Н. Каштанов о книге Н. Ахуновой. 2021. На тат. яз

Накыйп Каштан

Сентябрины

Наиля Гарифжан кызы Ахунова белэн сирэк очрашабыз. Сонгы вакытта биктэ, коронавирус кул-аякларны бэйлэде дэ куйды. Очрашкан саен анардан ниндидер кызыклы яналык ишетэсен. Я узенен китабын, я ире Борис Вайнерныкын бул;к итэ. Хэр халдэ, ул сине чираттагы очрашуга, “Белая ворона”сына чакырырга булдыра. “Белая ворона” эдэби берлэшмэ, ул анын оештыручысы хэм алыштыргысыз алып баручысы да, 1997 елдан бирле. Узе куп тэрле жанырларда иэат итэ: экиятче, шагыйрь, эссе, сценарилэр хэм пьессалар яза. Сонгы вакытта ул япон: хайку, хайбун стилендэ ижат итэргэ ярата, ул стиль кызык ана.
Эченче марттагы (2021) очрашу, Татарстан Республикасы язучылар берлегенен XIX корылтае тэнэфесендэ, раисне сайлау алдыннан булды.
Корылтай Тинчурин театыры бинасында утте. Тамашачылар залы иркен, язучыларга таралышып утырырга унай булды. Коронавирус ич. К;пчелек тавыш бел;н раис итеп Ркаил З;йдулла, идарэгэ Татарстан язучыларынын когортасы сайланды.
Наиля Гарифжан кызы Ахунова бел;н очрашуыбызга, икебезд; чын кунелдэн шатланышып салям алыштык. Наиля ханым, ул узе 12 июнь, матур жэй аенда, 1959 елны доньяга килэ. Туган жире Элмэт шэ;эре. Бала чагында аны Юзликай исемле эбисе тэрбиялгэн. Ул, эбисе турында, гел яратып сэйли. Аларнын гаилэсе 1968-нче елны Шэ;ри Казанга кучеп килэ. Казан кызы. Югары белемле. Эбисе 1983 гур иясе була. Гайлэдэ “культ книги”. Энисе хэм браты фантастика, мистик, фэнтэзи эчтэлекле китапларны укырга яраталар. Браты – Рэшит, бик чибэр, фотогеничен, биктэ яшь чагында: нэфис йезле, карсу тестэге кедрэ чэчле, ачык чагылышлы карашы, яхшы гадэтле егет булып формалаша. Ул галантлы була белэ, хэм зэвык итеп киенэ дэ. Ул чор: китап,
журнал, гэжит уку заманы. Менэ ул мина, Наиля ханым, хазердэ, эле яна гына табадан тешкэн, “Сентябрины” исемле китабын булук итте.
Китап кэлэме буенча зур булмаса да, эчтэлеге кызыклы гына, кунелне узенэ тарта. Аны кулга алу белэн, билгеле ки, тышлыгына куз тешерэсен. Тышлыгы кунелгэ хуш килде. Алгы як тышлыгында Дина Ермина фотосы урнаштырылган, сентябрь аенын натюрморты, арткы як тышлыгында Ильгиза Ким*неке, бик шэп фотосюжет: агачларда кезге матурлык, аяк асларындагы яфракларда, табигать-рассам буяган тесле куренеш. Ак чэчэклэр. Наиля ханым шул хозур табигать куренеше белэн гармонияд;, кэзге, сентябрь аенын гузэл куренешен тоеп эйлэнэ тирэ мохитны кузэтеп, лэзэтл;н;э кебек.
Ак чэчэклэр истэлек алар “Арчада бер кен” дигэн зарисовкада бар: “Татар зиратына кергэндэ ике ак чэчэк... сирень тесендэге сентябрины братым хэм Гайшэ апам каберендэ...ачык яшел чия усентесе яфраклары Юзликай эби каберенд;... Сэрвар апа догасы... авыл сете белэн татар чэе... Гулфиянен асыл каен жилэге вареньесы... Мэдинэ эчен куянчыклы колак алкасы... Наташада янгыравыклы укчэ... урле Зыгановлар урамы... жылы музейда ямь... Гэлназ ханымнын игелекле конгырт-кара кузлэре хэм кукрэктэн чыккандай келуе... куе Арча балы... кояш баешында велюрдай болытлар...сары яфраклар хэм электричка тэрэсеннэн сирэк кен; утлар ялтырый...”. Менэ, кечкенэ генэ язмада, новелла укып чыккандай куп терле куренешл;рне куз алдына китереп, аны к;нелебез аркылы уткэрэбез, уйланабыз, ;;р кайсыбызга да шушы вакыйгалар чит тугеллэр, гомумэн бу безне; яшэу рэвешенен мизгеллэре. Э кемдер, бу куренешлэрне: бала чакта энисе ясап биргэн сетле чэйне сагынадыр, кем эти-энисенен каберен кузаллый, вакытсыз бу денжядан узган сенлесен, я братын иск; ала, хэм студент чакларда, мажралы юллар, шэ;эр чите поезларында терле станция утлары жемелдэуен. Авыл, шэхэр утларын кузэтеп тен уткэрулэр куз алдына килеп басалар...
Китапны диккатъ белэн укысан язмаларда Наиля ханымнын гайлэ рухи доньясы чагыла. Ныклы, рухи бай гаилэ ул узе дэ кешене рухи баета, анын ан-белемен устеругэ тэсире илахи зур. Наиля абыйсы Рэшит турында да бик асыл итеп, аны; бай эчке доньясын ачып курсэткэн. Рэшит этисе Гариф аганы;, улы турында, ин профессионал тэржемэчесе булуы турында да ас сызыклап эйтелгэн. Гомумэн алганда китап аларнын зур булмаган, эммэ ныклы, татар интеллегенциясенен рухи яшэу мизгеллэрен кыска хэм гыйбрэтле итеп укучыга тэкъдим итэ.
*
Китабы “Плутон” нэшриятендэ бастырылган, хэм кисэтеп ук куя язучы, “Сентябрины” утеп барганда гына язылмаган. Китап, ире Борис Вайнер*гэ багышланган ;эм ике булектэн тора “Пион таж яфракчыгы” хэм “Эти чишмэсе”. Наиля ханым, укучыларны узенен эчке деньясына чакыра. Китап япон “дзуйхицу” ;анырында язылган, ул яшэунен терле жеплэрен: шигъри уйланулар, табигать куреншлэрен, новеллаларны, яшэ; рэвешлэрен, гореф-гадэтлэрне уз эченэ ала.
Пион таж яфракчыгы б;легенд; ул бик оста итеп укучыны елнын хэр вакытында да матур, кунелне узенэ тартып тора торган иске Казан урамнары, бакчалары, парклары хэм башка куп торле табигать кэренешлэре белэн таныштыра.
Кез палитрасы дигэн теслэр гаммасы куренешендэ гажэеп ямь табасын. “Кез яфракларнын тесен узгэртеп, узенен яраткан тэсл;ренэ буи. Жылы теслэр, тик жылысы азая бара. Э буяулары жете ачык, биктэ Казан
бакчаларында ;эм паркларда.” Тагын: “Эбилэр чуагы куренешендэ: Ай болытлар артыннан кемеш тэнкэ кебек тэгэрэп чыкты да, янэ каядыр тэгэрэп китте...”; Натюрморты да кызык кына: “Тэрэзэ тебендэ жэй теслэре: кызгылт сары мандарин и хэрмэ, кызылтушле алма и помидор, сары бананнар и лимоннар... Э тэрэзэ артында – тессез тоныксаргылт кыш”. Салкын карлы кыш, уалучан кар кэртлэре матур итеп тасвирланган. Китапны бер укый башласан кызык, тагын-тагында укыйсы килеп тора. Наиля Ахунова эйлэнэ тирэ мохитны бик зэвыклы итеп хэр даим тасвирый, кеше утеп барганда курми этк;н табигать бизэклэрен тотып алып, асыл итеп тел байлыгын файдаланып, тасвирлаган. Китап узе элл; ни юан булмасада, эчендэ хэтсез куп кызыклы, кунелне узенэ тартып тора торган язмалар: “Язнын беренче кенендэ каргалар бик юан ;эм биек тупыл ябалдашларында тып тын утыралар, тэрэз;дэн караганда алар – медитация халендэ кебек куренэ”. Башка язмалардан “Ин кыю”; “Салкын кен”; “Урдэклэр Булакта кышлыйлар”, “Казанда апрель”... Эйтик урдэклэрнен Булакта кышлавы менлэгэн кешелэрг; билгеле. Ул бик матур куренеш, бик тэ шэ;эр кеше эчен, кыргый урдэклэр, очып килеп синен кулыннан азык килеп алалар, курыкмыйлар. Алар, ошбу салкын кыш кэннэрендэ, кешедэн жим эметлэнэлэр. Жим. Кеше аларнын эметлэрен аклый, Наиля ханым да т;залмый, батон алып килеп аларны тукландыра, хэм бу гажэеп матур куренешне асыл итеп тасвирлый. Наиля ханым яратып яза: кошлар, чэчэклэр турында. Аларга жан эргэндэй: картлач-акчэчэк; тукраннар жыены... дип тэрле куреншлэрне тасвирлый.
Икенче булек “Эти чишмэсе” дип атала ;эм биредэ тарихи вакыйгалар ярыйсы гына урын алган. Наиля ханымнын ижаты, эти-энисенэ булган мэхэббэте белэн урелеп бара. Ул хэр даим аларны мэнгелэштеру эчен узенен булган бетен кэчен куя. Энисе, Шаидэ Максудова турында бик яратып - “Минем туганнар” язмасында болай ди: шэфкатьле, сэйкемле, акыллы, сылу, яраткан, бик яхшы, гажэп, матур, кайгртучан, туган... Бу эле энисенэ эйтергэ телэгененен ин азы гына. Тик элгермэдем... Безне кырыс тэрбиялэделэр “тэче ягымлылык” каралмаган булган. Минем ата-аналарны; риясыз,
сэйкемле, кунакчыл булулары язучлары; легендасына керделэр, хэм, кайвакыт, бу авыр, реаль заманда аларны; яхшылыклары, ярату хэм саф кунеллеклэре житми. Мина еш шалтырата аксакал-язучы, ;тинен дусты, ул аны, аны; ачык итеп нурлы елмаюын жылы искэ ала. Ул хэр кен иртэн, этинен, нурлы елмаюлы портреты белэн исэнлэшэ..., - дип яза, Наиля ханым.
Наиля ханымнын этисе, Казан арты Арча районы Кечкенэ Эчиле авылында туып ускэн. Халык язучысы Гариф Ахунов (1925-2000)ка чишм; “Ахун чишмэсе”, туган жирендэ матураеп юлчыларны узенэ чакыра. Шуннан эткэн-барган кешелэр, чишмэнен тешне чагылдырып тора торган салкын, тэмле суын эчеп, Гариф аганы, хичшиксез, искэ аладыр. Гомумэн, Республика кэлэмендэ, биктэ Арча район халкы, вэкиллэре олуг язучыны зур хэрмэт белэн гел искэ алар. Музейларда, мэктэплэрд; анын якты истэлеге бар, Казан шэхэре урамы анын данлыклы исемен йеретэ. Гариф Ахунов премиясе дэ булдырылган. Гариф Ахунов исемендэ – ЛИТО, 2017 елдан бирле, Наилэ ханымнын “Белая ворона”сы шулай атала. Билгеле, бу эштэ анын яраткан кызынын, Наилэ ханымны; да элеше юк тугел. Олуг язучынын, т;р;ем;че, драматург, публицист, куренекле дэулэт хэм жээмгыйят эшлеклесенэ 18 сентябердэ 2020 елда 95 яшь булган булыр иде. Эмм; ул халык теленд; яши, анын юбилей кеннэрен кин, дэрэж;ле итеп жэмгыйять билгелэп утте. Гариф Ахуновны; сукмакларына бер кайчан да чирэм усмэс.
Тарихи вакыйгалар белэн урелеп бара Наиля ханымны; ижади жимешлэре, табигий куренешлэр, дзуйхицу. Биредэ Шамил Маннапов турында да, “Каен жилэге букеты” язмасында, матур итеп эйтелг;н. Алар шагъирь – шагъир; бер – берсенэ узлэренен ижат жимешлэрен укыганнар. Бу бик асыл мизгеллэрнен берсе, элеке заманны; шагъирьлэрнен бергэ жыелышып узлэренен эсэрэрен “тугэрэк эстэл”д; укыганнар, алар шулай бер-берсен танып, белеп чарланып ускэннэр. Бу шунын бер урнэге кебек.
“... Таныш сукмаклар бел;н, каберлекл;р яныннан барабыз... Килеп тэ життек. Чэчэкл;р белэн кэржиннэрне памятниклар янына куябыз, памятникларда язылган: язучылар Гариф Ахунов ;эм Шаидэ Максудова... Шунда ук ике кэбестэ кубэл;клэре очып килэ, чэчэклэр тирэсендэ бераз эйлэнеп очып китэлэр, сонында, янэ очып килэлэр. Мин каберлеклэрне чистарткан арада, кояш кыздырганнан кыздыра бара. Дога укыр эчен Сарвар апаны чакырырга иремне сорадым. Без аны; бел;н дус. Анын кояшта янган йезе ;эм, инде олы яштэ булуына карамастан, зэнгэр кузлэре... ;эм ул дога укый. Аннан сон эйенэ кунакка чакыра, аны; эйе зираттан ерак тугел..., ошбу эзек “Дога” дигэн хикэяттэн. Бу юлларны укыгач та, мин дэ уйланып куйдым, без дэ сонгы елларда энемнен малае Руслан белэн эти-;ни каберен чистартып, рэшэтк;л;рен буяп торабыз. Кайчак кумэк братлар бел;н д; жыелышып, бэтен туганнарнын каберлэрен барлап чистартып чыгабыз.
Табигатьне сиземлэу ул табигать белэн гармониядэ яшэу, кузэтучэнлек, курэ белу, куреп аны кунелгэ тэенлэп кую шарт. Наиля ханымнын табигый сиземле булуы бэлки япон стиле белэн эсэрлэр тудруына да бэйледер. Сиземлэугэ бэйле уйлануы авторнын “Кезне сиземлэу” диг;эн эсэре дэ кунелне жэлеп итэ. “Кез сиздерми генэ кил;. Кояш шулай ук кузне чагылдырып тора, эммэ ышыкта салкынчалык сизелэ. Жил чиркандырып кием асларына ук утеп керэ, куллар узлэреннэн-узлэре изу тэймл;рен каптырыга сузылылар. Балконны ачып жибэрэм дэ, жил рэхэтлэнеп, кунакка килгэндэй, кызыксынып эстэл эстендэ яткан каг;злэрне барлый. Без туб; астында яшибез, жил узе белэн кубэлэклэрне дэ алып керэ. Мин аларны бик зур саклык белэн, кэгазь стаканчик белэн каплап алам да, янэ иркенгэ жибэрэм” – ди. Менэ шушы кыска гына язмада без табигатьне, анын бетен нечкэлеклэре белэн куз алдына китерэбез. Гуя без узебез, шушы табигый халэтне кичерэбез, ;эм кешенен табигатькэ, эйлэнэтирэ мохитка карашын сиземлибез.

Китапта Казан каласыны; тарихи почмакларын да куреп була, кайсыберлэре кин укучыларга бик ук таныш булмаулары да мэмкин, ;эм укучы узенэ яна тарихи белем ала. Шундыйлардан Волков урамы: “...биредэ сакланып калган ике этажлы йорт, ул йортта китап бастыручы Шихап Ахмеров, халык яраткан композитор Салих Сайдашев, “;ир шарыны; рэисе” Велимир Хлебников яшэгэннэр...”, Боратынскилар бакчасы, Чёрное озеро-Черек к;л, Лядской сад... Казанка елгасы буенда Фуксовский садик, Урицкий паркы, ;эр кемгэ билгеле булган мэчет Мэрж;ни ;эм Казан кремеле.
 
Розалия Сабитовада китапка уз элешен керткэн: “Наиля Ахунова доньясында ... кечкен; ген; авыл Кечкенэ Эчиле, бер нинди картада анын эзе дэ калмаган, эммэ анда дэртлэндереп жибэрэ торган чишмэ бар, ул суга сусаган юлчыларны сусавын бастыра” дип фаразлый.
 
Кызыклы, дикатькэ лаек хабэр: “Ашыкмаучылар бэйрэме” Бетендэнья бэйрэме. Ашыкмаска, экрен яшэргэ...- Наилэ ханым, бу унайдан болай ди:
- Бэлки шуна мин хайку ;эм хайбуны, сонгы вакытта артыграк курэм. Алар мина гадэти ашыкканда акрынайрыга, курергэ, ;эр кеннен кабатланмый торган мизгелэре белэн, ашыкмый гына, лэзэтл;нергэ мемкинлек бирэл;р...”. Хэр нэрсэне;н, онытмаска кирэк, асыл, унайлы яклары була, тик хэрэкэтт; булырга кир;к. Туктамаска...
Китапны тэмалый Наиля ханым турындагы мэгълумат, анын кин кырлы ижади яшэу рэвеше. Ин сонгысы укучыдан шигырь: “Дар”, Дмитрий Туманов*ныкы. Шигырь болай башлана –

Ул яратты табигатьне
Яфраклар коелу чынлавын.
............................................... хэм тэмамлана
Гузэл ханым – Казанымнын
Исеме анын Дар – Наиля...

Шулай матур итеп китапнын сонгы битен ябып куясын да, уйланып утырып, китапнын эчтэлеген янэ кунел аркылы уткэрнсе;. Без шулай, куренекле шахес, Наиля ханым тасвирлаган могжизалы доньяда яшибез.

На фото: Гариф Ахунов - студент КГУ. 50-е годы. Казань.

* Прим.: приносим извинения автору Накипу Каштанову, пришлось в этом тексте некоторые буквы тат. алфавита заменить на похожие по звучанию на кириллице, так как не было др. технической возможности - опубликовать полностью на языке оригинала.