Нийссона хьехам кхачар хьеж со, шуна хьаькъалах боаг1ар.

Са вахар юхе кхаьчад, къавалар вог1а ба лазарал.
Кхоана, нагахь тахан ца лай а, со лервар я даьла кхел.
Нагахь укха вахара боадо ца йой, сенна эш сердал!
Халийла са йо1 сердала, цо деш г1анда т1а паччахь доал».

Х1аьта визираш жоп телар: «Паччахь эшалу бетаца,
Мела седкъи цига ца лепара, нийслургдац цхьанеца.
Маьлхардахьа хьармак садоаха мерзаг1а цу къончунца.
Сенна када хьо къавалара, кхы ц1айоахаш из во гарца?

Дац босбаха вай хьармак, ма дувца паччахь, тхоана цох дар!
Х1аьта хьехам хьа бале а вог1а, кхычан дац хьехам бар.
Де 1а хьайна дагадехар, нагахьа ца довзе кхыдар.
Паччахьа г1анда т1а 1ахойла, из юхь сийрда цун яьннар!

Кхалсаг яле а, х1аьта паччахьа йо1 Дала ч1оаг1ъяь хоаю.
Оаха г1ойлен дувцац: из могаш я, оалалде тараю.
Зехьа яц, паччахь йи1и юхь лепа дунен, 1уйре сийрдаю:
Лома бераш нийсса хул шоайла, лом е кхал лом хуле а».

Во1 эскар-аьла волачо, ше ц1ихезара к1алхьарвоаккх,
Автондил б1ун урхал волаш, къона хана хулаш из т1аккх.
Хоза дег1а хи болаш, лоарх1аш цох къувси лаьтта ваккх,
Х1аьт б1аргац1ацкъамаш хул малха тар, кхоача из зулма доккх.

Безам хулабаь паччахь йо1ах, бала хьег, воаг чилхина.
Цун хьармака басилги босбодаш, юстар сатемана,
Х1ара б1аргагора айлуш ц1ера-амор къайлахина…
Мел кхоачам бу васо, бален догийша из езаяна!

Г1улакх хулача дийнахьа, маьлхаюхьар паччахь-йи1и,
Сина лазар цун хувцалу, сийрда сина г1адал д1атий.
Цо аьлар: «Х1анз кхы а дукха, х1ара гуча дийнахь чу1и,
Хургва со мукъвоалаш са телхача кхела сай могар дий».

Ерриг паччалке д1адахийтар Ростеван ишта амар:
«Тинатин хургъя паччахь г1анда т1а, оалалде вайна хьалхар.
Къегаш хайла из дунен, паччахьа алмас мо из хулар!
Йо1-паччахь-кхалсаг хоастае дувла шо, дика сахьта тар!»

Х1аьт в1ашаг1кхийтар 1арби паччахьаца, аьлий а боаг1аш,
Кхы Сограт, везир вийза, Авттандилаца вар хьакхъоачаш,
Из паччахь-г1анд цар хьадича, нах чубоагача оттадеш,
Дерриг къамо аьлар г1аддаха: Ва Даьла, дац цун махбеш!»

Паччахьо ший йо1 хоаю паччахь г1анда гулама хьалха,
Паччахь тамашне хоз-кий цун т1атулача хана алхха, –
Ерлиг а, таж а паччахьо тилла, хостаеш иллорха*,
Нахагахьа хьежар йо1-саг шорт-догайдана б1асаха.
……………......(с царским скипетром, в короне, восхваляемая хором*)

Цун хьахишка 1оберз когашка, беррига гулбанараш,
Т1ехдика паччахь-кхалсаг хилар цар, из йо1-саг къобалеш,
Техар, ц1аста оаркхош, 1аьржа оалхазар мо хина ткъамаш,
Цар б1арг белхаш, маьхкари дега-пха тохабаь ц1ацкъамаш.

Цун хетар: даь даза г1анд кхаьчача мо доацаш из нийсса,
Цудухь б1арга хих 1аткъа хьармак беша, кхеяь къулбехь яьсса.
Паччахьо аьлар: «Дай е бераш, вай оалалду цхьан диса.
Дандецаре хьога доал, хургвар со вувш лазаро вийса!

Сагото ца йоаг1ар ма е, йо1! – цо дехар, д1акхетаеш. –
Х1анз хьо ба тха тешам, далу аз хьога йола бокъонаш.
1арабера паччахь-кхалсаг, хулила маьхка оаладеш,
Хьаькъалца, эхь-эзделца, хургдар гуш хьай мехка кулгалдеш.

Йоарх1ашта мо, хьармакхашта мо малх хьежаш б1арчч шерашта, –
Халийла хьо а, ишта малх мо хьай лайшта, хьай аьлашта.
Паччахьа камаьршалца хьасташ хьай къам хьайн т1адерзийта,
Халахь: форд кхоачалац, из бухар хий а ца кхоачдалийта.

                (начало)