Песни песней на табасаранском языке мяълийирин мяъ

МЯЪЛИЙИРИН МЯЪЛИ

Мяълийирин Мяъли. Дюзмиш дапІна Сулейманди.

[Риш:]*
"Макариинди гъит узу ацІри!
Меэлди ву чяхиртІан яв теменйир,
яв ицци ниар меэлди ву,
удубзуру ччвур ицци ниарси,
гьаддиз ккунду уву шубариз.

Тямягь запІин йиз – увухъди жаргъруси!
Паччагьди гъахну узуз чан ужагъдиз.
Уву вува – шадлугъна шадвал ич,
адлу апІурача чяхиртІан зина яв теменйир –
гьавайиди уву ккун дапІнадар".
–––––––––––––
*Му мяълийиъ, [Риш] – Иса Месигьдин терефкрар, хъа [Думу] – Учв, Заанур–Иса, фикирназ гъадагъурайиб ву.

[Риш:]
Ерусалимдин шубар!
Узу кІарур вуза – аммаки успагьир,
кедарарин* пажарси
Сулеймандин чадрарси.
Милиганай узу кІарур ву кІури:
ригъди чан улар уз'ин алаъну.
Гъардшариз узкан хъял гъафи,
алау узу лигуз тІумтІин багълариз –
хъа узхьан йиз багъдиз
лигуз гъабхьундар!"
–––––––––
*Кедарар – Измаилилантина духьнайи Аравияйин кафари терефнаъ яшамиш шулайи саб халкь. Дурари, вари арабариси, яшамиш шлу пажар цІигьран кІару гъидкьарикан апІуйи.,

[Риш:]
"Йип узуз, ккунир,
наанди хъаъну гъярава мал-марчч,
наан берейикк ккаърава лисунган?
Хъа узу душну даришри гьа,
жара марччлихънарин лижарихьна!"

[Думу:]
"Эгер увуз аьгъдарш,
уччвударигъ уччвур,
марччарин шилнаъди гъарах,
гъарах яв мудрарра хъади,
марччлихънарин бинйир хьайишвахьна!"

[Думу:]
"Багъриди вуйир, ттевдизаву хварахь,
фяряуьндин аьрабайикк ккибтІнайи!
Яв гарцІлариз балгуру – ибарикк ккахьрудар,
жавагьир балгуру– гардандиккна!
АпІидихьа увуз гъизилин ивацІйир
арсран литІнара кади".

[Риш:]
"Паччагьди дем хъапІрайиган,
ицци ниъ деебтура йиз нардди*
Узуз йиз масанур – мирра хъади ладан* вузуз
вари йишвди – йиз мухриин али.
Узуз йиз масанур – хнайин* кюкю вузуз
Эн-Гедийин* тІумтІин багъларигъ гъяйи.
–––––––––––
*Нард – Гималай ва Гиндукуше дагълариъ айи саб жюре укІан ччиварикан ктабгъурайи ччим. Думу ишлетмиш апІури шулу, дармнариз чяхриз ва ицци ниариз.
*Мирра, ладан – ицци ниар хъайи кдатру ччимар.
*Хна – ицци ниъ атІабгру, гъварчарди лизи-шаржигьан кюкйир али, рук. Мидкан рангар апІури шулу.
*Эн-Геди – Ягьудияйиъ айи яйлагъ йишв. Мушваъ, гьеле, ихь девир ккебгъайиз, VІІ -пи аьсрйихъанмина аьтрарин, ччимарин мяишатар ади гъахьну ва гюрчег шидубсрайи булагъ ву думу.


[Думу:]
"Фукьан уччвур дарна, йиз багъри кас,
фукьан уччвур дарна!
Яв улар – вуяв луфар".

[Риш:]
"Фукьан уччвур данна, уву – масаннур,
фукьан уву узуз кьабулди дарин!
Ихь хал – чру хярар,
кедр гьарар – ихь хулан гъваъ,
гъарднар – можжевельник* гьар".
––––––––––––
*Можжевельник – елкайиз ухшар йимишдин гьар. Му гьарин вариб инсандин сагъвализ ишлетмиш апІури шулу ва дидин уьмурра шубуд агъзур йисазкьан ярхиб ву, гьаддиз думу, ярхи-сагъу уьмрин лишан гьисаб ву.


[Риш:]
"Узу – Шарон дюзендин лотос кюкю вуза,
дерйирин лилия кюкю вуза!"

[Думу:]
"Зазаригъ лилия кюкюси –
йиз багърирра шубарин арайиъ гьаци ву".

[Риш:]
"Вичун гьарси ярквран гьараригъ –
йиз масаннурра жигьиларин арайиъ гьаци ву.
Дугъан сирникк узуз дусуз кбалгурзуз,
дугъан йимишдин тяаьм меэлди вузуз".

[Риш:]
"Дугъу узу чахьна гъурхну, чяхир гьубхъча,
мюгьюббатнан пайдагъ йиз зиина за гъапІну.
Меълишнариинди узуъ аман апІай,
вичарихьди таза алаай:
иццуразу мюгьюббатнаан!

Дугъан гагул хил – йиз кІуликкна,
хъа арччулнубди узу хабаъ тІаъри!
Учвуз ху апІураза, Ерусалимдин шубар,
жейранариинди ва чІурдун миршариинди:
михъибганай мюгьюбат, михъибганай,
хъебгуз ккун хьайиз сабан чаз!"

[Риш:]
Му масанур ву!
Ебхьуразуз: думу багахьди хьа,
дагъларилан дагълариина ергура,
тепейилан тепейиина гьяйвниинди ултІурччвура.
Йиз масанур – ву жигьил миршси,
жейрандин байси.

Магьа думу дийигъна цалихъ,
улдарианмина ухьуз лигура,
рукьаригъянтина гъивнайи.
Ва масанури гъапунзуз:
"Гъудужв, йиз багъри вуйир,
йиз уччвур, удучІв!
Рябкъюрайвуз? Кьюрд дуфна,
мархьар ккудукІну, гьудучІвну.

Варишвариъ кюкю адабшву,
мяълийирин вахт дуфна,
къукъу луфран сес адабхъура.
Сарун хъубкьра инжир,
ебхьура кюкю адабшвурайи ширин ниъ.

Гъудужв, йиз багъри вуйир,
йиз уччвур, удучІв!
Йиз къукъу луф, гьитІикІна гъарзаригъ,
дагъдин жяргъларикк ккайи!

Гъит узухьди уву рякъюз,
гъит узуз яв сес ебхьуз:
яв назук сес,
уткан яв юруш".

Сулан баяр дисай,
бицІи сулар!
ЧІур апІура дурари тІумтІин багълар –
хъа ихь багъ кюкдихъ хъайихь!

Масанур – йизнур ву, хъа узу – дугъанур.
Думу лилия кюкйиригъ ацІра.
Йигъ арайиз гъяйиз,
йишв деебцІну гъябгъяйиз,
жаргъну гъач кьяляхъ, йиз ккунир,
жигьил миршси
жейрандин байси
дагълар-дерйириланмина!"

[Риш:]
Йишвариинди йиз ахникк
агури гъахьунза йиз ккунир.
Агури гъахьунза – гъидихъундарзуз.

"Гъудужвидиза, шагьрилан илдицидиза,
кючйириъ ва раццариъ,
ккунир агидиза!"
Агури гъахьунза – гъидихъундарзуз.

Гъаравлар алахьунзуз,
шагьрилан илтІикІурайи:
"Гъяркъюнчвуз йиз ккунир?"
Дурарихьан гьудучІвайизра –
гьадму сяаьт гъидихъунзуз ккунир!
"Гъидисунза! Деетидарза,
йиз дадайин хулаз думу хъади дарфиди,
йиз дадайин вуйи дахъру хулаз".

Учвуз ху апІураза, Ерусалимдин шубар,
жейранариинди ва чІурдун миршариинди:
михъибганай мюгьюбат, михъибганай,
хъебгуз ккун хьайиз сабан чаз!"

[Ерусалимдин шубар:]
"Фуж ву думу, ичІи чюлианмина гъюрайир,
кумран бурузариз ухшар,
дидиржну миррайиъдина ладандиъди –
ярхла уьлкйириан вуйи ицци ниариъди?

Магьа Сулеймандин хал.
Юкьуб тереф – йирхьцІур эскер,
израил-эскрер.
Варидарихь ханжлар хьа,
женгнан ляхниз гьязур дапІнайи.

Гьардин гъвалак ка ханжал,
йишвандин гучІ гьутІубккуз.

Дахърушв гъапІну Сулейман паччагьди чаз
ливандин кедр гьарарикан.
Ликар ккивну арсракан,
кьял хъипрушв – гъизиликан,
гута – элвен кІаздикан,
айитІишв вари абцІна мюгьюббатдихьди.

Ерсалимдин шубар, мина гъачай!
Лигай, Сиондин шубар,
Сулейман паччагьдиз таж али,
дадайи улубкІнайи
сумчран йигъан – шадвалин йигъан!"

[Думу:]
"Фукьан уччвур дарна, йиз багъри кас,
фукьан уччвур дарна!
Яв улар – якьин луфар,
рякъюра келягъяйиантина.

Яв кушар – ву цІигьран лижар,
Галааддин машарикантина жаргъурайи.
Силбар яв – гъюдюхнайи сюрйир,
дижикІну штуан удучІвурайи;
кІвятІях-ччиларси,
жут-жутарди – сабкьан дудубгну адру.

Накьишнан уьру чІулси – яв кІвантІар,
ва мелзра вуяв успагьиб.
Нарин гьацІси вуяв гарцІил,
рябкъюра келягъяйиантина.

Давудрин чІвурдси вуяв гардан,
гъванарикан дивнайи чІвурдси:
агъзур гъалхан ккерхна дидикк,
аьхючІве эскрарин турбйирси.

Мухрар яв – кьюб бицІи миршси,
ясана жейрандин кІвятІхярси,
лилйиригъ укІ ипІурайи.

Йигъ арайиз гъяйиз,
йишв деебцІну гъябгъяйиз,
гъягъидиза узу миррайин тепейиинна,
ладандин дагълариинна!

Багърир, уву вари уччвур вува,
камишв ктар увук!

Ливандилан ачмишихь, швушв,
Ливандилан ачмишихь, гъач!
Лиг Амандин кІакІналан,
кІакІналан Хермондинна Сенирдин –
алишвлан асланарин мугъарйир,
дагъларин жилгъйир зурба гатарин.

Уву йисир гъапІунва йиз юкІв,
швушв-чи,
уларикк ккархьубси йисирвализ гъидисунва,
анжагъ гардандикк ккайи саб зунжриинди!

ФукІан уччвудар дарин яв мухрар,
швушв-чи!
Фукьан меэлди дарин яв теменйир:
чяхиртІан меэлди ву яв мухрар!

Яв аьтрарин ниар
успагьиди ву вари кдатрудартІан.

Мериинди улдузура яв кІвантІар, швушв,
йиччвна никк ккаяв мелзнакк.
Яв ккурттдин ниъ –
Ливандин ярквран ниъси ву.

Швушв-чи йиз –
ву хъябкьнайи багъ,
урчІар хъерхьнайи,
булагъ илибкнайи.

Яв гъанавар вуйибси –
уьбхюрайи багъ ву:
душваъ гранатарна гьаржюре йимишар,
душваъ нардра хъади хна,
душваъ шафран хъади нард,
имбирна корица,
ладан, мирра, алоэ а –
варитІан ицци ниар адаърудар вари...

Багъарин кьяляъ – булагъ,
таза шид ади гъуйи,
селер, Ливандилансина жаргъурайи...

Кафарийин микІ, хъебг нивкІ'ан,
кьибла микІ, гъабч!
Алабхъ йиз багъдиин,
гъит штарси гъарахри ицци ниар!"

[Риш:]
"Гъит масанур гъюри чан багъдиз,
гъит итІри дидин меъли йимишар!"

[Думу:]
"Узу йиз багъдиз гъафунза,
жан йиз швушв-чи,
уч гъапІунза миррана ицци ниар,
шамариан йиччвук ниъ капІунза,
чяхир гъубхъунза ва никк".

[Ерусалимдин шубар:]
"ИпІинай, дустар,
кІулхъан гъягъйиз урхъай теменйир!"

[Риш:]
"Узу даахназа – хъа юкІв абхурадар...
Ебхьуразуз – кучра. Му йиз масанур ву!
"Арцц узуз, чи, юлдаш,
къукъу луф йиз ттевуз даршлу!

Йишвандин чиг – йиз кушариин,
ургъйир кьяши духьнайиз!" –
"Узу ккуртт алдардиза –
хъана алабхьузахъа?
Сарун ликар гъижикІунза –
хъана кацІзахъа?"

Масанури цІаркьнягъ хил гъиву –
йиз юкІв ебгури гъабхьи.
Узу гъушза арццуз масануриз,
йиз хиларилан миррайин литІнар ахьрайи,
миррайин ччим тІубарилан,
диш дапІну гъардиинна хъябкьнайи.

Масануриз абццза узу –
хъа масанур хътябкьяйиз гъушу!
Думу гъудургу – узук гъалабалугъ кабхъзук,
гъагунза – гъидихъундарзуз думу,
дих гъапІунза – жаваб тувундарзуз дугъу.

Узуз гьахъунзуз гъаравлар,
шагьрилан илдицурайи:
гъивунзуз, гъурччвунзу,
уьлчІюбгъну узлан йиз илипнайиб
шагьрин барйир уьрхюрайидари.

Учвуз ху апІураза, Ерусалимдин шубар!
Эгер учвуз йиз масанур алахъиш,
фу пидичва учву дугъаз? –
Йипай – мюгьюббатдилан духьназу иццру!"

[Ерусалимдин шубар:]
"Фтиинди яв масанур гьадмукьан ужур ву,
жан уччвударигъ уччвур?
Фтиинди яв масанур гьадмукьан ужур ву,
уву учкан гьамци пуб тІалаб апІуз?"

[Риш:]
"Йиз масанур лизи нур алир, ригъ кадатнайир ву,
гизаф агъзраригъ думу аьгъю шулу.
КІул дугъан – марцци гъизил,
кушар дугъан – пальмайин кюкйир;
кІаруди ву дурар, хъюттарси.

Дугъан улар – якьин луфар
гъягъюрайи штарихъ хъайи:
никкдик жикІурайи,
дагрихъ дийигънайи.

ГарцІлар дугъан – бальзамдин гьарарин яркврар,
ицци ниар хъайи ччимар туврайи.
КІвантІар дугъан – лилияйин цІабар,
мирра ччим улдубзурайи.

Дугъан хилар – гъизилин маргъар,
топаз багьа гъванари алацІнайи.
Фун дугъан – флин йирккарин кьул,
лазурит багьа гъванари дабалгнайи.

Ликар дугъан – алебастрайин мурхьлар,
гъизилин шибритІариин дуснайи.
Думу ухшар ву Ливандин ярквраз,
улин нур гъабхру кедрйирси!

Дугъан ушв – бахтаварвалинишв
ва учв вари – бети, абцІнайи шадвали.
Гьацир ву гьа йиз масанур,
гьацир ву гьа йиз дуст уччвур,
Ерусалимдин шубар!"

[Ерусалимдин шубар:]
"Наана гъушнукІан йиз масанур,
жан уччвударигъ уччвур?
Наана гъушнукІан яв масанур?
Гьан гьеле, сатІиди агухьа !"

[Риш:]
"Масанур ктучІвну чан багъдиз,
бальзамдин гьарарин кюкйирихьна;
душваъ думу багъаригъ ипІури дициди,
душваъ дугъу лилияр улдутІиди.

Масанур – йизур ву, хъа узуз – дугъанур,
дугъу лилийиригъ ипІура.

[Думу:]
"Уву уччвур вува, багърир, Тирцаси*
успагьир вува Ерусалимси,
Пайдгъарикк ккайи эскрарихьанси гучІ а увхьан.
Гьадагъ яв улар узхьан:
яв лигували гъалабулугъ кипразук!

Яв кушар – ву цІигьран лижар,
Галааддин машарикантина жаргъурайи.
Силбар яв – марччарин сюрйир,
дижикІну штуан удучІвурайи;
кІвятІях-ччиларси,
жут-жутарди – сабкьан дудубгну адру.

Нарин гьацІси вуяв гарцІил,
крабчІура келягъяйиантина.
Фу ву узуз йирхьцІур паччагь-ханум,
миржицІур хпирарди дидиснайи дишагьлийир
ва вари шубар, кьадар адрубкьан?

Сар вуйиз – къукъу луф йиз ттевуз даршлур,
дадайихъ хъайи сар риш,
дадайин ачухъ вуйи акв.
Бахил духьну, дугъан тярифар апІуру шубари,
ад апІура дугъан паччагь-ханумари,
хпирарди дидиснайи дишагьлийирихъди:

"Фуж ву думу риш, лигуб – ахсрарсиб,
успагьир, ваз вуйигансир,
ачухъур, ригъ вуйигансир,
гучІ айир, пайдгъикк ккайи эскрарихьанси?

Узу ктучІвунза хифарин багъдиз,
лигуз дерейин чрушназ:
тІумтІин шир адабшвураш,
нарари апІураш кюкю...

Думу шуру узу амрихъан гъахура:
узу – аьрабайиъ айиганси азуз
машгьур касдихъди сар!"
––––––––––––––
*Тирца – Израиларин уьлкейин ухдирин меркез (ІХ в. до н.э.)


[Ерусалимдин шубар:]
"Хъадак, хъадак, шуламит-риш!*
Хъадак, хъадак!
Гъит-ага, учухьди увуз лигуз!"
––––––––––––––
*Шуламит – яни: Ерусалимдин риш; Заанурин шагьрин агьали риш; Раббийин мажлис; Учв, Рабби, кьюбпи ражари жилиинна гъафиган, Чахъди аьршариз хъади гъахру Чан терефкрар.


[Риш:]
"Гьаз вуячв дилигну шуламит-шураз,
дявдиан гъюрайи къушум улихь
ялхъвнар апІруризси?"

[Думу:]
"Фукьан уччвудар дарин яв ликар сандалйирикди,
гьей машгьур тухмаригъян вуйи риш!
Яв уччву кьяляхъишвар –
устайи дапІнайи ппуларси ву.

Яв хутІ – зах вуяв, гергмиб, вазси:
ицци дапІнайи чяхир душв'ан кам дарибшри!

Яв фун – дяхнин чІвеъсиб вуяв,
лилиярихьди дабалгнайи даргар хъади.

Мухрар яв – кьюб бицІи миршси,
жейрандин кІвятІхяр вуйибси.

Гардан яв – флин йирккарин чІвурдси.
Улар яв – даграр, Хешбондиъ* айи
машгьур вуйи шагьрин урнарихъ хъайи.

Хъюхъ яв – ву Ливандин чІвурдси,
Дамаскдиз зирекди либгурайи.

КІул яв – ву Кармил дагъ,
хъа кушар яв – ву ал кІазар!

Гъанаварихъ дитІна паччагь.
Фукьан меэлди данна уву, мюгьюббат:
вари кьукьартІан артухъ кбалгруб!

Лиг, яв юруш – гьякьди ву пальма гьар,
хъа мухрар – ву хурмйирин каб.

Гъит-агус, пальмайигъ гъючІвза,
хъчІихуза кюлерихъан йимишар гъяйи...
Ясана гъит, тІумтІин каббар ишри
яв мухрар,
нефес яв – вичарин ниъ ибшри,
ушв яв – ибшри гъяни чяхир..."
––––––––––––––
*Хешбон – Моав уьлкейиъ айи шагьур.


[Риш:]
"...дишди масанурин ушвниз гъябгъюрайи,
йиз кІвантІарилан ал рангнан йибчури.

Узу масанурин вуза,
дугъан тямягь хъайир узу вуза".

[Риш:]
Масанур! Гъач, гъягъидихьа хутІлиз,
хна рук ктубчІвурайишваз,
йишв адапІидихьа,
акв улубхьуради гъягъидихьа тІумтІин багъдиз,
лигидихьа шир адабшвнуш,
кьюкьяр дид'ин каьргънуш,
ва гранатари кюкю адабшвураш.

Гьадушваъ увуз теменйир апІидиза.
Мандрагор* укІари ицци ниар деетура
ва гизаф мейвйир – ихь хулазди учІврушвахь хьа;
цІийидарилан гъайри, йирси бегьернаканра
узу гъитунза, масанур, увуз".
––––––––––––––
*Мандрагор – памадриз ухшар укІ. Дидин мейвайик беден кефлу апІру дармнар ка. Думу нивкІуз гъахру дармансира ишлетмиш апІури шулу.


[Риш:]
"Ай-аман, гъахьнийинна уву йиз гъардаш вуди,
йиз дадайин мухур гъубхъу!
Макар апІрийзавуз, кючейиъ алахъуриз,
ва уз'ин аьлхъидайи.

Узу уву гъахуйза, ва увухъди гъягъюйза
дадайин хулаз, узуз тербия туву,
гьиврийзавуз ицци чяхир,
ширейихьди ацІрийзаву йиз нарарин...

Дугъан гагул хил – йиз кІуликкна,
хъа арччулнубди гъит хабаъ аъри!

Учвуз ху апІураза, Ерусалимдин шубар,
михъибганай мюгьюбат, михъибганай,
хъебгуз ккун хьайиз сабан чаз!"

[Ерусалимдин шубар:]
"Фуж ву думу-риш, ичІи чюлианмина гъюрайир,
масанурин хилккан дибиснайир?"

[Риш:]
"Узу дийигъунза яв вичун гьарикк –
гьадушвакк, наан дадайик уву киршнуш,
гьадушвакк, наан дадайик киршнуш уву.

Гъит яв кІваъ узу яв юкІвси,
хил'ин гъит узу тІулбан хъайи тІубси.
Фицики вягьши ву мюгьюббат, аьжал вуйиси,
гъанихвал инсафсуз ву МучІушнан халси,
дахьруз гьитру диди чумайиси,
ургуру, цІин жинарин гъварчарси!

КтІубшвидар мюгьюббат штун гъатари,
селерихьан думу ккапІуз хьибдар.
Шли тувурза гъапиш мюгьюббатдихъ вари чан пул,
дицириин аьлхъидитІан дар – магьа дугъаз гъубзруб".

[Вари гъардшар:]
"БицІирди ими сабан ихь чи:
мегьел мухраркьана киршнадар.
ГьапІхьа-хъа ухьу мицирикан,
ча кІури гъафиш швуваз?

Вуйиш учв гъалайин цал,
ухьу думу арснахьди балгидийхьа,
ясана урчІар вуйиш,
Пирп зиълан алабсидийхьа".

[Риш:]
"Узу вуза – цал гъалайин,
Мухрар йиз вуйиз чІвурдарси.
Гьаддилан дарин дугъу узухъди
мясляаьт йибтІуб зина вуди гьисаб дапІнайиб!"

[Думу:]
Сулеймандин тІумтІин багъ алйи
Фургьануб кІуру тепейин зиин.
Дугъу думу тувуйи тІумутІчйирихьна,
ва бисуйи гьардихьан агъзузур шекел-пул.

Узуз азуз йиз багъ,
Гъадабгъ, Сулейман, яв агъзур,
тІумутІчйиризра – гьардиз кьюд варж!"

[Думу:]
"Багълариъ яшамиш шулайир!
Учу варидари увухъ иб хъипнача –
гъитава узуз ебхьуз яв сес!"

[Риш:]
"Жаргъ улариккан, йиз масан,
жигьил миршси,
ясана жейрандин байси
ицци ниар али дагълар вуйибси!"