Айша

АЙША
Тебуланы Шукур



Мамукъ сабанла акъ - ала болуб адамланы кеслерине чакъырадыла. Пахта – Арал, мамукъ тенгиз дейдиле бу джерге.  Мамукъ кюбюрчекчикле ачылыб, бишгенлерин билдириб, сакълайдыла эс бёллюклени.   
Ишни тамам къызыу заманыды. Орта Азиягъа сюрюлюб келген миллетле, эртденден, кеч къарангы болгъунчу, беллерин солутмай ишлейдиле. Юйге къайтхан заманларында бир-бирлерин таный, къатындагъыны ким болгъанын сора, амалы болгъан болуша, джашаргъа кюрешедиле.
 Чечен тиширыу, Айша, звеновойду. Ол ючджюз килограммгъа дери  мамукъ джыйады кюнню узунуна, хар кимни болуму да джетмейди алай ишлерге.
 Бери сюрюлюб келген миллетлени болумлары эшекни халы кибикди, этген ишлери – халал, кеслери –  харам. Сталинчи зорлукъда барады джашау. Бир насыблары, бир-бирине ариу бетден къараб, джашай билгенлериди. Немца, къарачай, чечен, малкъар, ингуш, тюрк, булгар, ким къалгъанды Азияны джерине къысталмагъан дерча, алайды.
Мында джашагъан къыргъызла, казахла да аз такъылдыла сюрюлюб келгенледен. Ал джыллада кулакса деб ашырылгъан юйдегиле, сюрюлюб келгенлеге, къолларындан келгенча болушадыла.
Чечен тиширыу Айшагъа бла анны эгечи Байдугъа джетген  насыбны анылагъан, билген къыйынды. Кесини миллетинден къычырыб излесенг да киши джокъду. Байдуну болуму да андан андан такъылды дерлей тюлдю.
               
* * *

1943 джылны къышында, къара тютюню бла кёксюл кёкню джаба, поезд келиб бир гитче полустанокда тохдады.
Эшиклери джабылыб тургъан мал вагоннланы биринден бир ёлюкню алыб НКВД-чиле суу джагъасы терен къаргъа атдыла. Тюшюб ёлюкню  къарны теренинде асырыргъа излеген тиширыуну, терк минмединг вагоннга биз айтханлай деб, керилиб бетине уруб къаргъа джыкъды офицер. Уллу эркинликлкрии болмагъан солдатла сёз къошмадыла.
Эсин тас эткен тиширыу ёлюкню юсюне къабланыб къалды. Поезд хахайны басыб джолуна  тебреди.
Суукъдан эс джыйгъан Байду, тёгерекге къараб, къарны тюбюнден чыгъыб тютюнлеген оджакъны эслеб ары атланды. Минг чакърымда , бир джан болмагъан дангыл тюзде джер юйде ёле тургъан тиширыу болгъан джерге келди. Ахыр къарыуун джыйыб ол Байдугъа кесини сабийин осият этиб джан берди. Ёлген болгъар тиширыуну да, кесини эгечин да Байду адетдеча асырады.
Болгъар тиширыуну байлыгъы уллу болмаса да ёлюмден къалыргъа болушду. Талай заман ётдю.
Кюнлени биринде мал вагонланы алыб келген поезд дагъыда тохдаб, ичинден ёлюкню чыгъардыла. Бир джаш тиширыу къычырыкъдан алыб ёлюкге джабышды.
Барын кёрюб тургъан Байду кесин эсине тюшюрдю.
Ёлюкню тиширыуну да суну къыйыры бла къаргъа быргъаб, бир аскерчи герохдан атды. Поезд къычырыкъдан алыб джолуна кетди. Бир кесекден алайгъа келген Байду, суну джагъасында ёлюкге къарышыб, эсин ташлаб тугъан тиширыуну кёрдю.
 Бек сейири не эди десенг, ол тиширыйуну къарны болгъаны танылыб тура эди. Сау болгъанын ангылаб, кеч болгъунчу Байду аны джер юйге джыйды.
 Ол кёчюрюлюб баргъан чечен миллетли Айша эди. Бир айда ётгюнчю Айша къызчыкъ табды. Аначылыкъ этген байду энди барынада анна болду.
 Бир джыл чакълы замандан дагъыда бир эшелон тохдады ол джерде. Чууакъ кюнде келиб тохдагъан вогонладан талай адамгъа тюшерге эркинлик берилди. Байду кесин аскерде къалгъан къарнашын таныб къычырыкъ этиб анга атылды… Алай бла Ора Азиягъа, сюргюннге келдиле.

* * *

Мухтар сабий болса да, арбаны джюрютеди. Ингирде тиширыуланы арбасына миндириб, мамукъ сабандан элге дери элтиученди. Аз эсе да, болушлукъду арыгъан адамлагъа, аны болгар сабий болгъанын кесинден башха бир адам да билмейди. Энди Айша, Байду, къарнашы Томпа бирге джашайдыла, бир юйдегича.
 Бу юйдегини киши билмеген уллу джарсыуу барды. Эки джылдан озгъан Айшаны къызчыгъы арбазда ойнай тургъанлай, къычырыкъ этиб джылады. Киши анга уллу эс иймеди. Энди талай ай болду, не сёлешмейди, не джюрюмейди. Врачла айтыудан: не болгъанын табмайдыла.
Эри юйдегиси къайда болгъанын Айша билмейди.
Комендантны къатынына, Байдудан джетген алтын бууунлугъун бериб, пропуск алыб, сабийин Ташкентге элтгенди. Врачла аурууун табалмай, юйгюзге элтигиз деб ашыргъандыла. Энди не къычырыкъ этсин…
Юйлеринде мюлк болуб, Томпаны бухар беркю бла,  болгъар тиширыудан къалгъан тыйын тон къалгъанды къуру чемоданы ичинде.
 Эркишини бёркю – юйдегини сыйы! Айшаны эки кёзюнден джыламукъ кеси аллына тёгюлдю, джансыз халда къарагъан къызчыгъын кёргенинде .
 – Аллах, джан алынмай болмай эсе, мени джаным алынсын, – деб сау кюнню кёрмеген сабийин кесине къысты. Баласы ичимде джашау джилтин барды деген халны эслетмеди. Талай кюн болады Айша комендантдан пропуск тилегенли. Не келсин, ол кёрюрме дегенден ары, ишни этмейди. Алай бла юч кюн тас болду.
Айша къызчыкъын кёкрегине къысыб, не этерге билмей, юй тюбюнде сюелиб тургъанлай, Байду кирди. Кеси-кесин кючден тыйыб тургъан тиширыу, кёлю такъыр болуб, толу ауазын бошлаб джылады.
 – Не этейик, бир болушлукъ джокъду бир джерден, – деб сарнады.
 –  Сау сабийинге джылама, бизничалагъа Аллах болушады. Мен сеннге ол заманда да айтхан эдим, бу врачла джарарыкъ ауруу болмагъанын. Узбек  аулиягъа барыргъа керексе. Олду сени балангъа бошурукъ, – деди.
Айша комендатны «хо» этдиралмагъанын айтды. Байду  чемодандан болгъар тиширыуну тыйын тонун чыгъарды. Кеч къарангы болса да,  председателни юйюне мыллыгъыны ат – деди.
Джолну эки джанында джашагъан элледен, бир-бирине джрюрге эркинлик бермеген властда, аулиягъа барырлай амал къайдан табсын Айша. Болушурукъ джангыз колхозну председателиди деб, къолуна тыйын тонну алыб чыкъды. Ол председатель джашагъан мекямны эшигин къакъгъанында, къатыны Валентина Сергеевна ачды.
 Къолундагъын кёрюб, сата айлана болур деб:
 – Бизде аллай ачха джокъду, – деди.
Айша бир сёз айталмай, къычырыкъ этиб джылады. Адамны уллу къыйынлыгъы болгъанын ангылаб, Валентина Сергеевна Айшаны ичгери чакъырыб, суу бериб, не болгъанын сорду.
 Ол къызчыгъыны ёле тургъанын айтыб, комендант ийерге унамагъанын билдирди.
 – Эринге айт да, бизни ары ийерлей этсин. Мен саугъагъа алыб келеме сеннге бу тонну, –  деди.
 – Биз да сизлей келгенбиз, кулак болуб. Аллах сакъласын сени къыйынлыгъыны кёрюб, саугъа алгъандан. Эрим келгенлей барын айтыб, ангылатырма. Бир амал бар эсе болушурукъду, – деб Валентина Сергеевна кёзюнден акъгъан джыламугъун сюртдю.
Колхозну председатели амал табса болушуруна ишексиз болуб, Айша  ёрге къобду.
 Валентина Сергеевна:
 – Сабийинге, – деб джарсыуу болгъан тиширыуну къолуна, къошун бла сют берди.

* * *

Мухтар атларын джеге тургъанлай:
 – Сен башха джерге барлыкъса ишлерге, председателге бар, – деб къычырды бригадир.
Колхозну председатели, Мухтар кабинетге кёргенлей :
 – Келдингми.
 Атларынгы джегиб, звеневой Айшаны юйюне бар. Ары баргъынчын, арбангы ичин саламдан толтур. Алайда не этеринги айтырыкъдыла, – деб Мухтар Айшаны эгечинден туугъан болгъанын билмей селешди председатель.
 Ол сабий бла барлыгъын ангылаб къуанды. Арбаны хазырлаб, Айшагъа:
 – Салкъын этмесек, кюн сабийден бошарыкъды – деб саламдан толгъан арбаны юсюне шатыр халы бир зат къурады. Кесини отоуундан алыб, юсюне кийизни джабды.
Айша да арбада саламны юсюне табханын салды.
Байду, сабий муну юсюнде барсын деб, джабагъы джастыкъны чыгъарды. Назик санлы сабийчикни джабагъы джастыкъгъа салдыла. Байду джетдириб, кесек айран бла чартюх гырджынны узатды.
Алай бла джолгъа чыкъдыла.
Мухтар, сабийни халыла бла тагъылгъанча назик санчыкъларын кёрюб, кёлю азаргъа джетди.
 Джолда бара, Мухтар сабий таба къараргъа къоркъгъанлай барды. Сабийчикни джукъланыб бошалгъан кёзлери:
 – Джашау къайытырыкъ тюлдю муну санларына, –  деб къычырыкъ этгенча кёрюне эди Мухтаргъа.
Джолда бара, барлыкъ джерлерине джетгинчи, хазна сёлешген болмады. Бир уллу сууну къатында, терекни салкъынына арбаны салыб, бет къол джуууб, Байду узатхан айран бла гырджындан къабдыла.
 Ингир бола айтхан эллерине джетиб, аулияны къайда джашагъанын соруб, орамны ёрге кирдиле. Аулияны арбазына джетерге, алларына бир джылы келген тиширыу келди.
 – Биз сизни сакълагъанлы талай кюн болады. Сабийни джаны саулай келди эсе, насыблысыз, – деб барлыкъ джерлерин, ачылыб тургъан къабакъ эшикни кёргюзтдю.
 Кенг, караван сарайча,  арбазда  тохдады арба.
Сабийни арбадан алыб джатманы салкъынына салдыла. Мухтар, айтылыб тургъан аулия не дары этерикди экен деб, ашыгъыб сакълайды. Анасы Айша болмаса сабийни къатына келген адам болмады.
 Шабат кюн бошалыб, ыйых кече башланды. Сабийге кече къарарыкъ болур деб тургъан Мухтар, аны къайгъылы адам кёрмегенинде, тюнгюлюб, не этерге билмей.
 – Бошму келдик экен, – деб къыйналгъанын билдирди Айшагъа.
 Баласына амал излеген ана :
– Тамбла къарарыкъды, къатьыны  айтханнга кёре, – деб, башха ышаныр джерим къалмагъанды дегенча, къарады Мухтаргъа.
Къарт багъымчы, аулия акъсакъал, Мухтарны къатына келиб :
– Атларынг ач болмазча ханс чалыб сал алларына. Сёлеше билмеген хайуанны гюнахын алыргъа болмайды, – деб чалыр джерин кёргюзтюб, колуна чалкъыны берди.
Мухтар бачха ызны къаты бла хансны чалыб, арбагъа тагъылыб тургъан атланы алларына салды.
 Эртден бла не болурун билмезден, джатманы тюбюнде, хар ким амалына кёре джукъугъа берилди.
Ыйых кюнню эртдени джангы хапар келтирмеди. Аулия киши тангны джарыгъы бла чыгъыб кетгенден башха, джангылыкъ джокъду.
Мухтар атланы тёгереклерине айланыб, джангы аш салырча, чалкъыны алыб, бачханы тёгерегин къармаргъа атланды. Ол сагъат чакълы замандан келгенинде, аулия  кишини къайытмагъанын эскерди.
Айшаны мыдах къарагъанын эслеб, не айтыргъа билмей :
– Къатынындан сор, ол биле болур аны къайры кетгенин, - деб кесилген терекни дюкгючюне олтурду.
 –  Сабий джолда ёлюб къалса, къалай этерикбиз, –  деб аны къоркъуун эте башлады.
Сакъласанг заман акъырын баргъанча кёрюнеди. Экинди бола аулия киши, бир къарт эшекни да джетеклеб, юйюне къайытды. Ол хайуанны джатманы тюбюнде багъанагъа къысха тагъыб, къатынына :
 – Суу чыгъар, мен абдез алайым. Кёб къалыб кетдим, къарт малны табалсам деб. Джаш малны джашаууун алгъан ол да гюнахды, – деб абдез алыб тебреди.
 Мухтар не джаны бла да сагъыш этиб, эшекни джанын алыргъа нек керек болгъанын, не да харам малны нек сояргъа кереклисин ангыламай, бу иш дженгил бошалса изледи.
Къарт абдез алыб бошагъанлай шиндикге олтуруб, къатынына :
–  Къаты тут мени, – деди.   
– Къызчыкъны, мен кёрюр джерге,  джуукъ салыгъыз, – деб буйрукъ берди.
Сабийни джабагъы джастыкъ бла къартдан узакъ болмай салдыла. Аулия къызчыкъ таба къарагъанда этмей, суураланы окъуб, эшекге тюкюрюб тебреди. Багъанагъа тагъылыб тургъан эшек, аллында истемей сюелди, бираздан багъананы тегерегине айланыб, бурну бла тирелди.
Сура окъуй тургъан аулия, бир пелуан анга кюч салгъанча, ызына бюгюлюб башлады.
Ол къатынына :
 – Мени къаты тут, – деб къычырды, окъугъанын тохтатмады.
Тынчлыкъ табмай, бурну багъанангъа тирелиб тургъан хайуан, нек эсе да тебджилдеди. Бираздан джыгъылыб джерге тюшдю.
 Джабагъы частыкъда къарыусуз сабий, мен мындама дегенча,  къычырыкъ этиб джылады.
Муну барын кёрюб тургъан Мухтар не айтыргъа билмей, дуниясын унутуб, къара терге тюшдю.
Эшек джерге тюшгенлей, аулия киши :
– Сабийни  джюрюмеге къоугъуз, –  деди.
 Анасы сабийн, къарыуу джокъду деб, къойнуна алыб, кесине къысты.
 Алай а, аулия :
–  Мен джюрюмеге къой дегенме, джерге сал. Къарыу Аллахданды! Сен берлик тюлсе, – деб, анасындан алыб, сабийни джерге салды.
Эки аягъы джерни сезгенлей, талай айны сёлешмеген, джюрюмеген сабий:
 – Анам! – деб, эки колун анасына узатды. Айша къуанч джыламукъланы тёгюб, сабийин къойнуна къысты.
–   Сени сабийинги ауруун алыб, бу хайуан керти дуниягъа кетди. Биз аны къабырын терен болурлай этейик, – деб аулия  Мухтаргъа айланыб:
 – Балам, атларынгы алыб кел. Муну узакъ элтиб терен бастырмасакъ, этинден къабхан джаныууар ёлюб барлыкъды, – деди.
Эшекни аягъына джыджымны атыб, атла бла тартдырыб, адам аз баргъан джерге элтдирди. Ташла бла юсюн бастырыб, аны юсю бла топракъ къуйдула.
 –  Энди болду, биз ишибизни тындырдыкъ. Сизни да барыр джеригиз узакъды, джолгъа чыгъаргъа керексиз, –  деди аулия.
Айша, сабийине джараса берирме деб алыб баргъан тыйын тонун, аулияны къатынына узатды. Ол кеси джукъ айтмаздан, эрине таууш этди.
 Аулия киши, арбазгъа чыгъыб:
 – Балам, мен джарамагъанма. Аллах мени юсюм бла сени баланга себеб бергенди. Аны ючюн хакъ алгъан чыкъмайды. Баланг ёсюб кийер насыб табсын, –  деб ариу айтыб ашырды.
Кёзюнде джашау джилтини джукъланыб тургъан сабий, къайтыб келе, арбаны юсюнде ойнаб, сёлешиб, къарыуу аз болса да, санында толу джашауу болгъанын танытханлай келди.
Мухтар биринчи кере, адам улугъа Аллах насыбха берген къудуретни кёрюб, аны хапарын айтханлай кетди.