ИЯВ
Гъахьну яшамиш
Уц к1уру жилариин сар Ияв к1уру кас.
Гъахьну думу кац1ну адрур ва дугърир,
Заанурихьан гуч1рур ва гъирагъ йиврур
гьарсаб ч1урувалихьан.
Гъахьну дугъаз ургур байна шубур риш.
Хъайи дугъахъ ургуд агъзур марччна ц1игь,
шубуд агъзур деве,
хьудварж жут йицар,
хьудварж дажи
ва кьадар адрубкьан гъаравшар.
Гъахьнийи думу
Ригъ-гьудубч1ру терефариъ баяригъ
варит1ан машгьур кас.
Дугъан баяри
нубатнахъди чпин хулариъ
гештар-шадлугъар ап1уйи.
Дурари, чпихъди ип1узна убхъуз,
чпин чйиризра гъач пуз гьауйи.
Хъа гештнан йигъар ккудук1урайиган,
Иявди дурариз чахьна дих ап1уйи,
гирами хьпан аьдат тамам ап1уйи.
Гьир хьайиз дугъу,
гьарсар чан балхъанди вариубгбан гъурбнар ап1уйи,
фицики гьамци фикир ап1уйи Иявди:
"Белки йиз баярикан гунгьар ктахьуншул –
чпин к1ваъ Заануриз люкьнар гъап1уншул".
Гьамци ап1уйи Иявди гьаммишан.
Саб ражари Заанурин Баяр
Раббийин улихь дийигъуз гъафнийи,
дураригъ Душманра гъяйи.
Раббийи дугъхьан гьерху:
– Наънан гъафунва?
Душмни Раббийиз жаваб туву:
– Узу сиясатвал ап1ури гъахьунза, дюньяйилан илт1ик1ури.
Раббийи гьерху Душмнихьан:
– Уларикк ккархьуннив Йиз лук1 Ияв?
Дицир сарун алдар жилариин –
думу кац1найир дар,
дугърир ву,
Заанурихьан гуч1уру
ва гьарсаб писвалихьан ярхла шулу.
Душмни Раббийиз жаваб туву:
– Гьавайиди Иявди Заануриз гьюрмат ап1урайин?
Вари терефарихъанди,
Уву, думу учвра,
дугъан хизанра
ва мал-мутмура,
алчил хъит1ибк1ну,
уьрхюрадарна -хъа?
Дугъан зегьметар Уву ужувлакк ккаунва,
ва гьамус дугъан лижар аьхют1ан аьхю шула.
Аммаки Уву,
хил гьач1абккну,
дугъан мал-мутмуйик кучайизра,
магьа йиз иб,
дугъу Яв машнаъ Увуз люкьнар ап1иди.
Гьадмуган Раббийи Душмниз гъапи:
– Гъийин йигълантина
дугъан вари мал-мутму – яв хилиъ,
анжагъ дугъак чак мукучан.
Ва Душман Раббийин улариккан гъудургу.
Иявдин баярина шубари,
аьхюну гъардшин хулаъ,
ип1урайи ва чяхир убхъурайи йигъ вуйи.
Хабар-ятар дарди
Иявдихьна хабарчи гъюру ва к1уру:
– Малар, хътабкурайишвариин алйи,
дурарин багарихь дажарира ук1 ип1урайи.
Сабпну сабеянар алархьну,
дурар хъаъну гьергну гъягъюру,
хъа увухъ лихурайидар,
ханжлари гъуркнийи.
Сар узу гъузну имизу,
увуз хабар дебккбан бадали.
Мугъу му дупну ккудубк1ундар,
сар жара хабарчи гъюру ва к1уру:
– Аьршариан Заанурин ц1а алабхъну
марччарна увухъ лихурайидар гъургну –
т1анкь гъап1ну дурар.
Сар узу гъузну имизу,
увуз хабар дебккбан бадали.
Мугъу му дупну ккудубк1ундар,
хъана сар хабарчи гъюру ва к1уру:
– Шубуб терефнаан халдеяр алархьуру.
Дурар девйириина егин шулу
ва хъаъну гьергну гъягъюру,
хъа увухъ лихурайидар,
ханжлари гъуркнийи.
Сар узу гъузну имизу,
увуз хабар дебккбан бадали.
Мугъу му дупну ккудубк1ундар,
хъана сар хабарчи гъюру ва к1уру:
– Яв баярина шубари,
аьхюну гъардшин хулаъ,
ип1урайи, чяхир убхъурайи.
Ва сабдупну,
ич1и чюлиан кулак ут1убч1вуру.
Диди, дурар айи хулан юкьбиб цаларра гьарагъну.
Хал яв веледариинди абхъру
ва дурар йихуру.
Сар узу гъузну имизу,
увуз хабар дебккбан бадали.
Ияв гъудужву,
чаин али палтар гъяч1яргъю,
ч1арар алдау
ва ахъу жилиинна икрамназ.
Гьамци гъапи дугъу:
– Гьяц1алди удуч1вунза дадайин халиан,
гъяц1алди дина хътакидиза.
Раббийи тувру,
Раббийи гъадабгъурира ву:
ужувлан адваликк ккади ибшри Раббийин ччвур!
Вари гьамци гъабхьнушра,
Иявди гунгьар гъап1ундар,
я Заануриз тягьна гъивундар.
Хъана Заанурин Баяр
Раббийин улихь дийигъуз гъафнийи,
дураригъ Душманра гъяйи.
Раббийин улихь думура дугъужвган,
Раббийи дугъхьан гьерху:
– Наънан гъафунва?
Душмни Раббийиз жаваб туву:
– Узу сиясатвал ап1ури гъахьунза, дюньяйилан илт1ик1ури.
Раббийи гьерху Душмнихьан:
– Уларикк ккархьуннив Йиз лук1 Ияв?
Дицир сарун алдар жилариин –
думу кац1найир дар,
дугърир ву,
Заанурихьан гуч1уру
ва гьарсаб писвалихьан ярхла шулу.
Думу сабан,
чан кац1ну адрувалиъ ижмиди а,
гьеле уву,
тахсир ктарди думу пуч ап1уз
Узу алаури гъахьнушра.
Душмни Раббийиз жаваб туву:
– Хам – хамрахъ!
Инсанди чан уьмрихъ,
чаз айиб вари тувру.
Магьа, хил гьач1абккну,
дугъан к1урбарик,
дугъан йиккук куч,
магьа йиз иб,
дугъу Яв машнаъ Увуз люкьнар ап1иди!
Раббийи Душмниз гъапи:
– Гъийин йигълантина думу – яв хилиъ,
анжагъ думу милик1ан.
Ва Душман Раббийин улариккан гъудургу.
Дугъу Ияв,
к1уллан швякьярихънакьан
иццру хацарихьди алац1у,
ва Ияв,
дурар алц1ахуз,
гъадабгъну алц1ахрубра,
уч дап1найи рюкъдиъ деъру.
Хпири гъапи Иявдиз:
– Уву гьамусра ижмиди дийигънамина яв кац1надрувалиин?
Люкьнар ап1ин Заануриз – йик1идиву!
Дугъу дугъаз жаваб туву:
– Уву фагьумсузриси к1урава!
Ухьу Заанурихьан ужубт1ан дибисну ккундарин,
хъа ч1уруб бисдарин?
Гьамци вушра
Иявди чан улхбариъ
гунагь гъап1ундайи.
Иявдин бедбахтваликан
чан шубур дустраз ебхьуру
ва дурар,
гьар чан уькейиан,
дугъ'ин улукьуз гъюру.
Дурар:
Теймандиан вуйи Элизаф,
Шуахдиан вуйи Билдад ва
Наамдиан вуйи Цуфар – мурар,
гьяйифар ва язухъар зигуз
Иявдихьна гъягъбан бадали,
сат1и гъахьнийи.
Дурариз думу ярхлаан рякъюру,
аммаки думу аьгъюкьан гъахьундайи.
Гьадмуган дурари ишбарин гьарай ипу,
чпин палтар гъяч1яргъю,
завариз бишируг ккат1абхьури
чпин к1улариин алабхьури хъюгъю.
Ургуд йигъанна, ургуд йишван дурар
дугъан гъвалахь жилиин деъну гъузру,
саб гаф дарап1ди,
фицики дурариз гъябкънийи
фукьан зурба вуш дугъан аьзабар.
Хъасин Иявди гаф пуз хъюгъю
ва учв бабкан гъахьи йигъаз агьрар ап1уз ттуч1ву.
Магьа Иявди фу гъапнийиш:
– Ав жварт1 ибшричав,
узу бабкан гъахьи, думу йигъ,
ва – йишвра, "бай киршунзук", гъапи!
Думу йигъ,
ав,
муч1ушан ибшричав,
гъит Заанури аьршариин
думу йигъкан к1ваин дарап1ри
ва акв дид'инна улдурубзри!
Гъит думу мач1ушназ гъубзри,
гъит думу
улиъ т1уб убччвуз даршлу
муч1ушну бисричав,
дифари ккап1ривучв,
ккап1найиб гуч1бахь гьабхъривучв.
Думу йишв,
ав,
ямни муч1ушну бисривучв,
ваъ,
думу гьисабнаъ т1арап1ри
йисаъ айи йигъ ву дупну,
вазарин ктухувалигъ
гъяди дарибшривучв!
Думу йишв
ав
дарибшривучв
узу киршу йишв вуди,
шадвалин ч1игъ
аьгъю дарибшричаз.
Гьит агь алап1ри чаин,
йигъар йит1ру фалчйири –
Левиафан* нивк1'ан хъебгуз шлудари!
–––––––––––––
*Левиафан – гьюлин аждагьа.
Дидин хядар муч1ушнаъ кут1уршври,
аммаки давди ккилигури хьиди ахсрариз
ва акв улубхьурайивалин писписар рякъидар –
гьаз хъябкьюндайи-хъа йиз дадайин хал,
гьаз гъюрхюндайи-хъа узу аьзабарихьан?
Гьаз гъак1ундайи узу халиъ,
удуч1внумиди халиан гьаз улдубт1ундайи йиз?
Гьаз гъадагъну узуз кьамкьариинна,
гьаз никк тавну узуз мухрилан?
Гьам ражари архаинди дахънахьидийза,
сикинвалиъ ахьидийза рягьятвал гъадабгъури
дюньяйин парччгьаригъдина
дурарин насигьяткрарихъди сат1иди,
дараматар гъюрдариз илт1ик1найидарихъди,
ханарихъди, гъизил уч ап1ури гъаши,
арсрахьди хулар ац1ри гъаши.
Кивнахьидийи узу дук1ну бабкан духьнайидарихъди
нинйирихъди, акв дярябкъю.
Душваъ гьякьсузарин фук1а дарувалар сикин шула,
душваъ – а архаинвал ликт1илан алдахънайидариз,
душваъ йисираризра ккилибгура рягьятвал,
ебхьурадар дурариз чпин аьхюрарин дих,
душваъ аскканурна заанур – сат1иди а,
душваъ лук1 хузаиндин гьюкмикк ккимдар.
Гьаз тувна-хъа аьзабариъ ахънайириз акв,
ва уьмур – шлиз думу гъагъивал вуш?
Аьжализ дурар ккилигура,
ккилигури гъузуз шуладар,
абгура думу, хазнаси.
Накьвдин даргниин дурари шадвалин гьарай ипра,
шад шула ва разивал хъап1ра.
Муч1уб ву жилгъа дицир касдин,
варишвариъ Заанури дугъаз рякъяр гьадат1ура.
Сарун гъабхьунзуз йиз нефес ип1ру уьл вуди,
ахьрайиз нивгъар, хиял ап1ин мурар штар ву.
Узу фти русвагь ап1уйиш, гьадму гъабхьунзухъди,
фтихьан узуз гуч1уйиш, гьадму узухьна гъафну.
Адарзуз я мясляаьт, я архаинвал,
я рягьятвал, анжагъ – саб гъалабулугъвал.
Теймандиан вуйи Элизафди гьамци жаваб туву:
– Мумкин ву йиз гафари увуз зиянра ап1уб,
хъа фици мушвахь ккебяхъну гъузру-хъа?
Шуйи, гизафдар уву гъавриъ т1ауйва,
ва зяиф гъахьи хилариз кьувват тувуйва,
кьувватсузур яв гафари мюгькам ап1уйи,
ва алдакуриз уву хил ттивуйва.
Гьамус увуз гъядябхъну бала – уву кцухунва,
увук кубкьну – гьап1руш аьжуз духьнава.
Заанурихьан гуч1 хьайивали увуз хъугъвал туврадарин?
Яв кац1ну адру рякъяри увуз умуд туврадарин?
К1ваин ап1ин: гъак1нийинк1а фужк1а тахсир ктарди?
Наан дургри гъахьну дугъри касар?
Узуз гъябкъюнзуз: гунгьин хулиъ дерд убзрури
дидин бегьер чав, гъубзури ккадабц1ури;
йик1уру думу Заанурин нефеснахьан,
жварт1 шулу Дугъан хъялин илнахьан.
Асланар арахура гьубк1у дихниинди,
аммаки уьч1югъна асландин бякьйирин сппар;
йибк1ура аслан хюрч адарди
ва гьергра бякьйир хпи асландин.
Хабар ади гъабхьунзуз жини гафнакан,
йиз ибу гъибисну пиш–пиш –
йишвандин гъалабулугъ кипру рякъбарин арайиъ,
ижми нивк1ариъ инсанар айи вахтна.
Кабхъунзук гук1ни мяхъв ва яман гуч1,
к1урбарихьнакьан гъурубкьниз,
рюгьнан мик1 машнаъ гъиву йиз,
ва ч1арар гъазагниз зазарси.
Думу гьамшвахь хьайи, гъарантуси –
йиз улихь аьгъю ап1уз даршлу шикилт1ан хьтайи.
Сакитвал а. Хъа гъеебхьзуз сес:
"Заанурин улихь инсан дюзир шлуб вуйин?
Фуж ву марццир халкь Гъап1урин улихь?
Гьеле Дугъан Чан гъаравшариинкьан хъугъвал алдар,
гьеле малайикарикра дихъура гьудрук1увалар,
хъа дит1лан гъайри – яшамиш шулайидарик
ругдин хулариъ, гъумриин дийигънайи,
йивну гъядяуз шлу – сурт1ан пч1уди.
Гвач1инган айи, хъа хябяхъдиз жварт1 гъахьну –
рябкъидар, фици гъюдуч1вуруш аьсрариз;
дурариан таб уч1вюбгъяйизра –
йик1иди, пай ктрудар аькьвлик.
Дих ап1идива – шли жаваб тувдивуз?
Гирамидарик шликан т1алаб ап1идива?
Абдал пуч ап1иди сабур дарап1ували.
Дюзена, чан тямягьяри накьвдиз гъахиди.
Гъябкъюнзуз: абдли ччивар деетишра,
дугъан хулариина абхъди хабарсуз агь.
Дугъан веледариз кюмек хьибдар,
Йихиди дурар, шагьрин урч1арихъ,
ва сарира дурар ккадаидар.
Дурарин бегьер гъябгъиди гашди айириз,
(дугъу думу ч1юрхярихьан марцц ап1иди!),
тямягькри бисиди дурарин девлет.
Фицики бала жилиан удубч1вруб дар,
дерд хут1лиин ктубч1вруб дар –
адми учв бабкан духьнайир ву дердназ,
ва, ц1ин ц1юмгъялси, удуч1вура зина.
Хъа узу – Заанурихьна илт1ик1ураза
ва Заанурин хилиъ йиз ляхин ивраза.
Зурба ву Дугъан ляхнар, гъавриъ ахъну удукьрудар дар,
аьжаин аьламатарин Дугъан кьадар айиб дар.
Багъиш ап1ура Дугъу жилиз мархь
ва шид гьап1ра хут1лариинна.
Гьадгъу заъра, асккан дап1найидар
ва ишурайидар адагъура уьрхювалихьна.
Ч1урударин ч1уру кьастар ч1юргъюра –
бахт дурарин хилариан учвубхура.
Фикурлийир, чпин аьмалдарвалиъ дисуру,
дич1влударин гьисабар гъюргуз гъитру:
К1ваин алдру йигъан дурар ахьди муч1ушнаъ
лисундин вахтнаъ, йишвнуси, каркариинди гъягъиди.
Хъа бахтсузур уьрхиди Дугъу ханжлихьан,
дурарин гамгмарихьан, дурарин хиларихьан ижми,
гьаддиз касибдиз гъубзра умуд,
ва инсафсузвалин уьж-ушв хъябкьди.
Хушбахтавар ву Заанури насигьятнахъ хъаърайир!
Тина мап1ан Варит1анкьувватлурин кьазйир:
зиян ап1уру Дугъу, ва Чав илибт1урира ву.
ва Дугъан хили, йивну, сагъ ап1уру.
Йирхьуб бедбахтвалихьан Дугъу уьрхиди,
ургубпибра увук кубк1идар:
гаш'валин вахтна гъадагъиди уву аьжалихьан,
дявдиъ – ханжлихьан уьрхиди;
пис мелзнахь гьахъидарва,
гуч1 хьибдарвуз, ккадахъувалихьан;
анжагъ аьлхъюри хьидива ккадахъувалиин ва гаш'валиин,
гуч1 ади хьибдаруз ч1урдин гьяйванатарихьан;
увухъди саб гафнаъ хьиди гъванар хут1лиъ,
увухъди мясляаьтнаъ хьиди гьяйванатар чюлин;
аьгъю хьибдивуз, яв чадриъ мясляаьт айиб,
яв хул'ан ул ибицидива – камивал сабдиъра хьибдар,
рякъидивуз гизаф кьадар наслар,
хьиди яв гудлар-ц1удлар – хут1лиъ ук1си.
Дубхьну ккуни вахтнаъ рукьидива накьвдиз,
вахт хътубкьиган алдабт1у дяхнин к1улси.
Магьа учу аьгъю гъап1уб – гьаци хьузра ву!
Хъебехъ, ва гьял ап1ин му вари.
Гьамци жаваб туву Иявди:
– Эгер гъибциш йиз дерд,
терезариин иливиш йиз бедбахтвал –
хьибдийи думу гъагъи, гьюлин гъумт1ан,
гьаддиз гъюрграза йиз ч1аларигъ!
Варит1анкьувватлурин ч1имрар – йиз жандиъ,
йиз рюгь тухъ дап1на дурарин агъуйихьди,
кагъну узу Заанурин яман гуч1ну.
Ч1урдиъ ук1 ип1урайи дажи ккерябгъюрин?
Муар ап1урин ахрихъ уьл ип1урайи йицру?
Ип1ури шулин шитуб, кьил ктарди?
Алин-хъа дад мегь'ин?
Дидик курк1уз хявиди вузуз,
магьа фу гъабхьнуш бедбахтвалиъ йиз ип1рубдихъди!
Пагь, эгер т1алабар тамам гъахьнийинна
ва Заанури узуз умуд багъиш гъап1нийинна –
йиз узу т1анкь ап1уз хъюгъюйза,
хил за дап1наза, йиз узу гъядаъбан бадали!
Му хьибдийи узуз ккарцувал,
ккудудук1ру аьзабариъ – шадвалин гьарай.
Узу нигь гъап1ундарза аьхир, Гирамирин гаф!
Наънан кьувват абгуру-хъа, мушвхъантинара аьгь ап1уз,
ва фициб аьхириз узу ккилигури гъузза?
Йиз кьувват – гъван вуян-хъа?
Хъа йиз беден – кемешюрикан?
Йиз узуъ абгуза-хъа кюмек,
сабдиъра узуз алалабхърайиган?
Фуж гьидицуруш дустрахьан,
дицириз к1ваълан гьархна Заанурин гуч1нахьан.
Йиз гъардшар, гъяригъ шидси, гьарган саб дар,
гьюдюхрудар ву штун йирчбарси:
гагь кьалу шулу дурар ерц1урайи миркклин штарихьан,
гьарай ипру ерц1урайи йифарихьан,
гагь, кьяляхъна, сикин шулу, ккудук1уру,
ва манишнариан зат мидарди уркъру.
Гьадмуган рукьдайи сюлюркйир чпиз ккуни йишварихьна,
гъяра гъумран чюллериз пуч хьуз.
Дурарихъди улам хъипна Теймайиан вуйи алверчйири,
Сабайиан рякъ'ин алидари ккунийк1ан к1ура шид,
аммаки куч1линдар хьиди дурарин умудар:
рукьиди дурар шид убкънайи гъярихъна ва русвагь хьиди.
Магьа учву узуз гьамус гьамци духьначва!
Гъябкъюнчвуз бала – гуч1 гъабхьунчвуз.
Гъапнин-хъа узу учвуз гаф: "чавай":
ичв девлетарикан узузра кап1ай.
Гъапин-хъа: "душмнариккан узу ккадааччва;
писдариз, узу ккадаузди узхъанди кьимат тувачва"?
Гъавриъ т1аай гьеле узу, ккебяхъидиза,
улупай гьеле, узу фици улдугнаш.
Гьякь гафар гъагъидит1ан аьгь ап1уз шулдар,
хъа фтикан улупура ичв насигьятнан гафари?
Ичв пише – гафарик кдукьуб,
бахтсузурин гафар учвуз – мик1ран сесси вучвуз!
Учву тупут ипрачва йитимрин к1уллан,
ва дустракан ариш-вериш'валар гъахурачва.
Гьамускьана узухьинди илдицай –
ап1урин-хъа узу ичв машнаъ куч1ал?
Фагьмихъна гъачай, ч1уруб дееебтбан бадали,
иб тувай йиз дюзвалихьна!
Йиз мелзниин писвал алин-хъа?
Аьжалин тяаьм узуз аьгъю хьибдарин дарш?
Жилариин инсандиз кадабт1на – зегьмет, шлин-вуш хиликкди,
ва дугъан йигъарра – саб кьац1 уьлихъ лихурайиринстар ву.
Дугъу, лук1руси, гьугь алдабхъура сирин ккунди,
уьлин кьац1ухъ лихурайирси, ккунийк1ан к1ура чаз кьимат туври.
Гьаци узузра дурукьна ич1и вазар,
узуз ккубкьнайи пай – аьзиятнан йишвар духьна.
Дахъуз хъуркьундарза – ккилигураза фила гъудужвуйк1ан к1ури,
хъа йишв дубшну ккудубк1урадар,
ахсрар улукьайизкьан узуз архаинвал айиб дар.
Беден алабц1найиз мюлхъярихьди,
али палатра дубхьнайиз – бат1рин ханц1си,
лик1арди алдахьура узлан хамран баршлар.
Гьазагну дургра йиз йигъар, халачи кубдрайи т1ибиччси,
аьхирихъна гъюра, ва гьудубт1ура умуднан мурсул.
Фикир ап1ин: йиз уьмур – мик1ран уф дубхьна,
ва сарун бахтра узуз рябкъруб дар.
Гъи узу чаз рякъюрайириз, узу дихъидар:
улар гат1ахьиди – хъа узу сарун имдар.
Диф улариккан ккудубгура ва деебц1ну гъюдубч1вура,
ва Муч1у хулаз исина гъушур – кьяляхъ гъидар.
Чан хулаз думу сарун хътакидар,
чан ватандиъ думу сарун рякъидар.
Гьаддиз узу сарун гафар дарпиди гъузидарза,
йиз рюгь фици дюч1юбкьнаш ктибтидиза,
йиз гъяназ фици кьут1кьалди вуш адабхъну пидиза.
Узу гьюл вуйин, даршиш гьюлин аждагьа,
уз'ин Уву гъаравлар дерккуз?
Узу фикир ап1ураза: "Нивк1у узу ккарциди,
йиз ахниин йиз аьзабар хъарцциди", –
аммаки Уву, узу нивк1уъра русвагь ап1урава,
рякъбариъ яман зириз жандиъ абхъриз!
Йиз ил гьют1юбхнийиш ужу шуйи,
аьжал ужу ву, гьамциб беден шайиз.
Гъабт1низ уьмур, фицира думу гьаргандиз вуйиб дар!
Гъит узу! Йиз йигъар – мик1ран уфт1ан дар.
Фу бадали инсандиз мициб гьюрмат дебккна:
Уву дугъаз гьадмукьан фикир тувуз?
Гьаз гъюри Шулва дугъахьна гьар гвач1инган,
ахтармиш ап1ури Шулва гьар ляхнихъ?
Гьаз узу сикинди Гъитрадарва, –
саб гагьдиз, ил хътабгъру гегьназкьан?
Узу гунагь гъап1нин? Хъа гьап1уз узхьан шулу
Увуз, инсанарин зиин гюзчивал гъабхурайир?
Гьаз Уву уз'ин улам алап1нава?
Гьаз узу Увуз гъагъи духьна?
Гьаз Уву йиз нягьякьвалилан хил алдабгъурадарва?
Гьаз Уву узлан йиз тахсир илдипурадарва?
Гьам ражари узу жилиъ дахънайиш,
думуган Уву узу агури хьидайва!
Гьамци жаваб туву Шуахдиан вуйи Билдадди:
– Филадизкьан гъуздива гьацдар к1ури?
Яв гафар – т1ерешв мик1ран гъугъ вуяв.
Заанури дугъривал илт1ибк1урайинхъа?
Варит1анкьувватлури – кьяни ап1урайинхъа гьякьвал?
Эгер яв баяри Дугъан улихь гунагь гъап1нуш,
Дугъу дурар, чпин къанунсуз тямягьяриз тувна.
Хъа эгер уву Заанур агури гъашиш,
Варит1анкьувватлуриз миннатар ап1ури гъашиш,
эгер уву марццир ва дугърир вуш –
гьадму сяаьт Думу увухьинди лак1 хьиди,
ва яв хулаз хъуркьувалариз дилигну тувди.
Сифте уву фукьан машгьурди гъахьнушра,
хъа аьхирина аьхир зурбавал хьибдивуз.
Гъушу насларихьан гьерх-гьала,
дурарин абйириз фу ачмиш гъабхьнуш аьгъю ап1ин-гьала;
фицики ухьу накь бабкан духьну имихьа, фук1ара аьгъдархьуз,
сирнариз барабар жилилантина гъярахьа, –
гьациган гъит дурари увуз улупри, гъит кидибтри,
гъит улхбариъ ачмиш ап1ри чпин юк1вар.
Артмиш шулин-хъа папирус, ар адрушваъ?
За шулин-хъа ч1еъ шид дарушваъ?
Гизаф кьяш ка дидик, аммаки миди вуйи ук1арт1ар дурар ухди чурхуру,
гьеле, думу алдадабт1ишра.
Магьа фтихьна гъяраш, Заанур к1ваълан гьаънайи вари инсанар;
гьамци Заанур адрурин умуд йибк1иди.
Дугъан хъугъвал хяшхшин ирт1ан ижмиб дар;
хат1асузвал дугъан кибхна ч1ардик.
Думу чан хулхъан хъч1ихиди – дийигъуз хьибдар,
за хьидар, фукьан хъч1ихури гъашишира.
Гъит ригъдин к1анакк кьяшишну ац1ну ишри
дугъан кадаънайи тазйир, вари багъ вуйибси дарагъну;
дидин ччивар гъюрдариъ ич1игри,
гъвандин цаллан илдижну ишри –
хъа думу чан айишв'ан кьаб-ччивди уч1юбгъиш,
учв, думу йишв, дидхьан нигь хьибди,
пиди: "Уву мушваъ хьузкьан гъабхьундарва!"
Магьа, дидин уьмрин вари шадвал!
Хъа жилиан жарадар удуч1вура!
Заанури, кац1надрур тина ап1идар аьхир,
хъа гьякьсузрин хилариз кюмек тувди к1урна?
Дугъан, гьап1уз ими яв ушвниз аьлхъюб,
яв дюдюгьназ – шадвалин гьарай;
ва яв душмнар аьйибнакк ккаъди,
гьякьсузарин чадур ади гъубзидар!
Гьамци жаваб туву Иявди:
– Дугъриданра, узуз аьгъязуз: думу гьаци вуйиб.
Аммаки инсандихьан фици Заанурин улихь гьякь хьуз хьиди?
Эгер шли, Дугъахъди суддиз удуч1вурза к1ури фикир гъап1иш,
агъзур суаликан гьич сабдизк1ан жаваб тувуз хьибдар.
Гъит учв аькьюл айир ишри, гъит кьудратлур ишри –
фуж сагъди гъузур, эгер Заануриз къаршу удуч1виш?
Саризра аьгъю хьибдар, фици Дугъу дагълар гъягъюз гъитраш,
хъял кади айиган, фици Дугъу дурар ккидикьураш;
Дугъу жил дабкьура ва алишвлан рибшвура,
дидин диб т1убччвура.
Дугъу буйругъ тувди – ригъ гъудубжвидар,
Дугъу хядар хъяркьру.
Дугъу Сари ккат1арццура аьршар
ва ликриккан ап1ура гьюлериъ айи дагъар.
Гьадгъу арайиз дубхна хядарин гъварчар – Медведица, Орион,
Плеядар ва Кьиблайин палатйир к1уру хядар.
Зурба ву Дугъан ляхнар, аьгъю дап1ну удукьрудар дар,
Дугъан аьжаин аьламатар кудухну ккудубк1идар.
Думу гъвалхьантина гъягъиди, хъа Думу узуз рякъидар,
Багахь улуч1вурайирин сесер узуз ерхьидар.
Дугъу тадабгъиди – сарира кьяляхъ ап1идар,
"Гьап1рава, дийигъ?" – к1ури Дугъаз сарира пидар.
Хъял дуфнайи Заанур дийигъидар,
ва Рахавдин гъуллугънаъ айидари Дугъан улихь ап1иди икрам.
Фици узу Дугъаз думуган жаваб тувди,
фицдар гафар узу Дугъаз гъядягъиди?
Гъит узу дюз вуди ишри, аммаки узуз жаваб хьибдар –
узхьан дугъриваликан миннатт1ан ап1уз хьибдар.
Дугъу йиз дихназ гьеле жаваб тувишра –
хъугърадарза Думу узухъ хъпехъур к1ури.
Алжагъну уз'инна, т1ерешв мик1си,
тахсир дарди зийнар зарб ап1урайиз;
ил хътабгъузкьан мюгьлет туврадариз,
кьут1кьлишнахьди к1улихъди ац1разу.
Кьувватнан гьюжат ап1уза-хъа Дугъахъди, кьудратлуйихъди?
Судназ удуч1вуза-хъа – хъа фици Дугъаз суддиз дих ап1уза?
Гъит узу дюз вуди ишри – йиз мелзну узук тахсир кипди,
Гъит кац1найир дарди ишри – Дугъу йиз ляхин айт1лан ап1иди.
Ктрац1ур вуза! Ву к1ури гьап1за-хъа,
уьмур дубхьнайиган узуз даккун?
Вари сабди ву! Магьа узу фу к1ураш:
ктрац1дарра Дугъу пуч ап1ура, писдарра.
Саб дупну улубкьу балайи аьжал убзуру,
хъа Думу аьлхъюра миж кадабт1найи тахсирсузариин;
Дюнья тувна гьякьсузарин гьюкмиз,
хъа Дугъу улар хъерхьра судйирин –
ва эгер Думу дарш, сарун шли?
Т1ирхура йиз йигъар атлут1ан чкиди,
жаргъура, хъа уж'вал рябкърушвариъкьан адар;
Дурар улчвухура, папирусдин люткйирси,
ва ахьра, хюрч'инна вашаси.
Пашманваликан к1ваълан гьархуз ккундийзуз,
машнаъ инч1нан нур ат1абгбан бадали,
аммаки гуч1урзуз таза бедбахтваларихьан,
аьгъязуз: гъитидарва Уву узу архаинди.
Фици хьнура узу тахсиркар вуди хьиди,
гьациган давди фтихъ хъач1арккна узу?
Эгер йифун штухьди гъижик1иш,
эгер ислаткайихьди хлин гагьар алжагъиш,
Уву узу аъдива убурнйирин ич1аъ,
гьеле йиз палатдира кмиди узу гьясбикк ап1идар.
Думу инсан дар, Дугъахъди узу зигуз,
сат1иди учу суддиз гъягъюз.
Адар ич арайиъ шубурпир,
Дугъ'инра уз'инра хилар сабси уливрур,
Дугъан маргълихьан узу гьадауз шлур,
гьамусдихъантина Дугъу узу русвагь ап1руси гъидритрур,
узхьан гуч1 дарди гафар ап1уз шлуси.
Фицики узу йиз уз'инди дарза дицир.
Уьмур узуз дубхьнайиз – ***из мегь –
гьаци тувдиза узу йиз аьрзйириз удурзуз,
ктибтидиза фици йиз гъяназ кьут1кьалди вуш.
Заануриз пидиза: гьялак махьан кьаза адабгъуз,
гъавриъ т1аъ, фтиъ узу тахсиркар дап1наш.
Ужуйи вуйвуз-хъа Увуз хъергнайир вуди хьуз,
Яв хилари халкь дап1найиб нигь ап1уз,
ва гьякьсузарин тереф бисуз?
Дарш Яв улар – аьжал хъайидарстариндарстар вунив?
Уву лигурайва-хъа, инсанар фици лигуруш?
Яв йигъар, адмийиндарстар вунив-хъа,
ва Яв йисар – жвиванстар вунив-хъа?
Гьаз Уву арабгурава узуъ тахсир,
гунагь рябкъюз яракар шулана?
Увуз аьгъявуз аьхир, узу тахсиркар даруб,
хъа Яв хилариан узу сарира уьч1югъидар.
Яв хилари узу гъап1ну, ктаъну,
хъа гьамус узухъ хъюрхна, танкь ап1уз.
К1ваин ап1ин! Уву ктаунва узу бат1урси дит1иршну,
хъа гьамус кьяляхъ ап1урана хъана биширугдиз?
Уву удурзунва узу никкси,
хъасин кч1юкьюнва шурси.
Йиккна хам уз'ин алахьунва,
к1урбарина табари ижми гъап1унва.
Тувунва Уву узуз уьмур ва гьаммишан гъахьунва узухъди,
гъайгъушин кади уьбхюри йиз нефес.
Аммаки жараб жин дубхьнайи Яв к1ваъ,
узуз аьгъязуз: Увуз гьаци ккундийвуз.
Эгер узу гунагь гъап1иш, Уву узу агидива,
ва, саб шулугъ ктабхъиш, улхьан гьадап1идарва.
Эгер узук тахсир каш – язухъ ву йиз!
Хъа гьякь вушра – к1ул зап1уз хьибдар:
ац1назу аьйибну ва пиян дап1назу дердери.
Ц1иб гъудужвайизра – алархьурва асланси;
русвагь ап1урава узу хъади-хъади:
хъана узук тахсир киправа,
Яв хъял имбубт1ан убцруди кабхьрава,
къаршу адаурава таза-таза къушмар.
Гьаз адаънийва-хъа узу дадайин халиан?
Узу гъак1ну хьидийи, ва саризра рякъидайи,
узу зат гъахьир даруганси хьибдийи –
гъушнийинна узу дадайин халиан накьвдизди.
Йиз йигъар ярхиди дар – гьациган, гъит, гьудуч1в,
сац1иб вушра шад хьуз гъит,
кьяляхъ хътадакузди гъягъяйиз узу
улиъ т1уб убччвуз дярябкъру муч1ушнан уьлкейиз,
чаантина фук1ара рябкъюз даршлу муч1у уьлкейиз,
муч1увал айишваз, рябат адрушваз,
ва анжагъ муч1ушнут1ан акв тутруврушваз.
Гьамци жаваб тувнийи Наамийиан вуйи Цуфари:
– Гъварчарди адахьурайи гафариз жавабар адарин дарш?
Шли хъайи-хъайиси к1ураш, думу дюз вуйин-хъа?
Эгер уву лягълягъяр ап1ураш – имбудари хъудубт1ну ккунин?
Эгер уву рихшанд ап1ураш – уву йишв'ин дитрур адарин?
Уву гьял дап1нава, уву дюзди фикир ап1ураза к1ури.
К1урава, Заанурин улихь марццир вуза к1ури,
хъа эгер Заанури гафар ап1уз хъюгънийиш,
увуз жаваб тувуз ккун гъабхьнийиш,
Дугъу увуз абццдийи жини аькьюл,
улупидийи тмунуб гъвал.
Гъавриъ ахъ, Думу сабан увухъди гъюдалди а.
Ачмиш ап1уз шулнухьан Заанури жиниди уьбхюрайиб
ва аьхир абгуз Варит1анкьудратлурин?
Рукьуз хьибдинухьан аьршарин ягълишнаккна?
Фици аьгъю ап1уз хьибдивухьан Муч1ушнан халт1ан исина айиб,
ярхишнаъ – жилт1ан ярхидар ву душвайишвар,
ва гьюлт1ан – яркьудар?
Эгер Думу дуфну, Дугъу дустагъдиъ итиш,
ва суд ккебгъиш – шли Думу дерккди?
Дугъаз куч1ляхяр аьгъя: гъябкъю гунагь –
думу Дугъу гьаци гъитурин?
Ич1и к1ул фикурлу хьибдар
ч1урдин даждикан инсан хьубт1ан ухди.
Эгер уву яв к1ваъ дугъриди ап1ури гъашиш,
ва Заанурихьна хилар гьач1аккури гъашиш,
эгер гунгьариккан азад гъашиш
ва яв чадриан камивал адабгъиш –
гьадмуган лигуз хьибдивухьан нач даршиди,
ижмиди дийигъуз ликариин, гуч1 фу вуш аьгъдарди.
Гьадмуган к1ваълан гьархдивуз, гъубшу бахтсузваликан,
ухдит1ан душну ккудук1найи штариканси.
Уьмур яв хьибди йигъандин акувалт1ан акуди
ва лавландин еринара гъибди гвач1ин.
Ижмиди аьгъю хьибдивуз умуд айибдикан;
илбицидива ул юкьуб тереф – ахидива архаинди.
Рягьятвал гъадабгъури хьидива – сарира увук кургъидар;
ва увккан ккилижвури хьиди гизафдар.
Аммаки кт1уршвиди улар гьякьсузарин,
гьит1ик1рушв дурариз хьибдар,
ва дурарин вари умуд – хьибди улдубт1урайи ухьт.
Иявди гьамци жаваб тувнийи:
– Ари магьа, адмийир гъапиган, адмийир!
Учву ч1ивиди ими к1ури, аькьюлра ч1ивиди имийин?
Узуъра фагьум азуъ аьхир,
сабдииндира учвут1ан узу усал дарза –
гьатцира, шлиз аьгъдар-хъа му мици вуйиб?
Узкан йиз дустариз духьна тамаши,
магьа, фици Заанури, мугъаз жаваб тувнадарин к1ури –
гьякьлуйиин ва кац1надруриин аьлхъюрайидар!
Фуж ужуйи деънаш, аьлхъюра касибвалиин,
ва фуж ижмиди дийигънаш – аьлхъюра ккадаршвуриин.
Хъа т1арашчйирин хулари – кюкю адабшвура,
ва шли Заанурик хъял кап1раш, дицириз аьгъдар балйир,
чан хилиъ Думу дидиснайиганси.
Гьациган гьерх гьеле вягьши гьяйванатарихьан – дурари гъавриъ аъдиву,
аьшарин ничхрари увуз ктибтиди.
Аьгъю ап1ин жилихьан – диди гъаврикк ккаъдиву,
гьюлерин балугъари аьгъю хьуз гъитдивуз.
Дурарикан фунубдиз аьгъдар,
Раббийи гьаци дебккнайиваликан?
Дугъан хилиъ – гьарсаб уьмрин нефес а,
фунур вушра инсандин рюгьра кмиди а.
Иб дарин гафар фунуб-фу вуш аннамиш ап1урайиб?
Ахнариккишв дарин тяаьм гьибгърушв?
Гьаци аькьюлра бихъидивуз кьабидарихь,
фагьум – чан аьср ярхи вуйидарихь.
Гьадгъахь хьа – аькьюлра, кьудратра;
Гьадгъахь хьа – хиялра, гъавриъ шлувалра.
Эгер Дугъу даабгъиш – сарира тикмиш ап1идар,
хъа Дугъу фуж дустагъдиъ итиш – дугъхьан удуч1вуз хьибдар.
Гъидисиш Дугъу штар – уркъиди жилар,
хъа деетиш – вариб илжибкиди душвлан.
Гьадгъахъди хъа кьувватра бахтра.
Гьадгъан гьюкмиъ а алдатмиш ап1рурра, алдатмиш гъахьирра.
Насигьят туврудар Дугъу ут1урккура гъяц1ли ликарди,
Судйир ахмакьар вуди улупура.
Паччгьаригъян гъюч1юбгъюра ч1ул
ва гъяргъяригъян гъидиржура юкьвнихъишвар.
Заанурин гъуллугъчйир ут1урккура гъяц1ли ликарди,
ва ижмиди дийигънайидар, илдитура ликт1илан.
Чпи важиблуди улупрударин тадабгъура ч1ал,
ва халкьдин аьхюрар мягьрум ап1ура фагьмихъ.
Ужуб тухминдариин алап1ура аьйиб,
ва кьудратлуйирин гъюдубчура ч1ул.
Дугъу ачухъ ап1ура муч1ушнан деринар,
ва улиъ т1уб убччвуз дярябкърувал аквнахьна адап1ура.
Заъра халкьар, пучра ап1ура:
гагь яркьу ап1ура дурарин мулкар, гагь тадагъура.
Тадабгъура фагьум халкьарин регьбрарин
хъаъра дурар ич1и чюллерди, рякъяр адрушваъди –
муч1ушнаъра, акв адарди, гъяра дурар каркариинди,
хъа Дугъу дурарихьди чарх йивури илт1ик1уз гъитра, пиянди айидарси.
Фицики, йиз узуз му вари гъябкъюнзуз,
йиз узуз гъеебхьунзуз, ва варибдин гъавриъ ахъунзу.
Учвузт1ан ц1ибди узузра аьгъдарди дарзуз –
сабдииндира учвут1ан исина дарзу.
Хъа узу Варит1анкьувватлуйихьинди илт1ик1ураза,
узуз, Заанури к1урубдиз, жараси пуз ккундузуз!
Хъа учву йиз зийнар куч1лиинди сагъ ап1урачва,
ва учву вари – ашдикна кьил дару духтрар вучва.
Ай аман, аьхирина-аьхир учву ккебяхънийинна –
гьамдиъ ади хьибдийи ичв аькьюл!
Гьациган йиз гафарин учвура гъавриъ ахъай,
узхъан хъюгъри, узу фу к1уруш, хъебехъай.
Лазим вуян-хъа Заануриз ичв дюзсузвал?
Гьадму бадали куч1ал ап1идиничва-хъа?
Дугъаз учву, ичв юк1вар кьяниди дерккрачва,
Дугъхъанди гаф йивуз ккунди айчвуз?
Дугъу учву ахтармиш гъап1иш – ужу хьибдин-хъа?
Даршишсан, адмиси, Думу алдатмиш ап1уз ккундайчвуз?
Дугъу учву яманди айт1лан ап1идичву,
эгер муч1у т1улар, юк1в кьяни ап1ури гъабшиш.
Гьадмуган, Дугъан гьяйбатнахьан ижмиди гуч1 хьибдичвуз,
Алабхъиди учв'ин Заанурин керемет.
Учву к1ваин хурачва биркси йирси гъахьи ч1алар,
ичв гъалхан, киври-киври, ругдикан дап1наячв.
Гьациган, хъич1ибкьай, гъитай узухьди пуз,
хъа лиганхьа – чан шлуб ибшри.
Сппаригъ ч1вубкьураза йиз бедендин йикк,
гъян йиз хилин гагь'ин дибисназа.
Дугъу узу йивну йик1иди, айи умуд адар,
аммаки узу йиз гафниин дийигъну гъуздиза, узу дюз вуза к1ури –
гьамдиъ айиз йиз уьрхювал!
Хъа Заанур аьгъдрурихьан, Дугъахьна багахь улуч1вуз хьибдар.
Хъебехъай, хъебехъай йиз гафарихъ,
аннамиш ап1инай, узу к1урайиб!
Магьа, узу йиз ляхникан аьян ап1ураза,
ва аьгъязуз узу дюз вуйиб.
Шлихьан хьибди узу дюз дар пуз?
Гьацир айиш, ккебяхъидийзу ва йик1урийзу.
Анжагъ кьюб мутму узухъди мап1ан –
ва Увхьан гьит1ибк1ну гъибтидарза:
гъит Яв хил узуз багахь дарибшри,
ва гъит Яв кереметну узу гук1ни дарап1ри!
Хъа дарди вуш, дих ап1ин узуз – жаваб тувдиза,
ясана узухьди пуз гъит – хъа Уву жаваб тув.
Гизаф кайин-хъа узук гунгьарна нягьякьвалар?
Кудух йиз гунгьарна камивалар.
Гьаз гьит1ибк1урава узхьан Яв маш,
ва гьаз Яв душман вуди гьисаб ап1урава узу?
Хъергдина-хъа Уву гъядябхъю к1ажухъ,
ва улам хъипдина гъеебццу гъурихъ?
Кьут1кьли кьисмат Уву узуз гъизигунва,
жигьилгандин гунгьар уз'ин иличурава.
Йиз ликар Уву дукъмукъарихьди йит1нава,
йиз ликарин к1анариин лишнар алаънава,
йиз алдабгъурайи гьарсаб ликрихъ улам хъипбан бадали.
Эй, дишагьлийи бабкан духнайи инсан!
Жикъиб ву аьср дугъан, аммаки абц1на юк1в сикинсузвалари,
кюкюси, думу адаршура ва чурхура,
сиринси, уларикк ккархьди, ва дургди.
Думу гьарагъура, хиял ап1ин му ут1урайи мутму ву,
палатси, сурари дип1ну гьарабгънайи.
Магьа гьациган Уву шлихъ улам хъипнава?
Узухъди Увуз суддиз удуч1вуз ккунди айвуз?!
Шли чиркинубдикан марцциб ктабгъиди?
Сарира.
Инсандин вари йигъар гьисаб дап1ну,
Уву дугъаз кадабт1нава вазарин кьадар –
гъирагъ, сарун дилинтина улдуч1вуз даршлу.
Гьациган, гьадабгъ Яв ул дугъхьан,
тув дугъаз, нежбризси, шадвал хъап1уз йигъ.
Гьаризра кмиди умуд а:
думу алдабт1иди – хъана артмиш хьибди,
таза тазйир кдуч1види.
Гъит кьаби духьнади ишри жилиъ дидин ччивар,
дубк1найи кьаб ругди ккап1нади ибшри –
думу ч1иви хьуз ттубч1вди, шид кубк1уб,
жигьил ч1ереэйиси, тазйир деетиди.
Хъа инсан йик1ура, кьяляхъ даршлуси,
йик1иди – ва сарун думу имдар хьиди.
Дагриан штар ат1арцциди –
нирра ц1иб хьибди, уьбкъди.
Гьаци адмира ву – дахъди ва гъудужвидар,
аьршар дургайизкьан,
думу чан нивк1'ан хъиргидар.
Ай-аман, эгер Уву узу гъийихдарин Дюньяйиъ жин гъап1нийинна,
Яв хъял улдубч1вайиз гьит1ик1нийинна,
ва вахт улупнийинна, Уву узу к1ваин ап1ру!
Анжагь гъак1ир – ч1иви шулин-хъа?
Мегьел хърифурамиди йиз гъуллугъ,
ккилигури хьидиза, гъибдайк1ан к1ури ккадаувал.
Ва гьадмуган Уву дих ап1идива, хъа узу жаваб тувдиза,
даршуз, Яв хилари арайиз гъабхиб дярябкъди т1агъру хьибдивуз.
Гьам ражари Уву гьисаб ап1урава йиз алдагъурайи ликар,
хъа думуган йиз гунгьарихъ ул хъипуб дебккдива.
Таврайиъ ивну йиз нягьякьвалар, хъяркьну хьиди,
ва йиз хъпебехъувалилан илбит1идива жуна.
Аммаки, крабхьура ва дабгъура дагъ,
ва жяргъялра йишвлан улдубч1вура,
штари рягъюра гъарзар,
даргъуру ва руг алдабгъну гъабхуру –
гьаци Увура, пуч ап1урава инсандин умуд!
Уву думу ккагъдива – ва думу дургди аьсрариз,
Уву дугъан юруш гьюдюхидива ва тина гьадаидива –
ва аьгъдар дугъаз, чан веледар гьюрматниинди аш,
ва хабар адар, эгер дурариз гирнар ктаураш.
Анжагъ жвуван иццришну зегьдикк дебккра беден,
анжагъ чан гъанаъ ади, дугъан юк1в ибшура.
Гьамци жаваб тувуйи Тейманайиан вуйи Элизафди:
– Аькьюл айири жаваб тувурин-хъа, ич1и гафариз?
Тупси хьуз гъитурин-хъа жвуван фун, ригъ-гьудубч1ву терефнан мик1 итну?
Мянасуз улхбариз фикир тувурин-хъа, –
гафариз, саб тяаьм ктру?
Заанурихьан хьайи гуч1ра кмиди уву увхьан гьидипунва,
увуз Заанурикан фикир ап1узра к1ваълан дубшнавуз.
Гунгьи улупунвуз гьамцдар ч1алар,
ва аьмалдарвалин мелзра уву кадабгънава.
Тахсир кипра увук яв ушвни, хъа узу – ваъ,
яв улхбари увук кайи тахсрар к1ура.
Даршишсан инсанарик сарпирди уву бабкан духьнайин?
Дагъларт1ан ухди аку дюньяйиз дуфнана?
Уву Заанурихъди ляхнин меселйир гьял ап1ури гъахьуншулва гьа?
Ва вари аькьюл увуз ккубкьуншулвуз гьа?
Фу аьгъю гъап1унва, учуз аьгъдруб?
Фтин гъавриъ ахъунва, учхьан удубкьуз дархьубдин?
Ихь арайиъ лизи к1улин агьли, кьаби кас айихь –
яв адашт1ан кьабир!
Ц1иб вунуз-хъа Заанурихьан ккарцувалар?
ва улхбарра ц1иб вунуз-хъа?
Наана зигуравуз яв юк1вну?
Наанди алаънава улар?
Гьаз яв рюгь къаршу гъедебгура Заануриз?
Ва гьаз яв ушвни гьацдар гафар идирчура?!
Инсан – фици марццир хьуз мумкин ву?
Дишагьлийи бабкан духнайир фици гьякьлур шул,
эгер Заанурин, гьич Гирамидариинкьан хъугъвал алдруган,
гьеле аьршарра кмиди Дугъаз марццидар даруган?
Хъа адми фу ву к1урава – кфир ва кац1найир,
ч1урувал шидси убхъурайир?
Узу увуз пидиза, хъа уву хъебехъ,
ктибтидизавуз йиз улариинди узуз гъябкъюб,
ва аькьюл айидари ат1абгуб,
ва дурарин абйирихьан гьит1ибк1ну гъидритуб –
садар гьадрариз тувна жил,
ва жарар дурарин арайиъ духьну ккундар!
Гьякьсузрин вари уьмур ву зегьер:
чапхунчи яшамиш шулу сакьюдар йисариъ,
кереметнан ч1игъ дугъан ибариъ дийибгъна,
ва архаинди а к1урайи вахтна дугъахьна пуч'вал гъибди.
Сарун дугъан миж кимдар, муч1ушнаан удуч1вну кьяляхъ гъюз,
ва ханжалра дугъаз ухдит1ан ккилибгура.
Думу – уьргънайир ву, люкьяриз хураг.
Дугъаз аьгъя муч1ушнан йигъ улубкьнайиб.
Русвагь ап1уру дугъан гъагъишнарина балйири,
ккагъру дурари думу, дявдиз гъедергурайи паччагьдиси –
Заануриина хил зап1баз,
Варит1анкьудратлуриз къаршу гъедергбаз,
Дугъан улхьан, фурслуди хъац1акну гъягъбаз,
гъагъи ва яман хъял айи гъалхан хьади хьпаз;
хюл уьлюбхнайи маш гъивнайиган,
хюл аливалилан гъвалар дурччвурайиган.
Думу яшамиш хьиди дарагънайи шагьрариъ,
адмийири дирчну гъушу хулариъ,
гьамус-хъа ахьур к1уру гьялнаъ айи.
Сарун девлету хьидар думу, ликт1инна за хьидар,
жилиъ ччивар деетидар,
ва муч1ушнахьан гьит1ик1уз хьибдар.
Дугъан, кадаънайи ч1вумччвар, ц1и уркъиди,
йимишар мик1ру гъюдут1иди.
Гъит тямягь хъади гъудрузри ич1и умуднахъ:
ич1ибдиз илт1ибк1ну, думу кьяляхъ хътабкиди.
Улупнайи вахт улубкьайиз дугъаз рукьруб тувди,
дугъан кюлер, к1ажарихьан мягьрум хьиди,
хътрукьу т1умт1ар, шириси, гъидирчиди,
ччим ктабгъру гьаринси, дап1найи кюкю гъядабхьиди –
фицики, Рабби аьгъдрударин гъварч, бегьер хруб дар,
ва ц1и хът1юкьиди ужагъар жарар масу туврударин.
Дицирик кибшна писвал, ва бабкан хура дерд,
дицири, биц1ир фуникси, аьхю ап1ура алчагъвал.
Гьамци жаваб тувуйи Иявди:
– Мидиз ухшаруб гизаф гъеебхьунзуз.
Ичв ккарцуваларикан шлуб – саб дердт1ан дар!
Фила аьхир хьибди хъалхъам гафарин?
Гьаз увуз гьадмукьан кзибгура, гьаци жаваб тувуз?
Гьаму узура учвуси фикир ап1рийза,
йиз йишв'ин учву алйиш –
учвуз къаршуди, улхуб улхбахъди пидийзачвуз
ва к1ул т1убччвидийзачвуз ул ктипури.
Узу учву гафариинди мюгькам ап1идийзачву,
ккарцидийзачву ич1и лягълягъяриинди.
Улхуз хъюгъиш – йиз иццрушан дабхъидар,
ккебяхъишра – яваш хьибдар.
Тадабгъниз Дугъу аьхиримжи кьувват,
ва йиз багахьлуйир гьарушвахъинди гъадаргъниз.
Узу гъидисну, дидин Учв шагьид гъахьну,
гьай йиз кьувватсузвалира узуз къаршуди к1ура.
Гьудут1ну гъяра ва алишв'ин сикин дар Думу, кубч1вну хъял,
сппар илч1игура уз'инна,
ва душмнарин уларра узуъ арсна.
Ичв музмузарра арццну уз'ин алаъначва,
даккнишан ади йиз гарц1лариккан ккадатурачва,
вари саб хилди уз'инна егин духьначва.
Тувну узу Заанури писурариз,
гат1ахьну гьякьсузарин хиларигъна.
Сабдиканра вижна ктарди айза, хъа Дугъу т1аунзу гъалабулугънаъ,
гардандихъан гъибисниз, зиян гъап1низ,
ва дивну узу Чаз улам алап1айин йивру мутмуси.
Гьубкьушварихъанмина дит1ирхну гъюра Дугъан ч1имрар;
Инсаф адарди Дугъу гурдмариантина ит1игъурайиз,
удубзура жилиинна йиз гъарх;
гъибтундар узук саб т1уб иливуз шлу ч1иви йишв,
кьудратлу эскриси узу гъюржра.
Гъибирхунза узу узуз яснан ккуртт ирин
ва кьяни гъахьунза унт1 кубк1ри жилииннакьан.
Убгурайиз маш ишбаан,
ва муч1ут1ан муч1ушну улар иркрайиз.
Хъа йиз хилариз инсафсузваликан хабар адайдийиз,
йиз ккарагубра марцциб вуйдийиз.
Я жан жил! Йиз ифи мизибганава,
гъит к1ваълан гьап1ували йиз ч1игъ хът1ют1юбкьри!
Вушра ализ завариин Шагьид,
узхъанди хъюгъну гаф туврур зиин ализ.
Дустари узу рихшанд ап1ура,
аммаки нивгъар удурзурайиз Заанурин улихь.
Заанурихъди инсандихьан зигуз шулин,
кьюр касди чиб-чпихъди зигруганси?
Фицики гъягъиди сакьюдар йисар –
ва гъягъидиза узу рякъюъди кьяляхъ дяргъру.
Дюбгъну ибхнайи йиз рюгь,
йиз йигъар хъарццура,
узу – алза накьвдин даргниин.
Юкьуб тереф – садар кялхърудар,
улар хъирхьуз хьибдар узхьан дурарин т1уларихьан.
Йихьава Уву узхъанди гаф хъипрурди –
сарун фуж хьиди узхъанди жаваб туврур?
Уву тувундарва, аьхир, дурарин к1ваз аннамиш ап1увал,
гьациган Уву дурар заидарва.
Шли чан дустариз иштирак хьуз дих ап1дарш –
дугъан веледарин улар кт1уршвиди.
Хъа Дугъу узкан варидариз гъап1ну нагъил,
адмийири йиз машнаъ туту абт1бан бадали.
Кур гъахьнийиз улар, дерднахьан,
беден дубхьнайиз сирниз ухшар –
к1ваз иццру ап1уру мидкан дугъри касдиз,
тахсир ктрудар – Рабби аьгъдрудариин мюгьтал шула.
Гьякь вуйидар – хътауз хьибдар рякъхъан,
ва хилар марцци вуйидари – кьувват гъадабгъиди.
Гьан, хъа учву – багахь улуч1вай,
ичв арайиъ аькьюл айир дихъруб дар!
Йиз уьмур гъубшну,
гъюргъну йиз умудар –
к1ван мурадар.
Дурариз йишв, йигъаз илт1ибк1уз ккунди а:
хъа муч1ушин – аквназ.
Йиз юк1в дубхьнайиз гъийихдарин Дюньяйихъ, хулахъси.
ва муч1ушнаъ узуз ккипуз ахин гьязур ап1ураза.
Узу накьвдиз к1ураза: йиз адаш,
хъа мюлхъиз – дадана чи.
Наана думу, йиз умуд?
Йиз умуд – гъябкъну шлиз?
Гъябгъидиян-хъа думу исина гъийихдарин Дюньяйиз?
Дабхъдик1ан яраб думу узухъди жилиъ?
Гьамци жаваб тувнийи Шуахдиан вуйи Билдадди:
– Хьибдин аьхир гафар аларчувалин?
Фикир ап1инай – гьадмуган гафар ап1идихьа.
Гьаз барамбар хьиди-хъа мализ,
хьуз яв уларихь хъунтйирди?
Хъял дуфнайири, уву яв гъян т1убк1урава –
гьамус, увлантина жил ич1и дубхьну ккундин?
ясана жяргъял алишвлан улдубч1вну ккунин?
Гьякьсузриз аквра кт1убшвуру,
гъубзидар дугъан ц1икан гьич ц1юмгъялкьан,
дугъан ужагъ аквнахъ мягьрум хьибди,
ва кт1убшвиди дугъан лампа.
Дугъан, улихь гъярайивалин, кьудрат хъабцциди,
дугъан кьастар, чаз гъаршуди, кьяляхъ хътаркиди.
Дугъан ликари чпи, думу дисрушваз, хъади гъахиди,
ва гъягъюра думу, диш дап1ну, чулизди.
Гьялкьяйи дугъан лик хът1юбкьиди,
жандиъ уч1вди т1урнар –
жиниди ккеп1на дугъаз дисрушв,
ахъру йишв, дугъаз жилгъайиъ ккилибгура.
Гьаришварихъанди алабхъура яман керемет,
дугъан швякьярихъ думу хъабхъна, агури.
Балайиз думу хът1юкьюз ккунди а,
ва бедбахтвал дийибгъна кьяляхъ.
Хам дугъан ут1ури адабхьура,
беден гьучвубхура аьжалин Сарпири.
Уьч1югъиди думу, хулан архаинвалиан
ва кереметарин Паччагьдихьна хъади гъягъиди.
Дугъан ужагъдиз, думалиш хьуз, гъибди ц1а,
вари хал вуйибси дарабгъну хьибди гугурт.
Аскканди эрцциди дугъан ччивар,
зиъланди дугъан чурхиди кюлер.
Дугъкан вуйи хиялар дюньяйилан жварт1 хьиди,
кючйириъ дугъан ччвур алап1идар к1ваин.
Ут1уккура думу аквнаан муч1ушназ,
жилин дюнья дипну гъягъбан бадали.
Я веледар дугъан, я наслар,
хуландарикан фужк1ара гъузундар ч1ивиди.
Гъеебхьиган дугъкан ригъ-алабхъру терефнаъ – гук1ни хьиди,
ригъ-гьудубч1вру терефнаъ – яман гук1нишин кабхъди.
Гьаци хьибди гьякьсузарин ужагъдиз,
Заанур аьгъю дап1ну даккнидарин йишваз!
Гьамци жаваб тувнийи Иявди:
– Филадиз узу аьссина-зигар дап1ну дерккдичва? –
изи-мизи адабгъидичва йиз ичв гафариинди?
Учву узу йиц1уб ражари беябур гъап1унчва,
жвуван инсафсузвалихьан нач адарди.
Эгер узу дугъриданра улдугури гъахьнуш –
улдугувал йиз узухъди гъубзнухьидийи.
Эгер дугъриданра учву уз'ин аьлхъюрайидар вуш,
ва аьйибар йивури узуз тягьнияр йивураш –
аьгъю йибхьай: Заанур ву узу гъац1аркур,
Дугъан чулар уз'лан илдижну.
Узу ч1игъ ап1ураза: "йивну йик1уразу!", аммаки жаваб адар,
кюмекназ дих ап1ураза, аммаки уьрхювал адар.
Гьадабт1ну Дугъу узуз рякъ – гъягъюз шулдар,
муч1ушнахьди элебкну йиз рякъ.
Гьюрмат узлан улчвубхну,
таж йиз к1уллан уьлч1юбгъну.
Вари терефарихъанди аьсси дап1назу – йик1уразу!
Умуд, гьарси, уч1юбгъниз ччиварра ккимиди.
Уз'инна алжагъуз кабхьну Дугъак хъял,
ва Чан душмнарин ц1арнаъ т1аунзу.
Гъюра уз'ин алархьуз Дугъан къушмар,
чпиз рякъяр ккиври,
ва йиз чадур гьамуст1анра кьялаъ т1ап1на.
Йиз багахьлуйи Дугъу узхьан ярхла гъап1ну,
ва йиз танишдарира узхьан гъал йивура.
Узуз багахь вуйири ва танишури узу гъитну,
йиз хулаз хъади дуфну арайиз удуч1вуз гъитдариз узу к1ваълан гьархну.
Йиз гъараваш дишагьлийири узу жарар вуди гьисаб ап1ура,
гъахьунза узу дурариз гъирагъдилан вуйир.
Дих ап1урза лук1раз – хъа дугъу жаваб тувдар,
дугъаз миннат ап1уб алабхъури шулу.
Гъирагъ йивура йиз невснахьан йиз хпири,
жвуван веледаризра кмиди узу дат1на.
Гьеле биц1и бякьйиризра узу гьясппи ккимдар:
ачмиш хьуз мумкин адарзуз – кялхъри шулу.
Духьназу кфир, варит1ан йиз ккуни дустариз,
узуз ккунди гъашидар, узуз къаршуди гъедергну.
Узкан гъузнайидар хамна к1урбарт1ан дариз,
жвуван хусуси бедендиъ сппар ич1игнайиз.
Язухъ ап1инай! Йиз язухъ ап1инай, дустар,
Узук зегьер кивна Заанурин хили!
Гьаз учву узухъ, Заанурихъди учвура, хъергначва? –
адрац1ди хът1юкьюрачва узу?
Пагь, эгена йиз гафар гъидик1иш,
эгена алабчру дафтрик дурар кааиш,
ут1убчру рукьан гарк1лихьди гъургъушумдиъ адт1иш,
ва аьсрариз гъарзуъ ут1учиш!
Узуз аьгъязуз аьхир, йиз, узхъан Хъюгърур ч1ивиди ими,
Думу – Кудубк1рур – дийигъиди рюкъдин зиин!
Гьеле узлан хам алдабхъишра,
жандихъ мягьрум духьну, узуз рякъидизуз Заанур.
Узуз Думу йиз улариинди рякъидизуз,
шлиз-вуш жарариз ваъ – хъа йиз узуз!
Хъа учвуз узухъ хъергуз ккундачвуз,
ва вари балйириъ тахсиркарра узу ап1уз –
гьациган ханжлихьан гуч1 ап1инай,
фицики, ижми хъял ханжлиинди алдабгъуру:
учвуз аьгъю хьибдичвуз: заан Суд айиб!
Гьамци жаваб тувнийи Наамийиан вуйи Цуфарди:
– Туврадар узуз ккебяхъюз йиз гъулайсузвали,
Гъайгъушин кайивали узуз хъзигура:
ерхьуразуз гиран ктап1ру тягьнийир –
му рюгьну к1ура, узу гъавриъ адру.
Увуз аьгъдарди айвуз, ккебгърухъанмина,
адми яшамиш хьуз жилиин илитурахъанмина,
гьякьсузрин шадвалин гьарай – гизаф вахтназ вуйиб дар,
Рабби аьгъдрурин шадвал – вахтназт1ан вуйиб дарин?
Гъит завариккнакьан учв за ишри,
к1ул дифарик кубк1айизкьан –
думу чан хусуси нежесси, аьсрариз дургди
думу ухди гъяркъдари: "Думу наану?" – пиди.
Нивк1си думу, саб шилра адарди дургди,
йишвандин рябкъюбси, гъюдубч1вну гъябгъиди.
Фуж дугъаз гъилигнуш, сарун думу дугъаз гьахъидар,
ва багъри йишвариз думу сарун рякъидар.
Дугъан веледар асккан ап1иди аьжузарин улихь,
чпи пай ап1иди дугъан девлет,
гьеле дурарин беден живанаринси адабшвурашра,
дурар жилиъ дахьди дугъан багахь.
Гъит меэлди гьибгъри дугъаз писвал,
чан мелзнакк гьит1ибк1найи,
чан гьадмукьан гъайгъу кади гъайгъушнаъ айиб,
уьбхюра ушвниъ заан йишвакк –
дициб хураг дугъан айит1
йивру бит1ран агъудиз илт1ибк1иди.
Хът1юбкью девлет, идибчиди –
Заанури девлет дугъан айт1ан ат1абхьуз гъитди.
Убхъура дугъу яман агъу,
ва йик1иди думу бит1ран галамди.
Рякьидар дугъаз штарин селер,
нирарна гъярар хахарна йиччвар али.
Думу мягьрум хьиди, гьадмукьан юк1в хъади уч гъап1у варибдихъ,
ва гъюру хайир дугъаз шадвализ вуди хьибдар –
фицики касибар дугъу гьясбикк дарап1ди, улдудури гъахьну,
ккидирчури гъахьну хулар чав тикмиш дарап1у;
фицики дугъан уьж абц1руб гъабхьундар
дугъан тямягьярин аьхир айиб дайи,
фук1ара гьудубч1вури гъабхьундар дугъан ушвнихьан!
Гьаддиз дугъан девран ярхлаз гьирифруб дар:
гъибди бала, дугъаз гьарсаб булди ва кефлуди айи вахьна,
вари бедбахтвалар дугъ'ин саб хилди алахьиди.
Т1убу т1ибкьури абц1на дугъан чувал-фун,
аммаки алабхъиди дугъ'ин Заанурин хъял,
т1урфанси дугъан бедендиин улубзиди.
Эгер гьергиш рукьан гъирмжихьан –
йифрин ч1имир дугъахъ хъубкьди,
абсди, кьял'ан ит1ибгъиди,
ва дидин к1ак1ну айит1 айи сивракан урхъ кдипиди –
магьа гьадмуган дугъаз аьгъю хьибди керемет!
Муч1ушин ккеп1на, дугъаз ккилибгура,
ит1иди думу кт1рубшвру ц1и,
чан гъубзну имбу мутму убгиди вари.
Завари дугъан алчагь ляхнар ачмиш ап1иди,
ва жилра дугъаз къаршу гъудубжвиди.
Жварт1 хьибди вариб, хулаъ уч дап1найиб чан,
хъял алдабгъру Йигъан, шидси дарабгъну гъябгъиди.
Му хьибди гьякьсузриз вуйи пай – Заанурихьан,
гьациб ву дугъаз гьадабт1найи жаза – Заанурин!
Гьамци жаваб туву Иявди:
– Хъебехъай, хъебехъай йиз гафарихъ,
гьамцикьана узу ккацай!
Аьгь ап1инай узу к1урамиди,
хъа дупну ккудубк1иган – аьлхъяй.
Йиз аьрза – адмийиинна вуйин-хъа?
Ясана узуз багьна адарин нарази дархьуз?
Узуз лигай – къах хьидичва,
ва хилин гагьнахьди ушв ч1ибкьидичва.
Узкан узу фикир гъап1у мит1лан – русвагь шулузу,
саб дупну гук1нишин кабхърузук:
гьаз гьякьсузар жилиин яшамиш шула,
ва кьабишнахъна дурарин кьувват, анжагъ аьхю шула?
Дурарин наслар дурарихьан жаради дар,
дурарин шинирк1ар, гьарган чпин улихь хьа.
Кереметар дурарин хулаз аьгъдар,
ва дурариинна Заанурин маргъ зап1надар.
Дурарин бугъйир хюнйирихъ дав гъярадар:
варидарин артухъ шула, кдирчдар шуладар.
Гъюркура дурарин бай-риш, марччарси,
ва биц1идарира ап1ура мяълийир,
дафариккдина чюнграриккди,
шадвал хъап1ра швутърумарин сесериккди.
Дурари гьап1ра чпин уьмур кьукьниинди
ва гъийихдарин Дюньяйизра гъяра исина рягьятди.
Хъа дурари Заануриз к1уру аьхир: "Марццихь ич уларихьан,
лазим дарчуз Яв рякъярикан аьгъю дубхьну!
Варит1ан кьувватлур – фуж ву Думу дицир, учу Дугъаз гъуллугъ ап1уз,
Дугъкан миннат ап1уру к1ури фу хайир а учуз?"
Фицихьнура, дурар чпин девлетнан эйсйир ву!
Жварт1 йихьай узхьан, гьякьсузарин ниятар!
Жвери-жвериди кт1убшвурин гьякьсузарин лампа,
ва бедбахтвал гьаци гъюрин?
Хъял кади Заанури дурариз аьзабар туврин?
Духьну ккундийи дурар нахъвси мик1рахь,
илбицру мик1ру гъахурайи гъурарси!
Ясана Заанурин кьаза дурарин наслариз дюбхнайин?
Хъа гъит туври писупиз, аьгъю хьпан бадали,
гъит чан улариинди рябкъри пуч'вал,
ниъ кап1ри Варит1анзаанурин хъялнак!
Аьжалин кьяляхъ – фу ву-хъа дугъан хизандихъди,
чан уьмрин вахт ккудубк1найиган?!
Гьамус Заануриз улупну ккундин-хъа –
заандаринра суд Ап1рурриз?
Сар йик1уру ужуб чагълариъ ади,
гьубк1ну вуйи архаинвалиъ ва кьукьнаъ ади.
Дугъан беден ву – никк хъади ифи,
дугъан к1урбариз тувна урхъуз маар.
Хъа жарар йик1уру, гъян кьут1кьлишну абц1ну,
бахтнак гьич ниъкьан ктрап1ди.
Дурар кьюридра жилиъ дахьди,
мялхъвяри алац1иди кьюридра.
Аьгъязуз учву фтикан фикир ап1ураш,
ва фициб жаваб ккабалгураш.
Йипай: "Наану гьамус девлетлуйирин хулар,
наши чадрар гьякьсузар яшамиш шулайи?"
Гьавай гьеле, гьерхай-ала, сиясатнаъ айидарихьан,
ва фикир ап1инай дурари учвуз гъапибдиин:
балайин йигъан зиян хьибдар писуриз,
хъял алдабгъру Йигъ дугъхьан гьудубч1вну гъябгъиди.
Шли абт1ди-хъа дугъан унт1аъ дюзвал,
шли тувди-хъа дугъаз чан гъап1у вари ляхнариз?
Хъа думу накьвди гьит1ик1ган,
дугъан накьв айи хьарахъ гъаравул дерккди,
зикди хьибди дугъаз дерейин жил,
ва инсандин вари тухум гьадгъахъди гъябгъиди,
ва дугъан улихьди гъярайидарин сан-гьисаб хьибдар.
Гьациган фу ву-хъа узуз ичв ич1и ккарцбар?
Ичв улхбар – фук1а гъидидипди к1уч1ал вуячв!
Гьамци жаваб тувнийи Теймандиан вуйи Элизафди:
– Фу т1яаьм а Заануриз адмийикан?
Фу т1яаьм а – гьеле варит1ан фагьумлуйикан?
Фу шадвал а-хъа Варит1анкьудратлуриз яв дюзваликан?
Фу хайир а-хъа Дугъаз, яв кац1ну адруваликан?
Заанурихьан гуч1 кайивалиан увук тягьнийир кирчди к1урана?
Гьаддин к1уллан уву суддиз гъахиди к1урана?
Аммаки ваъ! Зурба ву яв пис ляхнар,
яв гьякьсузваларин аьхир адар!
Уву ац1нашра гъардшарихьан ккун ап1уйва артухъди пул,
адмийирилан илдибтуйва аьхиримжи ккуртт.
Харгнайириз шид тувдайва,
ва гашди айириз уьл гьяйиф ап1уйва.
Жилин эйсивал ап1ура, гуж кайири,
фурслудар яшамиш шула дид'ин!
Уву ач1ни хпар ич1и хиларди деетуйва,
йитимар мягьрум ап1уйва аьхиримжи шибрит1ихъ –
гьаддиз увлан кьазйир илт1ик1на,
ва саб дупну улубкьру кереметди гуч1 ккап1ра:
гьаму муч1ушнаъ увуз фук1ара рябкъюрадарвуз,
селерстар штари ккаънаву ушвниъра убч1ври.
Заан ву Заанур аьршариъ!
Зап1ин яв рябкъюб хядарин заанвалихьна!
Уву пидива: "Заанур – фу аьгъя Дугъаз?
Муч1ушнуантина фу аьгъю ап1уз хьибди Дугъхьан?
Дифари Дугъаз рябкъюз мяшат ап1ура,
гъяра Думу аьршарин дарг вуйибси".
Гьациган мушвхъантинара жилгъа бисидина,
дягьзаманйирихъанмина гунагькрари дабк1найи?
Дурар, вахт улубкьайизра уьмриан удут1нин,
хъа хулар дурарин – илжикнин селери?
Дурари Заануриз к1уйи: "Жварт1 йихь улариккан!
Фу ап1уз шулу учуз Варит1анкьувватлурихьан?"
Хъа Дугъу дурарин хулар гъянибдихьди ац1уйи!
Жварт1 йихьай узхьан, гьякьсузарин ниятар!
Аммаки гьякьлур лигури хьиди ва разишну гъадагъиди,
тахсир ктрур дурариин аьлхъиди:
"Магьа гъудургну ихь душмнар,
ц1и хът1юкьну дурар, фук1а мидарди!"
Душманвал мап1ан Дугъахъди, мясляаьт ап1ин
ва гьадмуган гъибди увухьна уж'вал.
Дугъан ушнилан насигьятар кьабул ап1ин,
ва Дугъан гафар яв к1ваъ аъ.
Илт1ик1 Варит1анкьувватлурихьна – ва хъуркьувалар хьидивуз,
анжагъ гунагь яв чадриан ут1убкк!
Биширугдик кибикь яв гъизил,
Офирайиан вуйи хазна – гъярин к1ик1ларигъди.
Гъит Варит1анкьувватлур ишри яв гъизил,
увуз ишри арсран ч1веэрин ерина –
Гьадмуган бихъидивуз шадвал Варит1анкьувватлуриъ
ва яв рябкъюб гат1абхьидива Заанурихьна.
Гьадмуган Дугъаз ккарагидива, ва Дугъаз ебхьиди,
хъа уву яв гаф тувнайивалар тамам ап1идива.
Фунуб ляхин вушра уву гьял гъап1убси, гьаци тамара хьибди,
яв рякъюъ аквну аку ап1иди.
Дугъу асккан ап1ура, фурслу улхбар кайидар,
ва уьрхюра, шлин рябкъюб хъунти дап1наш.
Гьеле тахсир кайирра Заанури ккадаиди,
яв хиларин марццивал – дугъаз хьибди ккадауб.
Гьамци жаваб тувнийи Иявди:
– Йиз аьрзар гьамусра кьут1кьалди имийиз,
Дугъан хилин гъагъишнаккди йиз ил гьют1юбхюрайиз.
Эгер узуз аьгъяйиш думу наан агуруш,
фици Дугъан хулахьна гъягъюруш –
узу йиз ляхнин гьякьнаан Гъадгъаз хабар дебккдийза,
аьрзйир идирчидийза вари гьурк1ну,
ва аьгъю хьибдийзуз, Дугъу жаваб тувруб,
ва гъавриъ ахъдийза Дугъу к1урубдин.
Вари Чан кьувват хъипну Дугъу узухъди суд ап1идийин?
Ваъ, Думу узу к1уруб ап1уз рази хьидийи!
Ва гьадушваъ, дюзюрихьан Дугъахъди гьюжат ап1уз хьибдийи,
узхьан дугъриди ап1уз гъитруси удубкьидийзухьан.
Аммаки, гъушишра узу ригъ-гьудубч1вру терефназди – Думу душваъ адар,
ригъ алабхъру терефнаъра Думу гьахъидарзуз,
кафарийиъ гьап1рашра – узуз рябкъюрадар,
кьиблайихъинди илдицишра – узуз хабар хьибдар.
Дидхъанди, йиз рякъ Дугъаз аьгъя,
узу, рукь йибц1рушваъ гъизилси, ахтармиш ап1иди.
Дугъан шилнахъди узу йиз ликар гьаъраза,
Гьадгъан рякъюъди дац1ракди гъяраза,
Дугъан табшуругъарихьан гьудуч1вурадарза,
Дугъан гафар йиз к1ваъ уьрхюраза.
Гьадгъу Сари гьял ап1ура – шлихьан гьадабт1уз шул?
Ап1ура Дугъу – Чаз фици ккундуш гьаци.
Йиз йибцруб Дугъу даргариккнакьан абц1ди –
дициб гизаф а Дугъан дивну.
Гьаддиз узуз Дугъхьан гуч1урузуз,
сац1иб фикир ап1айизра – гъах шулузу.
Заанури гъян къай ап1уриз,
Варит1анкьувватлуйи узухь гуч1 гьипна.
Эгена узхьан муч1ушнаъ дургуз гъабхьнийинна,
эгена йиз улариин яман муч1ушин алабхънийинна!
Гьаз, Варит1анкьувватлурин вахтар улупнадар?
Заанурикан хабар айидаризра –
гьеле гьадраризкьан Дугъан йигъар рякъюрадар!
Тина ап1уру инсанари к1вараррин гъванар,
ва уьрхюра гьит1ик1найи лижар.
йисирарин дажи тадабгъну гъабхиди,
ач1ни хпирихьан бисиди бугъа, буржназ,
хъч1югъюра мухрихъан йисир,
буржарин ерина касибдихьан дисура биц1ир.
Аьжуздар ут1урккура гьягъюрайи рякъ'ан
ва саб хилди гьит1ик1ура вари касибар.
Ч1уру дажарси чюлиъ,
касибар удуч1вуру чпин мяишатдиз
ип1руб абгури дицури а,
ва ич1и чюли дурарин биц1идар тухъ ап1ура.
Дагьри убшвури шулу чюлин ук1,
гьякьсузрин т1умт1ин багъдиъ абгури шулу гъубзуб.
Гъяцалди ахура, адар дурариз палат,
аьхълушнар айиган, адар алабхьуз ужуб.
Кьяши шула дурар т1уфнарикк дагълариъ,
гьит1ик1уз ужуб йишв адар – жяргъларикк ккусра,
гъяра гъяц1ли ликарди, адар дурариз палат.
дяхнин шалар гъахура – хъа чпи гашу йихура.
Гъарзаригъ дурари ччим кч1юбкьюра,
дахаргна дурар, т1умт1ар кч1юкьюрайидар.
Шагьриъ – йихурайидарин агьузар,
зиян дубхьнайидарира дих ап1ура кюмекназ,
аммаки Заанури дурарин ккарагбар ибак ап1урадар!
Хъа мундар гъедергура аквназ къаршу,
Дугъан рякъярикан хабар адар,
шулдар дурар Дугъан рих-хулиъ:
йивну йик1рур рябкъюри гъудужвура,
урккура ажузна касиб
ва йишвнура тамам ап1ура гьит1ибк1уб.
Кьяппа ккилигура муч1ушин гъибикьяйиз:
саризра узу рякъидар к1ури! –
ва гъяра гьит1ибк1ну маш.
Хулан цалиъ йишвну гъап1нийи урхъ,
хъа йигъну жин духьна – аквнахьна удуч1вурадар.
Гьир дурариз ву – улиъ т1уб убччвуз дярябкъру муч1ушин,
дидхъанди дурариз аьдатиди ву муч1ушнан пис аьламатар!
Штиин дурарихьан уьлюрхну гъузуз хьибдар,
жилиин дурарин мулкра агьнакк кка,
ич1иди ву рякъ дурарин т1умут1-багъдихьна.
Къур дубхьнайиганна бец ап1ру гьавайи
гъеерц1у штар жварт1 ап1уру –
гьаци гунагькрарра – гъийихдарин Дюньяйиъ дургди.
К1ваълан гьархди дурарикан дадайин хализ,
мюлхъи кьукь дурарикан ктабгъиди,
ва сарун дурарикан к1ваин ап1идар –
гьарси, алдабт1ну писвал.
Дурари илзигура бегьерсузариз, биц1идар даршлу,
ва ач1ни дишагьлийинна маш ккади шулдар.
Хъа Дугъу Чан кьудратниинди т1ирх кап1ра кьувватлуйирик,
гъудужвура дурар, аммаки ч1ивиди гъузруш – аьгъдар.
Тувру Дугъу дурариз хат1асузвална диб
ва алдабгъдар дурарин жилгъйирилан ул.
Ц1иб зина удуч1вайизра – жварт1 хьиди,
дюргъну ахьди, саб хилди ахьди,
дяхнин к1уларси, алдат1ну хьиди.
Гьаци дар к1ураначва?
Шли узу куч1лиин дисиди?
Шли йиз гафар нигь ап1иди?
Гьамци жаваб тувнийи Шуахдиан вуйи Билдадди:
– Дугъахь хьа – гьюкумра, гуч1ра.
Чан к1ак1ариин Дугъу багъиш ап1ура ислягьвал.
Адар кьадар Дугъан къушмарин!
Шлин зиин Дугъан акв гьудубч1вурадар?
Адмийихьан Заанурин улихь фици гьякь хьуз хьибди?
Дишагьлийи бабкан духнайир – шулин-хъа марццир?
Лиг, гьеле вазра муч1у ву
хядарра акудар дар Дугъан улихь.
Хъа дидлан гьайри – адми, мяляхъв ву,
инсаниятдин тухум – гьяшаратар!
Гьамци жаваб тувнийи Иявди:
– Фтиинди уву кьувватсузуриз кюмек гъап1унва?
Зяиф гъабхьи хил – мюгькам гъап1унна?
Аькьюл тувнадруриз – фицдар насигьятар тувунва?
Мянфяаьт кайиб гизафуб гъапунна?
Шли улупунвуз мицдар улхбар?
Шлин рюгьну ув'антина к1ура?
Яман гуч1 гьабхъна гъийихдарин сирнарихь,
к1ан адрушварин штарихь ва душвариъ яшамиш шулайидарихь.
Гъийихдарин Дюнья Дугъан улихь гъяц1ал ву,
Аввадонра* сабдихьдира гьибкнадар.
––––––––––
*Аввадон – аьжалин паччагьлугъ
Думу, ич1ишнаъ кафари ккат1абццур ву,
ва сабдикра ктрибт1ри кибхну дюнья –
Чан к1ару дифариъ уч ап1ура шид,
ва гъагъишин а пну дифарра ч1яргъдар.
Вазлин маш гьит1ибк1ура Дугъу,
илибкура Дугъу Чан дифрахьди.
Зигуру Дугъу штун гюзгдиин чарх,
гъирагъар дивру аквназна муч1ушназ.
Гук1ни шулу аьршарин мурхьлар,
къах духьну дийигъуру Дугъан гъизгъин гъугърумарихьан.
Чан кьувватниинди зап1ру гьюл
ва фагьмиинди дармадагъин ап1уру Рахав.
Дугъан уфнахьан ачухъ шулу зав,
Дугъан хили улчвубхури гъябгъюрайи бит1раз йивуру –
му анжагъ, Дугъан ляхнарин биц1и тикйирт1ан дар!
Дугъкан вуйи вари ихь улхбар – зяиф бурбрарт1ан дар,
хъа кьудратлу вуйи Дугъан гъугърумин – фуж гъавриъ ахъди?
Иявди гьамци давам гъап1нийи чан улхуб:
– Ч1иви ву Заанур, йиз дюз суд дарап1у,
ч1иви ву Варит1анкьувватлур, узу кьут1кьлишнакк ккиту!
Йиз нефес гьют1юбхяйизкьан,
хъюхънин ппулар Заанурин рюгьну гъитайизкьан,
йиз ушвни фук1а лайикьсузуб пидар
ва куч1ал мезналан улт1убччвидар.
Фу гъап1ишра учвухъди рази даршалза,
узу ч1ивидимиди, узу кац1найир вуза пидарза.
Гьарган узу дюз вуза к1ури гъуздиза,
йиз хъап1у уьмур, йиз юк1вну дюз дар к1урадар.
Гъит душман, гьякьсузарин ц1арнаъ т1аъри,
узуз къаршу вуйир – писурарик каъри!
Фтик миж кади хьиди Заанур адрур, учв тина гъап1иган,
Заанури чан гъян гъадабгъган?
Хьидиян-хъа Заанур дугъан ч1игънахъ хъебехъну,
ча'ин бала алабхъиган?
Дугъу абгурайин-хъа Варит1анкьувватлуриъ шадвал?
Гьарсаб сяаьтнаъ дугъу Заануриз дих ап1урайин-хъа?
Узу учвуз хабар дебккдизачвуз Заанурин хилкан,
гьит1ибк1идарза дюзвал Варит1анкьувватлурикан.
Неинки учвуз рябкъюрадарнучвуз?
Гьациган фтикна ву ич1и гафар?
Магьа Заанурихьан фициб пай рубкьуруш гьякьсузриз,
магьа Заанурихьан фу шулуш илзигруриз:
гъит гизаф ади ишри дурариз биц1идар –
ханжлиз хюрчди хьиди дурар,
дугъан хътирчдариз фун абц1ну ип1уб хьибдар.
Хъа, чумайи накьвдиз гъахиди, ч1ивиди гъуздар,
ач1ни дишагьлийири, дурарихъ ишлар ап1идар.
Гъит уч ап1ри дугъу арс, биширугкьан,
алабхьруб – ругдин гъугъмикаркьан:
дугъу уьбхюрайиб – гьякьлуйи алабхьиди,
тахсир ктруриз дугъан арс хьибди.
Дугъан хал ву – хяшхшин ирси,
хут1лиъ гизирин пажси.
Ахиди думу девлетуди, дит1лан артухъ ваъ:
гвач1инган улар арццди – вариб жварт1 гъабхьи.
Ил гьют1юбхюри ккахъди думу яман кереметарикк, селери гьюрхруси,
йишвну думу т1урфни гьит1ик1иди.
Илт1ибк1ру мик1 алабхъиди ригъ-гьудубч1вру ич1и чюллериан,
улдут1иди думу йишвлан ва гъахиди.
Алабхъиди дугъ'ин язухъ дарап1ди,
кьяляхъ илт1ит1ик1ди жаргъуз гъитди!
Гарччларра йивиди,
ва швит1ра хъипди дугъан кьяляхъди.
Ав, а арсназ пич,
а йибц1рушв, гъизил марцц ап1руз.
Рукь адабгъура жилиан,
йифра йибц1ура гъвандикан.
Инсанди дивра гъирагъ муч1ушназ,
лап деринариз гъягъюра,
анжагъ гъванна муч1ушинт1ан адру.
Ут1учура жилиъ дахъар адми адру йишвариъ,
саринра лик ктрубк1ушвариъ,
варидарихьан ярхлаъ дахъариъ керхна.
Фицики жил, уьл арайиз хурайи,
деринариъ деебц1на ц1аси.
Дидин гъатариъ гьит1ик1на багьа гъванар,
ва гъизилин тикйир дап1на жин.
Дина жилгъа люкьрура ахтармиш дап1надар,
вашайин улкьан гъилибгундар душвариз.
Душв'ин гъилибцундар вягьши гьяйванат хъац1абкну к1ул,
асландин бац алабхъишв дар.
Хъа адмийир хъч1ихура жяргъларихъан
ва дагъларра ккидикьура ччивардимиди.
Гъарзариъ ут1учура къанавар,
ва хазнйир дурарин уларикк ккархьра.
Дурар рукьура нирарин к1уларихъна,
жиниди ккайиб адабгъура аквнахьна.
Аммаки наънан гъадабгъура аькьюл?
ва наънан ккадабц1ура фагьум?
Дидихьна вуйи рякъкан адмийиз хабар дар,
ва ч1ивидарин уьлкейиъра думу абгидарва.
К1ан адрушвари пиди: "Думу узуъ адарзуъ".
Гьюли пиди: "Узуъра адарзуъ".
Багьа гъизилиинди дидихъ кьимат тувуз хьибдарвухьан,
ва арсра дидихъ йибцну удубкьидарвухьан.
Думу гъадабгъуз хьибдарвухьан Офирин багьа гъванарихъра.
багьа гъванар вуйи сапфирихъна ониксдихъ.
Я гъизилиинди я гюзгдиинди дидин кьимат аьгъю ап1уз хьибдарвухьан,
багьа вуйи гъабрахъ думу гьюдюхюз хьибдарвухьан.
Хрусталиканна коралларикан фикир ап1узкьан мап1ан,
аькьюл ккадабгъуз читинди ву жавагьирт1ан.
Кушитарин топаз-гъванарихьди дидин кьимат дебккуз хьибдарвухьан,
ва марцци гъизилихъкьан гъадабгъуз хьибдарвухьан.
Гьациган наънан гъюруб ву аькьюл?
Ва наънан ккадабгъурайиб ву фагьум?
Вари ч1ивибдин улхьан думу гьит1ибк1найиб ву,
гьеле аьршарин ничхрарихьанра кмиди думу жин дап1на.
Пуч'валина Ажали дидкан пиди:
"Дидкан анжагъ деебхьнайибт1ан аьгъдарчуз".
Аммаки рякъ дидихьна Заануризт1ан аьгъдар,
анжагъ Гьадгъазт1ан аьгъдар думу наан аш:
Дугъан рябкъюб дюньяйин гъирагъдихьна рубкьура,
ва аьршарин к1анакк ккайиб вари Дугъаз рябкъюра.
Дугъу мик1ар йирцурайиган,
штарин кьадар дебккрайиган,
мархьариз къайдйир Дугъу туврайиган,
ва гъугърумарин т1урфнариз рякъяр улупурайиган –
гьадмуган Дугъаз гъябкъну аькьюл ва гьисаб гъап1ну,
ва думу тасдикь гъап1ну, ахтармиш ап1балан кьяляхъ.
Хъа инсандиз гъапну:
"Раббийихьан гуч1 ап1уб – магьа фтиъ аш аькьюл.
Ч1урубдихьан ярхла хьуб – магьа фтиъ аш фагьум".
Иявди гьамци давам гъап1нийи чан улхуб:
– Ай-аман, кьяляхъ ап1уз шуйиш ккудушу вахтар,
Заанури узу уьрхюри гъахьи йигъар,
Дугъан лампайи йиз зиин акв ап1урайи вахтар!
Думу аквну узу гъахуйи муч1ушнаантина!
Гьамци вуйиз мугагьназдин йигъар,
Заанурихъди вуйи дуствали йиз чадур нурлу дап1найиган,
Варит1анкьувватлур узухъди хъайиган
ва йиз хуландар узлан илт1ик1найиган:
никкдин нирара гъягъюйи йиз ликариккан,
ва жяргълариканра ицци ниарин ччимар крузуйи.
Хъа гьадмуган узу удуч1вуйза шагьрин урнарихъна,
раццариъ йиз йишв'ин деъбан бадали –
узу гъяркъю живанар, минди-тинди шуйи,
хъа кьабидар гъудужвуйи ва дийигъуйи.
Хъа регьбрари гаф идипуз гьял ап1дайи,
чпин ушв гагьнахьди ккебкуйи.
Заандарин ушвнин ч1ал бисуйи,
дурарин мелз ушвнин зиикк ккабсуйи.
Шлиз узу гъеерхьнуш – бахтавар учв вуди гьисаб ап1уйи,
шлиз узу гъяркънуш – шагьидкар шуйи,
касибуриз узу чаз ккуни кюмек туврувалиан
саб жюрейинра гъайгъу хътру йитим узу уьрхрувалиан.
Пуч'валиккан азад дап1найири узуз уж'вал ккун ап1уйи.
Ач1нирин к1ваъра шадвал т1ап1уйза.
Алабхьуйза дюзвал, палатси,
дугъривал вуйиз валжагъна бакка.
Куриз вуйза уларин ерина,
ликруриз – ликарин ерина.
Пай кадабт1найидариз адаш вуйза,
танишсуздихъди вуйи гьюжатар гьадат1уйза.
Писурин шархьлар чархьуйза,
дугъан к1анччаригъян хюрч гъюч1юбгъюйза.
Узу йиз мукьаъ йик1ур к1ури фикир ап1уйза,
йиз йигъар, гъумкьан гизаф вуйиз к1урайза:
йиз ччивар штухьна рукьуйиз,
чигру йиз кюлериин йишв адап1уйиз,
йиз ад йирси шулдайиз,
ч1имирра йиз хилиъ ижмиди кирифнайиз.
Адмийир узухъ хъпехъуйи ккебяхъну,
йиз насигьятназ ккилигури.
Фук1ара дугъу дид'ин иливдайи,
йиз гафари дурарихъ шид хъубзруган.
Мархьлизси дурар йиз улхбариз ккилигури шуйи,
хьадукран селси ушвниинди бисуйи.
Узу чпиз аьлхъюри гъашиш,
дурарихьан хъугъуз шулдайи.
Йиз мани улар дурари агури шуйи.
Узу дурариз рякъ улупуйза ва к1ул вуйза,
паччагьси, чан къушмарин ц1арнаъ айи,
дердна-гъам кайидар ккарцурайирси.
Хъа гьамус уз'ин аьлхъюра узут1ан биц1идар.
Дурарин адшар йиз багахьна дардина,
йиз лижарихъ хъайи ***ирихьнакьан деетури шулдайза.
Дурарин хилин кьувват узуз фу ву,
эгер дурарин кьудрат кьит гъабхьнуш?
Гьудрубк1рувалина гаш'вали адат1найидари
гъеебццу жил хът1юбкьюра,
пуч шлу ич1и чюлиъ, муч1ушнаъ.
Ругъаригъян кьут1кьли ук1ар гъюдут1ура,
ккуйирин ччивар ву дурарин хураг.
Ут1урккна дурар адмийирин арайиан,
хъирчна дурарин кьяляхъди ч1вет1ер, т1афлихъси.
Уркъу гъярариъ дурар шула яшамиш,
жилин уркьариъ, гъванарин арайиъ айи.
Рукарилан улдут1ура, малариси,
чиб-чпиъ уч1вну дахьра ругъаригъ –
ччвур алдру, сабдизра хай дару гъварч,
варишвариан ут1урккнайи!
Гьамрариз узкан духьна тамаши.
Дураригъ узу гья айту вуди!
Узу гьясппи ккадар, гъирагъ йивура,
туту алабт1ура, узу даккун духьну.
Йиз баланаз дирибгнайи ч1имир буш гъабхьну –
магьа гьаддиз дурари йиз улихьинди фури илдипну.
Му бал'ар алархьура арччлахъанди,
дурари узу ликт1илан илдитура,
чпин рякъ ккивра узуз узу пуч ап1уз,
вари рякъяр хъяркьюнзуз,
бала гьязур ап1ура дурари узуз –
сарира дурар дерккидар!
Архьра яркьуди дюбгънайишв'анмина
т1урфанси, алабхьура.
Алабхъну уз'ин керемет –
гьюрмат гьюбхниз мик1ру гъубхганси,
кефнаъ айи гьял, гъубшниз, дифси.
Йиз мухриъ ил имдариз,
бедбахтвалин йигъар узухъ хъуркьну.
Йишвариинди к1урбари зегьле гъабхурайиз,
иццрушну узу хът1юкьюра адрабц1ди.
Уьлч1юбгъюра узлан палат вари кьувват хъипну,
бисура ккурттнан хявлихъан.
Гат1ахьназу кьуршизди,
духьназу рюкъна биширугси.
Дих ап1урзавуз, хъа Уву жаваб тувдарва,
дийигъурза Яв улихь – хъа Уву лигузкьан лигдарва.
Гъахьунва Уву узухьна инсафсуз,
Яв кьудратлу хил узуз душман дубхьна.
Уву узу дидисну мик1ариз тувунва,
илт1ик1унва мик1ран кьюкьнаъ –
аьгъязуз, Уву узу гъахурайиб аьжализ,
вари яшамиш шулайидариз кадабт1найи гьадму хулаз!
Бахтсузриинна хил зап1ри аьдат вуйин-хъа,
кюмекназ дих ап1ури йик1рушв'ин алиган?!
Бахтсузрин узу язухъ гъизигур дайин-хъа?
Касибарин дедрдер узу гъизигундайин-хъа?
Ужувлак миж кади айза, хъа ч1уруб удубч1вну,
аквназ ккилигурайза, хъа муч1ушин алабхъну:
йиз айит1 ц1а сикин шуладар,
йиз гъаншариз гъюра бахтсуз йигъар,
уьргъназу ригъ адру муч1ушнаъ,
кюмек ккун ап1ури гьарай ипназа мажлиснаъ.
Сарун узкан чакълариз гъардаш духьна,
страусариз гьамус узкан дуст кудуч1вна.
К1ару шула ва улчвубхура узлан хам,
хъюлу уркъурайиз к1арбар,
гьамус чюнгюр ибшурайиз,
швут1рамра, ишлар ап1урайи хпирси, гъебедгурайиз.
Йиз уларихъди йикьрар гъап1унза,
шубариз дилигуз.
Аммаки гьап1ру пай ву узуз вуйиб, заълан Заанурихьан?
Гьап1ру кьадар ву узуз – заълан Варит1анкьудратлурихьан?
Пуч хьувал писуриз кадабт1найиб дарин-хъа?
Гунагькриз к1ури дарин-хъа – бахтсузвал?
Даршиш Дугъаз йиз рякъяр рякъюрадарин?
Йиз алдагъурайи ликар кдухурадарин?
Узу куч1лар ап1ури яшамиш гъахьнушул белки,
ясана ч1уру ляхнар ап1уз гьялак гъахьнушул?
Гъит, узу дюз терезериин йирцри –
Заануриз узу кац1надруб аьгъю шул!
Хъа эгер йиз ликар рякълан улдуч1внуш,
эгер юк1в гъубшнуш лигувалихъди,
эгер кьуриш йиз хилин гагьарик кабснуш –
гъит жарари ип1ри узу гъубзуб,
гъит ктуч1вдар ччиварра кимиди уьч1югъну ишри!
Эгер дишагьлийиинди йиз юк1в тямягьнаъ абхънуш,
жарадарин урч1арихъ ккеъну дусну гъахьнуш –
гъит йиз хпири жарариз рябгъри,
гъит дугъахъди жарадар дахъри!
Фицики думу хьибдийи кьяппавал,
суддиз адабгъру къанунсузвал,
му хьибдийи рюкъдиз дюнмиш ап1ру ц1а вуди –
Авадондиз (йик1увализ) гьап1ру,
бегьерра, ччиврианзина пуч ап1ру.
Эгер узу лихурайидариз дугъриди гъахьундарш,
дурарин аьрзйир гьясбикк гъап1ундарш –
гьап1ди узу, Заанур гъедергиган?
Фу жаваб тувди узу, узхьан гьерхиган?
Шли узу арайиз гъахну фуниъ – узуси гьадрарра?
Сар Вуйири ухьу халиъ яратмиш гъап1ну!
Касибурин т1алаб узу тамам дарап1ди гъибтнин?
Ясана узлантина ач1ни хпирин улар кт1уршвнин?
Узу йиз кьац1 сари ип1ури гъахьнин?
Йисирихъди пай ап1ури гъахьундарин?
Ваъ, жигьилгандихъанмина узу йитимариз адашси гъахьунзу,
биц1и йисарихъанмина ач1нийириз мурхьулди гъузунзу!
Эгер узу лигуйиш вижнасузди
гъяц1лир аргъурайиган,
касибуриз, илипуз ужуб адру;
эгер дугъан бедендин йикку узуз чухсагъул гъапундарш,
ва йиз якъарин хьайи думу аргундарш;
эгер узу йиз хил йитимриинна за гъап1нуш,
аьгъяди, гъивишра, раццарихъ йиз тереф бисруб, –
гъит хъадабхъри йиз хил,
гъит хъуршлихъан уьбгъри!
Амманаки кереметарна балйирт1ан дарзуз Заанурихьан,
аннамиш ап1уз хьибдарзухьан Дугъан гьяйбатлувал!
Эгер узу гъизилихъ йирфар хъирчнайиш,
багьа гъизилиз узу уьрх к1ури дих дап1найиш;
эгер узу йиз кьудратниин шад духьнайиш,
бегьемди айивалиин, йиз хили хъюч1юбхнайи;
эгер, ригъдин крабч1увална
вазлин гьунарлу гъябгъювал рябкъюри,
узу, йиз гъянан айит1 тямягьяри гъадагъну
йиз хилиз мак гъап1нийиш –
хьибдийи мура суддиз адабгъру къанунсузвал,
Варит1анзаанур Заанур масу тувувал!
Узу шад гъахьир вуйин-хъа дуст дарурин балйириин?
Шадвалин гьарай ипнин-хъа дугъ'ин ч1уруб алабхъиган?
Ваъ, тувундарза узу йиз ушвниз гунагь ап1уз,
пуч шлу агьар идирчур дарза!
Йиз чадриъ адмийири гъапундайи:
"Гьамгъан йикк'инди ац1уз ккунийда!"
Жара йишвлан дуфнайири гъюлягъ йишв адап1ундар:
арццри гъахьну дугъаз йиз урч1ар.
Узура, жарадариси, йиз гунагь жин ап1ури гъабхьнушул белки,
йиз шулугъ гъюч1акк гьит1ибк1уншул,
гуч1ури гизаф адмийир айи гъварчнахьан,
гуч1 гьабхъну жвувстари ул'ан идитур дупну –
ккебяхъну гъузну, хул'анкьан удудуч1вди?
Ай-аман, узухъ хъебяхънийинна!
Магьа йиз гьякь – гъит Варит1анкьувватлурира жаваб туври!
Гъит, узук тахсир Кипрайири бик1ри дафтар –
думу дафтар узу йиз гъюнариинди гъабхидийза,
уз'ин улубк1идийза тажси.
Узу Заануриз пидийза йиз алдагъу ликарикан,
Дугъахьна багахь улуч1вури, хузаинси.
Хъа эгер, йиз гунгьариккан йиз жили ц1узур гъап1иш
ва хут1лиъ хътаку вари хулари агьузар ирчиш;
эгер узу давди дидин кьувват адабгънуш,
ва аку дюньяйилан узу нежбрар илдитнуш –
гъит дяхнин ерина кудубч1ври заз,
мухан ерина – ач1ал.
Гьамдиинди ккудук1нийи Иявдин улхбар.
Гьадмуган шубур дустру Иявдихъди гьюжатар деркку, фицики дурариз думу, учв дюз вуйивалиин ижмиди хъугъвал алди гъяркънийи.
Амманаки, Рам тухмиан вуйи Бузайин насил, Барахелайин бай Элигуйиз хъял гъафи.
Иявдикан дугъаз хъял, Заанур – ваъ, хъа учв дюз вуйир вуди гьисаб гъап1ган, гъафнийи.
Дугъаз хъял Иявдин шубрид дустариканра гъафнийи, гьаз гъапиш, дурариз, дугъаз тувру жаваб гъибихъундайи, ва гьаддиинди Заанур тахсиркарди дерккрайи.
Аммаки Элигу Иявдихъди улхуз сабан гьялак шуладайи, фицики тмуну шубрид думут1ан аьхюдар вуйи.
Хъа, дурариз тувру жаваб адруб дябкъну, дугъаз хъял гъафнийи.
Гьамци гъапи Бузайин насил вуйи, Барахелайин бай Элигуйи:
– Йисариинди узу жигьил вуза,
хъа учву – яшлуйир,
гьаддиз узу гуч1ури ккарахури гъахьунза,
узуз аьгъюб учвуз к1ури гъахьундарза.
Узу гьял гъап1нийза: гъит кьабивали йипри.
Саб яш дубхьнайивали аькьвлихъ хъаъру.
Вушра, инсандиъ а рюгь,
Варит1анкьувватлурин илну тувра дугъаз фагьум!
Дюзюб дар, кьабиризт1ан аькьюл адар пуб,
анжагъ яшлуйит1ан дугъривалиинди фагьум ап1идар пуб.
Гьамус узу пидиза, хъа учву хъебехъай,
ктибтидизачвуз узуз аьгъюб!
Узу учвухъ сабурлуди хъпехъунза,
ичв фикрариз дикъатниинди иб тувунза,
учву пуз сабан гафар гъядягъюрамиди.
Ав, узу ичв гафарин гъавриъ ахъуз шерик шуйза –
аммаки учвкан гьич сарира Иявдиз дюз дарва, гъапундарчва,
сарира дугъан гафариз жаваб тувундарчва.
Гьациган мак1анай-ки аькьюл гъазанмиш дап1найидар вуча, к1ури –
Заанури чак тахсир кипур, хъа адмийи – ваъ, к1ури!
Дугъан улхбар узухьна илт1ик1найидар дайи,
ва узу учвуси жавабра тувидарза.
Дурариз гуч1уру, фук1ара к1урадар –
гафар дурарин хъаарццну.
Гьациган фтиз ккилигури гъузза, дурар ккебяхънайиган,
дийигъна аьхир, фук1ара дарк1ури?
Ваъ, пидиза узу йиз нубатнаъ,
ктибтидизачвуз узуз аьгъюб.
Аьлдягъюразу гафарихьди,
узуъ айи рюгьну сикинвал туврадариз,
узуъ чяхир убзну аьлябкьнайиганси азу,
т1убк1уз ап1ури ц1ийи илжарси.
Идирчидиза гафар – рягьят хьибдизуз,
гьациган к1вант1ар алдасну к1уруб пидиза!
Йиз улихь хьайир фуж вуш ибак ап1идарза,
саринра тереф бисидарза,
тереф бисуз аьгъюр дарза,
хъа гъибисиш – кац1 узу, вариб арайиз Гъабхир!
Гьациган хъебехъ, Ияв, йиз ч1алнахъ,
гьарсаб гафназ фикир тув!
Гьамус узу абццраза йиз ушв,
йиз мелзнина дюдни пиди.
Йиз юк1вну пиди дугъриди,
ушвнира марцци гьякьвал идипиди.
Заанурин Рюгьну узу арайиз гъахну,
Уз'ин уьмур илитну Варит1анкьувватлури.
Хъа уву, эгер увхьан шулуш – узуз жаваб тув,
удуч1в гьюжатназ, уьрх уву!
Заанурин улихь узу – увуси магьа узура,
увуси узура ругдикан кадап1найиб вуза.
Узу увуз гуч1ар ккаърадарза,
ва йиз гъагъишнар ув'ин алахьидар.
Йиз узуз гъеебхьунзуз уву фици к1ури гъахьнуш,
(думу гафарин сес гьамусра ибарихъ хъмийиз):
"Марццир вуза ва гунгьарик кайир дарза,
кац1найир дарза, алдарзуин саб тахсир!
Хъа Заанури гужназ узук абгура кипуз ужуб,
узкан Чан душман ктаъбан бадали,
ликаригъ гъяхьрайиз фурт1мар,
ва йиз гьарсаб алдабгъу ликрихъ хъипна улам".
Узу яв мидиз жаваб тувдизияв: уву дюз дарва,
фицики Заанур адмит1ан аьхюр ву!
Гьаз уву Дугъак тахсир киправа:
жаваб туврадариз к1ури?
Заанури к1уру мицира
тцира – хъа Дугъан гъавриъ ахърадар.
Нивк1уъди, йишвандин рякъбариъди,
адмийириин к1ваълан гъябгъювал алабхъруган,
ва чпин ахнариъ даахнайиган –
гьадмуган Дугъу адмийирин абццру ебхьувал,
тягьнийириинди гуч1ар ккаъри,
адми хъадакбан бадали чан ляхнарихъан,
адмийир хътаъбан бадали чпин фурсарихъан;
к1ан ккадрушваъ ахъувалихьан чпи уьбхбан бадали,
ва бала Хурубдиин алалахъбан бадали.
Ясана инсандик иццрушан кивру чан ахниъ,
ва адар дугъан к1урбариз саб герендикьаз архаинвал;
хъа гьадмуган кьабул ап1идар дугъан фуни хураг,
ва ширинлугъарра дугъаз хявиди ву;
уларикк дугъан беден ебц1уру,
элекнайи к1урбар гъяц1ал шулу;
дугъан уьмур накьвдин даргниин алшулу,
ва аьжал Хурайидар – багахьт1ан багахь улуч1вуру.
Хъа эгер дугъан багахь малайик дийигъиш –
хъюгърур, агъзрарикан сар –
ва дугъан дюзваликан хабар дебккиш,
язухъ зигиди дугъан ва пиди:
"Деет думу, накьвдиз махан,
узуз гъибихъунзуз дугъхъанди тувруб", –
тазабашт1ан думу, жигьилганси, адаршвиди,
ва жигьилвал чахьна кьяляхъ гъибди;
Заануриз кьабул хьибди дугъан ккарагуб,
шадвалин гьарай ипну дийигъиди Заанурин улихь думу,
ва Дугъура дугъаз тувди пешкеш гьякь вуйивализ.
Адмийирин улихь дугъу мяълийир ап1иди ва пиди:
"Гунагь гъап1унза, дюзвал айт1лан ап1уйза,
амманаки тувундарзуз Дугъу узуз лайикь гъюрубси;
Дугъу узу накьвдиккан ккадагъунзу,
ва гъитунзухьди акв рябкъюз!"
Вари гьаму ап1уру Заанури адмийиз –
мит1ан кьюб, шубуб ражари артухъра кади,
думу накьвдихьан уьрхбан бадали,
уьмрин аквну думу нурлу ап1бан бадали.
б хъив, Ияв, хъебехъ узухъ,
ккебяхъну гъуз узу пайиз,
хъа эгер фук1а пуз шулуш – жаваб тув,
узура шадну гъадагъну, уву дюз вува к1арза.
Хъа эгер к1уруб адарш – хъебехъ узухъ,
ккебяхъну гъуз, узу увуз аькьвлин дарсар кивдиза.
Гьамци давам гъап1у Элигуйи:
– Хъебехъай узухъ, аькьюл айидар,
гъавриъ айидар – аннамиш ап1иинай узу к1уруб,
фицики ибаз аьгъю шулу гаф,
хурагнан т1яаьм – уьшвнин зииккишвазси.
Дугъриди вуйибнуб ктабгъидихьа,
гьял ап1идихьа ихь арайиъ уж'вал фу вуш!
Иявди гьамци гъапнийи: "Узу дюз вуза,
хъа Заанур йиз дюз суд ап1бахьан гьудуч1вну.
Гьеле узу дюз вушра – куч1ляхярик каъна,
тахсир ктарди сагъ даршлуси зиян дап1назуз".
Иявдиз ухшар кас сарун имин-хъа?
Заанур ап1ура дугъу рихшанд – шид убгъурайиси,
Т1арашчйирихъди саб ву думу,
писдарин рякъюъди гъяра.
Фицики дугъу гъапнийи: "Фу хайир а-хъа адмийиз,
думу, Заануриз кьабулди ву к1ури?"
Гьациган – хъебехъай, шлиъ фагьум аш:
нягьякьваларихъди вуйиб Заанурин фук1ара дар,
Варит1анкьувватлур душман ву писваларин!
Тувиди Дугъу адмийириз чпин ляхнариз дилигну:
гьардиз хьивди хъуркьувалариз дилигну.
Дугъриданра, Заанури ч1уруб арайиз хурдар,
дюз суд Варит1анкьувватлуйи ап1дар айт1лан.
Шли дерккну Думу дюньяйин аьхювал ап1уз?
Вари дюньйир Дугъахьна шли тувну?
Эгер Дугъу Чан юк1в хъябкьиш,
Чан рюгь, Чан нефес Чаъ гъибисиш –
гьарсаб уьмур йибк1идийи
ва адми биширугдиз кьяляхъ хътакидийи.
Эгер увуъ фикир аш – хъебехъ,
иб хъиб йиз улхбарихъ!
Шулин арда дугъривалин душмнихьан аьхювал ап1уз?
Гьякьлурна Кьудратлур – нягьякь ап1идина-хъа?
К1ури шулин-хъа паччагьдиз "башакк ккадруб!"
везирариз гьякьсузар к1урин?
Аммаки Дугъу аьхювал ап1рудариз ккунибси ап1дар,
касибурт1ан девлету артухъди дисдар,
фицики дурар вари – Уву халкь гъап1дар ву.
Йихуру дурар сабдупну, йишвну;
гъярмя-гъяриш абхънайиган гъюдуч1вуру халкьар,
йик1уру кьувватлур, сарира ккадрагъур.
Заанур лигура инсандин рякъ-хулихъди
ва вари дугъан алдагъурайи ликар рякъюра.
Адар дициб муч1увална муч1ушин,
писурарихьан гьит1ик1уз шлушв,
фицики улупнадар инсандиз вахт
Заанурихьна чан суддиз гъюру.
Заанури чархьура кьудратлуйир саб гьерхуб-хъерхуб дарди,
ва жарйир дугъан йишв'ин дерккра,
фицики дурарин ляхнар Дугъаз аьгъя
ва сад йишвандин арайиъ вари ккидипиди ва дабгъиди!
Нягьякьдар кьазйирикк ккитри айиган варидарин улихь,
Дугъан рякълан улдуч1вну к1ури,
Дугъан рякъ-хуликан фикир гъап1ундар к1ури,
гьаддиинди аьгъю шула касибарин агьузар Дугъахьна гъурукьуб,
Дугъаз алч1ак1найидарин сузйир гъеерхьуб.
Аммаки Думу ккебяхъну гъузнаш – шли тахсир кипди?
Эгер Дугъу Чан маш гьит1ибк1иш – шлиз Думу рякъиди?
Гьамци шулу халкьдихъдира инсандихъдира,
кьюб маш гъяйири паччагьвал ап1ури,
ккиври дисрушвар адмийириз.
Заануриз гьамци пуб ужу дарин:
"Узуз жаза гьадабт1на – гьамусдихъантина гунагь ап1идарза;
улуп узуз, узуз дярябкърайиб,
ва фук1а ахмакьуб гъапнуш – сарун пидарза".
Хъа эгер уву тахсир ктарзук к1ураш –
фициб пешкешдиз ккилигурава?
Ув'ин алабхъура ктабгъуб, уз'ин ваъ,
ва эгер фук1а увуз аьгъяш – ачухъ ап1ин!
Фикирлу адмийири узуз пиди,
пиди аькьюл айири, узу деерхьну:
"Иявди к1ура чаз аьгъдрубдикан,
фагьум айидар дар дугъан гафар".
Гъит Иявдиз гьубк1ну ибшри,
писурариз ухшар вуйи чан улхбарихъанди:
гунгьиин дугъу иливура мют1югъ даршлувалра,
ухьу рихшанд ап1урайир ву, гагь гагьнаъ йивура
ва зарб ап1ура чан улхбар Заануриз къаршу.
Гьамци давам гъап1у Элигуйи:
– Уву фикир ап1урана, дюзвал яв терефнаъ а к1ури?
Уву к1урава: "Узу вуза дюз, Заанур – ваъ",
к1урава: "Фу хайир а узуз?
Фу мяна а хъа – гунагь гъап1ну-гъап1ундар?"
Узу увуз мидиз жаваб тувдиза,
увузра яв дустаризра:
Завуз лиг – рябкъидивуз,
лиг, фукьан ягъалди вуш дифар!
Уву гунагь гъап1ну к1ури – дидлан Дугъаз шулайиб фу ву?
Нягьякьвалар зарб ап1ури – Дугъаз фициб зарал тувдива?
Эгер уву дюз вуш – фу Дугъаз тувдива?
Фу Дугъу яв хлиан кьабул ап1иди?
Яв бахтсузвали, анжагъ адмийиризт1ан тясир ап1идар,
яв дюзвали – инсаниятдин баяризт1ан.
Адмийир аргъарди гъадагъна гирнарин гъагъишнакк,
чапхунчийин хилккан гьарйир ап1ура,
аммаки сарира пидар: "Наан а Заанур, узу халкь гъапур,
йишвну учуз кьувват туври Гъашир,
фагьмиинди учу жилин гьяйванатарихьан жара Гъап1ур,
аьршарин жакьварихьан – аькьюл багъиш ап1биинди жара Гъап1ур?"
Хъа гьамци дурари агьузарин гьарай ипишра – Дугъу жаваб тувидар
гьякьсузарин жандиъ айи фурсназ дилигну.
Заанур лягълягъярихъ хъпехърур дар,
Варит1анкьувватлуриз дурар гьиргъри шулдар.
Фици к1урава уву, Думу рякъюрадариз,
хъа Дугъан суддиз ккилигури гъузнава,
ва хъана – Дугъу хъял алдабгъуз сабур ап1ура к1ури,
Дугъаз камивалар рякъюрадар к1урана?!
Ваъ, ич1и ч1алар ап1ура Иявди,
даргъура гафар, сабдинра гъавриъ адарди.
Гъапидарихьна хъана Элигуйи гъапи:
– Сац1иб аьгь ап1ин – ва узу увуз ачухъ ап1идиза,
пидизавуз Заанурикан жарабра.
Ярхлаанмина узу йиз фикир ачухъ ап1идиза,
йиз узу халкь Гъап1урин дюзвал улупуз.
Дугъриданра, йиз гафар дюзидар ву,
яв улихь – зигьмин заанвалар айир.
Заанур кьудратлу ву!
Тина ап1идар Кьудратлуйи рюгьниинди ижмир.
Гъитдар Дугъу гьякьсузур ч1ивиди,
хъа бахтсузариз – тувди дугъривалиинди.
Дюз вуйидарихьан гьадабгъидар Дугъу лигуб,
паччагьвалин тахтниин дурар дитди,
аьсрариз заъди.
Хъа эгер дурариин рукьар алахьнаш,
бахтсузвалин зунжрарихьди йисирар дап1наш –
му Дугъу дурариз, чпин ляхнариз улупурайиб ву,
дурарин писвалариз ва фурслувализ,
Абц1ра дурарин ебхьуб ва гъавриъ т1аъра,
табшурмиш ап1ура гунгьихьан гьудуч1вуз.
Эгер хъебехъиш ва вари тамам гъап1иш,
ужувлануб хьибди дурарин уьмрин аьхир,
ва к1ваз кабалгрудар – гъузну имбу йисар;
хъа хъпебехъиш – гъягъиди бала Хурубдихьна,
йихиди чпин фикир дарап1рувалиан.
Гьякьсузарин юк1вар хъюлу ац1на,
Дугъу дурар, зунжрари гъийит1иганра, миннатар ап1идар.
Жигьилдимиди йихуру дурар,
уьмур ккудубк1уру, кьяппавал ап1ури аллагьариз гъуллугъ ап1рушвариъ.
Хъа касибур Дугъу ккадауру балйириккан,
ханар-беглерикк ккач1ак1найидарин абц1ди ебхьуб.
Увура адаидийи Дугъу дюч1юркьнайивалиан
ачухъишваз, гъадагъавалар адрушваз;
ицци-ужубди яв суфра алабц1ну.
Хъа уву ккун ап1урава гьякьсуз суддиз тувну,
яв фикрар жалб духьнаяв суд ап1баканна жаза гьадабт1бакан.
Ихтиятди гъуз, гизаф айивали уву тямягьяриз дизригуз,
рякълан алдадаъри уву хай кайи даш-башу.
Девлет айивалиинди балйириккан уьрхюз хьибдинухьан-хъа,
гьеле вари кьувват хъипну хъюрхишра?
Давди ккун ап1урава думу йишв,
вари халкьар дармадагъин ап1руган!
Ихтият йихь уву хътрахъбан бадали писваларихъ –
гьаваиди гьаънайидар дар увуз ахтармишвалар.
Лиг, фукьан зурба дарин Заанурин кьувват.
Аян-хъа сарун насигьяткар Дугъаз ухшарур?
Шли улупиди Дугъаз фици ап1уруш,
шли пиди Дугъаз: "Уву ужу дарди гъап1унва"?
Гьаммишан за ап1ин Гьадгъан ляхнар,
адмийири мяълийириинди заънайи:
дурариинна адмийири чпин лигуб алап1на,
ярхламиди дурариин мюгьтал духьна.
Ав, Заанур фукьан зина ву, ихь к1улиъ айибт1ан,
ва Дугъан йисарин кьадар, фагьмиъ уршрудар дар.
Дугъу уч ап1ура штун лит1нар,
гъарч шулайидар мархьлин симариз,
ахьра дифаригъянсина,
селериинди, инсанарихъ хъурзри.
Шлихьан удубкьиди аьгъю ап1уз дифран т1ибхуб,
гъугърумар Дугъан ужагъариан идирчурайи,
нурар хъит1ик1найи вахтна дифарин кьюкьярихъан,
жин ап1ури дагъларин к1ак1ар?
Гьаци Дугъу суд ап1ура халкьарин,
булди багъиш ап1ура дурариз ип1руб.
Дугъан хиларихьан гьудубч1вура кьюркълин ц1а –
йивиди Дугъу улупушвазди.
Гъугърумари Гьадгъукан хабар дебккра,
гъизгъин хъял ка к1ури пис ляхнарикан.
Ва йиз юк1в гук1ни хьуз ттубч1виган,
мухриан ут1убччвуз ккеп1найиси а.
Хъебехъай, хъебехъай Дугъан гъугърум сеснахъ:
гъугърумарин лепйир Дугъан ушвниан удуч1вура,
аьршарин к1анакк варишвариъ ат1абгуру,
кьюркълин ц1ийир жилин даргарихъна рукьуру,
Ва магьа Дугъан дих рабхура,
вари успагьивал хъипну гъугънан сес ипна.
Ва дебккрадар Дугъу Чан сес –
варидариз думу ебхьура.
Аьжайибвал ву гъугърум – Заанурин дих!
Зурба ву дугъан ляхнар, аннамиш дап1ну удукьрудар дар.
Йифуз пиди Дугъу: "Жилиинна абхь",
мархлин симариз: "Гужалди убгъай!"
Му печать – гьубкьу адмийин хил'ин ал,
гьарсариз Дугъан ляхнарикан аьгъюди хьпан бадали.
Хъа гьадмуган мукьариъ гьит1ик1ури шулу нахшрар,
чпин ккабалгнийишвариъ дахьру.
Жиниди айи йишвариан ут1убч1вуру т1урфан,
дерккуз даршлу мик1ари хуру аяз.
Заанурин уфну бабкан хуру меркк,
ч1юркьюри дарагънайи штар.
Ац1ра Дугъу кьяшишнахьди дифар,
ва кьюркълин ц1ийир ит1игъуру к1ару дифариантина,
илдицура дурар, дигиш ап1ура юруш,
Дугъан ният тамам ап1ури,
Дугъу табшурмиш гъап1уб к1улиз адабгъури,
жилин вари чарх вуйибси.
Хуру жилиинна Заанурин
гагь кьаза, гагь масанвал.
Дийигъ, хъебехъ, Ияв,
Заанурин аьжайин аламатарикан фикир ап1ин!
Аьгъяйвуз фици Дугъу дурариин аьхювал ап1ураш,
фици кьюркълин ц1иинди к1ару диф аку ап1ураш?
Агьяйвуз фици дифар керхнаш?
Гьурк1дар ву Дугъан аьгъювалар, ляхнар аьжаин ву!
Яв палтариъ айи яв ил гьют1юбхюрайив,
кьибла мик1ракк, жил, ил алдруганси, ап1руган –
хъа хьибдинухьан, Дугъхьанси, устайиси жаднакк урччвури аьршар арайиз хуз,
ижмидар, деебц1ну убзнайи рякъру гюзгюси?
Улуп учуз, учу Дугъаз фу к1уруш,
учу гьязур дарча, муч1ушин ву рябкърубкьан!
Пидиян-хъа шли, узуз Дугъаз пуз ккундайиб?
фуж Дугъахъди гъулхиш – йик1иди.
Лигуз шлуб дар аквназ,
дифаригъянсина арабч1урайи,
мик1ру дурар минди-тинди гьадаъбалан кьяляхъ.
Цафондиан гъизил гъибди,
Заанурин гьяйбатнахьан шулу гуч1.
Варидарт1анкьувватлур ухьхьан аьгъю дап1ну удубкьурдар,
кьудратнииндина дугъривалиинди Думу адлу ву,
зурба ву Дугъан гьякьвал, истисмар Дугъу кч1икьидар.
Ари гьаддиз – гуч1 ап1инай Дугъхьан, инсанар,
лигидар Думу, учвуз айи вари аькьвлиз!
Хъа гьадмуган, кулкигъян Иявдиз РАББИЙИ жаваб туву:
– Фуж вува уву, Йиз ният кабц1уз,
улхбариинди, аьгъювалар адру?
Идибт1 юкьвнаан жилириси ч1ул!
Узу гьерхдиза, хъа уву Узуз тув жаваб:
наан айва узу жилин бин ккиврайиган?
Йип гьеле, эгер увуз хабар аш ва фагьумлу вуш.
Увуз аьгъявуз аьхир, шли дидиз уьлчмйир кдат1нуш,
ва шли дидлан т1урин гъизигнуш?
Фтиин дерккна дидин дибар,
ва шли девну мурччван гъван,
гвач1индин вари хядарин шадвалин гьарайнаккди
ва разишнан ч1игъариккди Заанурин баярин?
Шли хъяркьну гьюлин урнар,
думу деринарианзина удубч1вурайиган,
Узу думу дифаригъян гъибиржиган,
муч1ушнахьди думу биц1ирси ч1аппаригъян гъибиржиган,
дидиз гъирагъар деерцну дерккиган,
ва урнар, хъяркьру гъарра хъади дебккиган,
дупну: "Гьадинакьан гъябгъидива, дилантина ваъ,
гьамшвахь дийигъиди яв къурзлу лепйир".
Уву гьеле сабанкьан табшурмиш гъап1унна Гьвач1индиз,
Ахсрариз йишв улупунна,
диди жилин гъирагъарихъан бисбан бадали
дут1убччвну, душвлан гьякьсузар илдитуз,
думу дигиш хьпан бадали, печать алабсу бат1урси,
абгбан бадали парчайиси,
гьякьсузарихьан акв тадабгъбан бадали,
ва дармадагъин ап1уз гьит1ибк1уз гьач1абккнайи хил?
Гъягъюз удубкьуннухьан гьюлерин сифте к1уларихъна,
штун деринарин к1ан'антина гъушунна?
Хабар айвуз Аьжалин урнарикан,
гъяркьюннуз урнар муч1ушант1ан муч1ушнан?
Ахтармиш гъап1унна жилин яркьушин?
Кидибт, эгер увуз гьаму варибдикан аьгъяш.
Фици гъягъюру аквнан ужагъариз,
хъа наан а муч1ушнан яшамиш шлушв?
Кьяляхъ гъабхидина думу чанишваз,
дидиз белки хулаз рякъ улупарва?
Вариб увуз аьгъявуз, даршуз дурарин тай вува аьхир –
ва-а фукьан ярхиб дарин яв аьср!
Уч1вунна йиф уьбхюрайишвазди,
гъябкъюннуз меркк уьбхрушв,
баланан сяаьтназ Узу дюбхнайиб
дявдинна женгнан йигъаз гьязур дап1найиб?
Фицдар рякъяриъди кьюркълин ц1ийир жаргъуру?
Фици гъабхура жилилан ригъ-гьудубч1вру терефнан мик1?
Шли адат1ну селериз архар
ва гъугърумарин кулкариз гъягърушвар,
инсан адру жилар штухьди тухъ ап1урайи,
адми адру ич1и чюл,
тухъ ап1ури ч1урдин ч1урушнар,
адауз гъитри чру чрушнар?
Аян-хъа мархьлиз адаш?
Шли бабкан хура чигран ц1адлар?
Шлин айт1ан удубч1вура меркк
ва шлик кибшну ап1ура аьршарин руч1,
шид, гъарзси, гъугъмик шлуган
ва штарин гъатарин зиинишв ч1ал дибисну деебгъруган?
Увхьан зигуз шулнухьан Плеяда хядарин зангу,
Орион хядарин рякъяр буш ап1уз?
Шулнухьан хядарин гъварч чан улупнайи вахтназ адап1уз,
Медведица хяд чан бякьйирра хъади лазим вуйишвахьинди гьап1уз?
Агъяйвуз аьршарин къайдйир,
дубхьну ккуни къайда жилиин дебккуз хьибдинухьан?
Яв сес дифариккнакьан зап1уз хьибдинухьан?
Жаваб тувдиян увуз, гьяракатлу штари?
Т1ирхидиян-хъа кьюркълин ц1ийир уву гъапишвахьинди,
пидиян-хъа увуз: "Учу гьязур вуча!"
Шли ибис-жакьв гъап1ну аькьюл ади,
фикир ап1уб тувну даттлиз?
Фуж ву гьадмукьан аькьюл айир, дифар ктухуз,
ясана ккит1ик1уз аьршарин гъабар,
жил ккап1бан бадали ханц1нахьди
ва бат1рин бигълигъар карсбан бадали?
Хпи асландиз к1ури хюрч дидихьна хъап1унна,
чан бякьйирин фун абц1уз,
мугъарайиъ ккилигурайидариз,
рукарин арайиъ ккеъну дахьнайидариз?
Шли гьап1ра хъюттлиз хюрч,
чан чиркквари гьарай ипнайиган Заанурихьна,
ип1руб дибрихъди уьргънайиган?
Аьгъю ап1идина дагъларин ц1игьари фила мудрар ап1уруш,
миршари фици к1арар ап1уруш лигури шулна?
Гьисаб ап1уз хьибдинухьан швнуб вазлисана дурари фуник кади гъитну ккундуш,
ва фила насил бабкан дубхну ккундуш,
фила дубсруш ва гъедебгуруш,
ва фила айит1 айиб ч1атинди идипуруш,
аьхю ва мюгькам хьпан бадали дурарин насил азадвалиъ,
хъа гьаммишандиз дурар гъитбан бадали?
Шли деебтну азадвализ ч1урдин дажи,
гъябснайи онагр гьяйванат гъядябгъну?
Узу дидихьди яшамиш хьуз ич1и чюлиъ гъитунза,
кьилзи ругарикан дидиз ужагъ гъап1унза:
аьлхъюб гъюру дидиз шагьрин гьак1айвалариин,
гъеерхьундар дидиз габнин ч1игъар;
ип1руб абгуру тепйириин либцури,
гьарсаб чру ук1 гъюдюбхюри.
Увухъ либхуз ч1урдин бугъайиз ккун шулин?
Яв ахрихъ диди йишв адап1урин?
Ккибт1уз хьибдинухьан дициб бугъа цурцикк,
увуз диди дере хътабкбан бадали?
Дидин кьудратлу кьувватниин ихтибар хьидина,
яв ляхин дидин гъюнариин илипидина?
Деебтидина думу, хъана кьяляхъ гъюбан бадали,
рацц'ин диди яв дяхин уч ап1бан бадали?
Разиди страусди чан хлинццар чиб-чпикан йивура:
хлинццар биц1идар ву – хъа зикар фицдар дарин!
Дидин хпибнубди жилиин гъибтра мурта,
биширугдиъ дурариз урцру ишри пну,
гъайгъу зигурадар, фти-вуш дурар ургъюр дупну,
вягьши гьяйванатди чархьур дупну.
Инсафсуз ву думу чан чирккварихьна, жарадариндарихьнаси,
гуч1дар, гьавайиди гъюдуч1вур пну чан жафйир –
фицики дидиз аькьюл тувнадар Заанури,
фагьмин пайнягъ гъяп1надар.
Аммаки саб биц1иди зикар деетайизра –
зарафатназ вушра атлу хъдитуру!
Уву дайна-хъа гьяйвниз кьувват тувур,
гардандихъ куш хъивур,
елгнагси, ебгури жабгъуз улупур?
Кьудратлу хъухар дидин гуч1 шлудар ву!
Разиди диди ширк1арихьди жилиз йивуру,
гьяракат ка дявдин къаншариз т1ибхуз;
хат1алувалиин алхъюб гъюру дидиз гуч1 адарди,
гьеле ханжликьан думу дебккидар;
зигрингар ап1ура дид'ин илдандин илипрубди,
крабч1ура жида ва ккумар гат1ахьру алат.
Гъизгъинвал кади алдагъурайи ликарин ширк1ари хът1юбкьюра жил.
Зурнайин дих кубк1уб, думу йишв'ин дийибгънадар.
Зурнайи мяъли деебтиган – диди: "Гье-гье-ей!" – ч1игъ ап1ура,
ярхлаан аьгъю шулу дяви,
регьбрарин ч1игъар ва къушмин гьаррай.
Фикир дап1ну уву дебккси ппази уьбхнайин,
кьиблайин мик1раз хлинццар ккиври?
Яв гафниинди люкь завариз удубч1вурайин,
ва чаз муг ап1урайин к1ак1ниин?
Жяргълиин думу аьхю шула,
гъарзун мурзниин, куч1вуз даршлу,
ва гьаддилан улам хъипра диди хюрчнахъ.
Ярхлаз рябкъюра дидин улариз!
Хъа ч1ярттар аьхю ап1ура ифи туври,
наан мурдал дубхьнайиб аш, гьадина думу т1ибхура.
Ва хъана гъапи Раббийи Иявдиз:
– Гьаму гьюжаткриз Варидарт1анкьувватлурикра гаф кипуз ккунди айин?
Гъит жаваб туври Заануриз тягьна йиврури!
Иявди Раббийиз жаваб туву:
– Узу фук1а даруб вуза!
Фу жаваб тувза-хъа узу Увуз?
Узу йиз ушвниин хилин гагь иливураза.
Узу саб ражари гъапунза – сану давам ап1идарза,
кьюб ражари гъапунза – гьамус ккебяхъидиза.
Гьадмуган кулкиан Раббийи жаваб туву Иявдиз:
Жилириси юкьвнаан идибт1 ч1ул!
Узу увхьан гьерхдиза, хъа уву жаваб тув:
Янакас Йиз суд кьабул ап1идарна?
Узук тахсир кипдина, увуз дюз хьуз ккунди?
Мумкину, уву кьудратниинди Заануриз ухшар айир вуди хьуз?
Гьадгъуси, завар рахру гъугърумариантина к1ури шалва?
Дици вуш, заан гьяйбатнахьди уву уткан ап1ин,
алабхь ув'ин крабч1ру адвал.
Деебт гъизгъинвална хъял,
лиг къурзлуриз – чанишв'ин дит думу,
лиг къурзлуриз – мют1югъ ап1ин думу,
хъа гьякьсузар – чархь йишв'ин илмиди!
Саб ап1биинди жилиъ аъ дурар,
ругарикк ккитну хъяркъ дурар!
Хъа гьадмуган Узу яв тяриф ап1идиза:
яв арччул хили уву уьрхиди!
Магьа, Бегемотдиз лиг:
увура думура халкь гъап1унза Узу!
Ип1ура диди ук1, йицруси.
Лиг дидин юк1внан кьудратназ,
дидин фунин кьудратлу йиккариз.
Дидин рижв, пирпси ижмиб ву,
ургъйирси дургъна дидин жвукьариин табар.
Йирккар ву дидин кемешюр рукьан турбйирси.
Дидин жандак дебккрайи йирккар ву рукьан мурхьлар.
Магьа думу, Заанурин рякъярин эвел!
Анжагъ думу халкь Гъап1урит1ан Чан ханжал дидиз багахь ап1идар.
Тувра дидиз ип1руб дагълари,
вягьши гьяйванатар гъюркурайишв'ин.
Лотосарин арайиъ диди рягьятвал гъадабгъура,
аларгъайин ч1еэригъ жин дубхьну.
Лотосари дидиз сирин тувра,
юкьуб тереф дидихъди хъа, нирарихъ шлу ч1валар.
Селери думу ккап1ди, хъа думу рибшвузкьан рибшвдар,
адабкиди Ярдан нир дидин ушвниъ – думу сикинди ву.
Шли бисиди думу к1улхъан?
Фуж хъч1ихиди дидин хъюхънихъан?
Хъа Левиафан къянзлихъна бисидина?
Т1урнихьди дидин мелз ч1ибкьидина?
Идипидина дидин хъюхъниантина ч1еъ,
ит1ибгъидина дидин шархьлиантина къянзу?
Ап1идиян-хъа диди увкан хъана-хъана миннат,
язухъ зигру саягъниинди увухьна илт1ик1ну?
Йирт1идиян-хъа диди увухъди йикьрар,
хьибдиян-хъа аьсриз думу яв лук1ди?
Хьидина-хъа тамашйир ап1ури дидихъди, жакьвлихъдиси,
кибт1дина-хъа – шубариз тамашназ?
Гъидин-хъа алверчйир, алвер ап1уз,
хананеяриз масу тувбан бадали пай-паярди?
Жидйирихьди дидин гъидкьик урхъар кахьуз хьибдинухьан,
балугъчйирин гапрарихьди – дидин к1улик?
Илив дид'ин яв хилин гагь –
ва фикир ап1уб к1ваълан гьархдивуз дявдикан!
Дав ву дицдар умудар!
Саб дидин юрушну гук1нишин кипру адмийик.
Гьациган шли к1убанвал ап1иди дидик хъял кап1уз,
фуж дийигъиди дидин улихь машна-машди?
Шли Узуз гьацирикан гъапиш – дугъаз жакьрам тувдиза.
Аьршарин к1анакк ккайиб вари – Йизуб ву!
Дидин бедендин паярикан Узу ккебяхъну гъузидарза,
дурарин кьудратнакан ва хай вуйибси дюзмиш дап1найиваликан.
Шли зап1ди дидин ккурттдин канч1?
Шли идипиди дидин кьюб гъат рукьан палатдиантина?
Шли арццди дидин ушвнин урнар?
Дидин сппарихьан яман керемет рабгъура!
Дидин кьял'ин жергйирди гъалхнар ал,
уч1укьну кит1найидар, печать йивнайиси.
Чиб-чпик курк1иган дурар,
гьич гьавакьан гъюдубч1вуз йишв гъубздар.
Саб тмунубдиин алабсна,
карсна кдут1уз даршули.
Инчи ап1иди диди – кьюркълин ц1а крибчиди,
улар дидин – хиял ап1ин Ахсрарин улар ву.
Ушвниан ут1убччвура ц1а,
даргъура ц1ин ц1юмгълар.
Дидин ппулариан за шула кум,
кюмгъриин иливнийи йигьгианси.
Дидин нефесну кч1игура аржлар,
ц1а ушвниан удубзура!
Дидин гардниъ гьит1ибк1на кьувват,
ялхъван ап1ура дидин улихь кереметну.
Йиккунну паяр дидин илдижна
гьаци ижмиди, ккадаршвуз даршлуси.
гъицибкъуб ву дидин юк1в, гъванси,
хиял ап1ин ахларин рягъ ву.
Думу ачмиш шлуган гьеле аллагьаризра кмиди гуч1 шулу,
дидин гьяракатнахьан кьяляхъ шулу дурар.
Дидиз къаршуди кюмек ап1идар я ханжли,
я жидайи, я гат1абхьру яракъну, я ч1имру.
Рукь гьисаб ап1ура диди нахъвси,
кемешюр – шаку гак1улси,
20 Дидихьди гьебгуз гъитуз хьибдар ч1имрарихьан хюрчабнин,
т1урнигъ гъивну йивру гъванар дидиз – ву гьюдли бамбгар.
Уч1ру маргъ диди кьабул ап1иди гъур ву к1ури,
йивру яракънан ушвт дидиз аьлхъюб ву.
Дидин фун – мурзар али гъванар,
дурарихьди хът1ибшуру кьуриш.
Штун гъатар диди гъитру ирикьуз, биттилси,
гьюл илт1ибк1ура гъабраз убхьурайи ч1уруб айи..
Акв тувру шил чан кьяляхъ гъибтру диди,
ва хиял шулу к1ан ккадрушв кьаби гъабхьну.
Алдар жилиин дидиз ухшаруб –
халкь дап1нйиб, гуч1 ву фуш аьгъдруб.
Варибдиз думу, к1ул хъац1абкну, заълансина либгура,
вари къурзлу баярин думу ву паччагь.
Гьамци жаваб туву Раббийиз Иявди:
– Узуз аьгъязуз: вариб Яв гьюкмиъ а,
адар фук1ара Увхьан даршлуб,
Уву ният гъап1нуш вариб.
Узу фуж ву, кабц1уз,
Яв ният, фук1ара аьгъдарди?
К1ури гъахьунза узу, узу гъавриъ адрубдикан,
аьжаин аьламатарикан, узхьан аннамиш ап1уз даршлу.
Гьаци хъебехъ, узуз фу пуз ккунди аш:
узу гьерхдиза, хъа Уву узуз жаваб тув.
Мугагьназ узуз Увкан гъеебхьунт1ан дайзуз,
хъа гьамус йиз улариинди гъябкъюнзуз,
гьаддиз узу варибдихьан гьудуч1вураза,
рюкъдиъна ругдиъ ади швумал духьназа.
Иявдихъди улхуб ккудубк1ну, Рабби, Теймандиан вуйи Элифаздихьинди илт1ик1у:
– Узуз увкан ва яв кьюрид дустарикан, учву Узкан, Йиз лук1 Иявдиси дюзди дарпиган, хъял дуфназуз.
Ари гьациган, гъадагъай ургуб бугъана ургуб якъ ва Йиз лук1 Иявдихьна гъарахай. Учву дурар учвхъанди вариубгбан гъурбан вуди гъурбан ап1инай, хъа Йиз лук1 Ияв учвхъанди ккарагиди. Анжагъ гьадгъан ккарагубт1ан кьабул ап1идарза – учву Узкан, Йиз лук1 Иявдиси дюзди гъапундар к1ури, кьазайикк ккитидарзачву.
Теймандиан вуйи Элизафна, Шуахдиан вуйи Билдадна, Наамдиан вуйи Цуфар душну Раббийи чпиз фици табшурмиш гъап1нийиш, гьаци гъап1нийи, хъа Раббийи Иявдин ккарагуб кьабул гъап1нийи.
Ияв дустарихъанди ккарагбалан кьяляхъ, Раббийи думу ужуб девлетнан эйси гъап1нийи: Раббийи Иявдиз, чаз мугагьназ айибт1ан кьюб ражари артухъ тувнийи.
Дугъахьна, вари чан чвйирна чйир, мугагьназдин вари дустар, уч гъахьнийи. Дурар дугъан хулаъ ип1уб-убхъбан гештнаъ айи ва дурари дугъан язухъар зигуйи. Раббийи гьаъну, дугъ'ин улукьу вари балйирихьан дурари думу ккарцуйи. Гьарсар касди Иявдиз са-саб кисет* багъиш гъап1нийи, гьарсари – гъизилин сиргъа.
––––––––
*Кисет – дягьзаманайин пул, дидин гьякь кьимат фукьан вуш гьубк1ну аьгъдар, аммаки дидихъ бегьем жил гъадабгъуз шуйи (Эвел 33:19).
Иявдин уьмрин имбу йисар, ккудушдарт1ан артухъди, Раббийи ужувлакк ккаънийи. Гьамус дугъан йиц1июкьуд агъзур марччна ц1игь, йирхьуд агъзур деве, агъзур жут йицар ва агъзур дажи айи.
Дугъаз ургур байна шубур риш гъахьнийи:
сарнуриз дугъу Ук1у-улар ччвур тувнийи, тмунуриз – Гашнишин-кюкю, хъа шубурпириз – Писписарин-акв.
Вари жил вуйибси, дици успагьи, Иявдинстар шубар, агуз шлуб дайи.
Дураризра, чпин адашди, гъардшарихъди сабси, ирснан пай гъяп1нийи.
Мидин кьяляхъ Ияв, дяркъну чан биц1идарра ва дурарин биц1идарра – юкьубпи наслиинна гъягъяйиз, варжна ягъч1вур йисансана яшамиш гъахьнийи.
Хъасин Ияв, бегьем агьли кас духьну, уьмрихьди ац1ну, гъак1нийи.
ИОВ на табасаранском языке ИЯВ
© Copyright: Рашид Азизов 2, 2020
Свидетельство о публикации №120022705347
Свидетельство о публикации №120022705347
Рецензии