Дихьалис ведибси

http://www.stihi.ru/2012/01/14/8439

Марина АХЪМАДОВА

ДИХЬАЛИС ВЕДИБСИ
   (поэма)

Нуни гIяхIил балуси –
Гьанбиклумала цIакьри
Кьаркьайзибра абалки.
ИштяхIла цIацун сабри.
М.Ю. Лермонтов

I.1839 ибил дусла август

ДяхIилиур рурхIути
Дагъиста дубуртазиб
Ахульго илцад-декIар
Гапла ахIен илдазиб.

Аммаки, тамашагу,
Дубурлантас иличиб
ГIур чIумаси ва ахъси
Агapa дунъяличиб.

Чум бацрив? ХIябал бацрив?
Ил алавбубуцилири.
Гъургъашинна хIярхIуби
ЧяхI-забван чедашулри.

Гъазаватла байрахъра
ХIярхIубали биршилри,
Августла буцIардешли
Илала ранг асилри.

Сурхайла къала гьанна
Урусуна буцилри.
Жиднира ханжултира
ДяхI-дяхIли дяхIягилри.

Бургъантира бургъуси
Урхьула ругертиван
Гьужумлизи башулри
БихьарлигIир чIакниван.

Бурул хьунул-дурхIяли,
Муридуна ца сабри:
«Дубурти дархьхIелтехIе
ЛералцадхIи мицIирли!.

Илдала хъялис бикьри –
Хумарти дубуртири,
Дугели хьанцI заклизир
РурхIути зубартири.

Ахульго кIапIбаралра
Дай дугила цIябдешли,
Гьава зайбикIахъули,
Ханжулти лямцIдикIулри.

Имамла чялма сабри
ЦIу арцван пархбикIули,
БебкIала гьужумтачи
Бургъанти ахъбурцули.

«Лаилагьа иллаллагь!»
Ахъра гIяшра бикIулри,
Дубурла лусентазиб
ГIянцI-гIянцIли гI****гьулри.

Гъазализиб алхунти
Хъярхъли хIярибирхьулри,
Душмантала хIярхIуби
Мучлалра хIедирулри.

Савли гъубзни тIашлири…
Илди чинад бакIилив?
Агь тамаша: алхунти
МицIир-мага биублив?

ВецIал азир урусла
Хъар бугати жидначи
Къаршилири ца азир
Дубурлан ханжултачил.

ИшбархIи xIябэсилра
Гьужум гIела дянгаиб.
Имала бургъантира
Цугли байхъала биуб.

ВяхIличир майа ва хIи
ХункIли сурк-суркдирули
Душма някъбази лугас
Пикри сабри илгъуна.

Имамли Юнуслизи
Вявъиб руржул тIамали,
Уршиличи хIерхIеиб.
ВикIар гьалаксаурли:

– Ука урусуначи.
Веда иш къалабали…
ЛехIкахъиб ханжалла аръ
Някъли чIумабирули.

ГехIел дусла уршила
КьутIкьуси сабри кьисмат
Сенрил илгъуна сабри
Илис Аллагьла  кьудрат.

XIабал бархIицун сарри
ТIашаибти дургъбира
Пачала гIяскуртани
Демжахъур илди гIурра.

II.БЕЦIЛА ДУРХIЯ

Чукълумар гьундурикад
Дуб агарси улкала.
Аркулри виштIал хъяша
ХIенкьли къараултала.

Гьунила кIелра шаичир
Зурбати галгубири.
Урши бамкьур хIерличил
Алавчар хIерикIулри.

Пайтумла улкьайличи
Вируцад гъяжвирулри,
Гьимили дицIиб хIулби
Зумали липIдирулри.

Ил бецIла дурхIяличи
Мешулири дурусли,
Сунела хIенкьлизибад
ДекIарбикибси хапли.

ВяшхIевхъи ца мерличи
КьикIаван кайилири,
Амма, «ур-ра» тIамали
Гьаман дянгулхъахъулри.

КIунтIуби чIипIдирули,
Балга-дягIя дирулри,
Гушликъира, беркала
БекIлил гъамхIебирулри.

Ахир агарси гьуни
Чинарил чикьбитIири,
Пайтумли сириливан
Ил даим гардвирулри.

Чилирил ляввирусин
ГьанкIлизив пишвирхъулри.
Ургади «эбель!»  или
КIунтIуби вяшдирулри.

Урусла ахир агар
Ванзала дубличибси
Тах-шагьар чебаайчи –
Тамашаси, зурбаси.

ЧIянкIли ца ил гъай сабри
Уршила уркIиличиб.
Гьаман тикрарбирули
ДиштIати кIунтIубачиб.

Амма ил гъайла мягIна
Гьарахъси улкализиб
Дуб-дубли беткайхъулри
Хъяшала дагьрилизиб.

Гьанна ил лев-кIучIвирул
Урус хьунул адамри,
Усаахъес дучIути
Далуйти цархIилтири.

ДягI, бецIван авбикIули,
Улкьайчи чебашулри
Дураб – северла дуги
КIилкIмачи чебихьилри.

Илдала агурбаур
ДурхIядеш шалгIердухъун.
КIарахъан «эбель» гъайра
Чина сабрил гьаббухъун.

Кадетуни бучIахъул
Школа таманбариб.
ГIямрулизиб сагаси
Манзил хапли бехIбихьиб.

III.ДУДЕШЛА МЕРЛИЧИВСИ

ГIур Санкт-Петербурглизир,
Тах-шагьарла кIялгIназир,
ДяхIилира калкIмара
ДицIибти кьакьурбазир.

Уланский корнетлис
Гьандирки бурхIни идти –
Кадетла школлизир
Даршдусван  зуздитIунти.

Ца Аллагьлизи шукру!..
ГIелар сар, хъумкартурли.
Казармаби ва дурсри,
Башни гьарахъ архIяли

Урхьула цIиркIил дягI саб.
Кьаркьайзиб зимбулхъули,
БекIличиб ахъил кьапIа
КIапIиван ибхIяхъули.

Гьанна Жамалутдин сай.
Офицертала ургав.
Палтарра пoгонтира
РурхIули cap мургьиван.

Мякьлав разил денщик  сай:
«ХIед се дигалра бирис …
ХIядурли caй жан-булан
Дедес Жамалудиннис.

Офицерла палтарра
ЛямцIдикIути чакмара –
Гъал дусла гIямруличир
ГIур се гIяхIсив иличиб?!

Пачала тах-шагьарла
Майдайчив юргъаличив
БекI ахъли вашниличив  –
ГIур се гIяхIсив иличиб?!

Цаибил балли уркIи
Саб гьалаксаахъурли,
Оленина Лизани
Тамай ясирбуцили.

Рурсила хIерли урши
Сайри хIяйранварили.
Паргъатдешра гьанкIра сар
ЦагьакIли кIундацIили.

Миъли буцибси хIеркIла
Дубкад сайри ил дуцIли,
Дураргьес дигусиван
УркIи саб тимхъбикIули.

Лизала бегIтачи capи
Урши ваэс гьалакли,
Улгас илди рурси гес
Биэсара кьабулли?»

Рурси биалли кьабуй
Сари кьисмат ца барес…
Аммаки ца гьабиз леб:
ГIягIнил саб дин барсбарес.

ДуцIли сари кагъурти
Дарсур, абздикибтиван
Жагьтала уркIби сари
Гьаргли, дяхIкахъибтиван.

Урусла пача сайри
Уршиличи кьабулли,
Илис дудудешла мерра
Буцес сайри хIядурли.

Урши ахIен къаршили
АцIес киласализи…
Амма хапли чилирил
ТIамадариб илизи.

– Гвардеец, ахIенрив
ХIу разили гIяхIяйчи?
Сен илцад хIерикIулри
Дарайла явлухъличи?...

Пача хIерли сай хIечи
Сунела кIялгIялизив.
Сен илцад варсиубрив
ХIу хIяйзив ва вяхIлизив?

Яра цула изулив?
Яра цархIил зугIялав?
Мартив, хабурти лергу
ЛасдикIули хIу алав?

Гуржнала пачахIунас
Варсвирулри бикIаргу…
Ил мару яра къянав? –
ХIуни бурес хIейруду?

ГIянтIикIа Чавчавадзе,
Къуймур Орбелиани
Чумал дус гьалаб илди
Ясирбуциб Шамильли.

Илдас варсварес ибси
Пикри-булан кахсири…
Урши сай столличив
КьаламлигIив умцIули.

«Лиза, дила ахIерси,
ХIевъус бархIехъ хIекIили…»
Денщиклизи кагъар сай
Къалабали лугули.

Пачала кIялгIялизи
Урши сайри арцурли,
ГIяхIдешличи хьул сабри
УркIилаб челукьули.

ГIяхIсири байхъала дус
Каласлири зягIипли…
Яра дигIянвикишав
Ца инсайс варгхIергесли?

...Николай сай хумарли,
Аммаки паргъатлири.
Крымла ва Кавказла
Дургъба бекI буцахъилри.

– Гьу, корнет , къуллукъ барес
Гьанна хIуни нушабра.
ВатIаннис гIяхIдешлис сар
Лерил ишди авара.

Вирхаи, ну ахIенра
Илди вяшдарибсира.
Камси манзиллис сайри
ДекIарвиркуси хIура...

Гъай хIеили, уршили
Бек! саби гIяшбурцули.
Ил –  пачала амрулис.
Кьабулдешла лишанри.

Пачала кIялгIя сайри
Хумарли уббалтули,
ГьатIи гIур ил чебаэс
БиркхIебиркни балули.

IV.ШЯМ

ЦIабилкьличиб шям саби
Бигубли кабурхули,
Улкьайла дураб дяхIи.
Саб ибкьли лапIбикIули.

О Россия – кIиибил
ВатIан сабри уршилис!».
Цаибил – бара лямцIван
Гьанарулри уркIилис.

ЦацахIели дугели
Муэрли гьаладилзи –
Чедиутала сипат
ДяхIцIурбиван кадилзи.

Башлихъуни ва хунжи,
ЦIудар мазала кьапIни,
Вайълиур сурдатурти
КIел бяхIланти ханжулти…

…Кадетуни илдачил
Бириб урухбирули,
БиштIати хъяшни кьяйда
Бусес кабилхъухIели.

Чеченти, черкесуни
Дагъистанна лезгинти
Хъяша Жамалудиннис
Саб чинабрил, гьарахъти.

Дагъиста ва Чечняла
Имамла мер бурцанни
Гьеч балули ахIенри
Се бирулил илдани.

БалхI****улри илди
Жан хъябла дигьи бургъни,
Пачала гIяскуртани
Илдала шими игни.

Хабар аги суннара
ГIямру хапли дарсдирни.
Сунела кьисмат илцад
Игъбарагарси бирни.

Аммаки шям бигубли
Лебай кахIеберхурли,
Дураб дягI шятIбикIули,
Лебай бамсхIебарсурли.

Ил ватIан, биаллира
КIиибил кьисматлизиб,
Цаибилван гIязизли
Сабри ил гIямрулизиб,

V.ЧАРУХЪНИ

МиъдяргIибти гьундури,
КIелра шайчирад хъуми,
Шамильла урши хъайгIи
Къалабали левкьулри.

КIел хIулала пайтуйчив,
Сулахъла майдунтачив
Мешулри Жамалудин
ЧIукьа-чIукьа бецIличи.

Кьисматла уюнтачи
Гьаман лягIнатбуршулри,
Дугели гьанкIлизибра
Лизала у айхъулри.

Хапли гьанбирки дуги
Гъяйличиб кабулхъуси
Лизала ваначи гьигь
Ляжиличи чейгуси.

БиштIаси киласара
Гьачам сайра ацIибси,
Сунела тиладира
Аллагьли уббяхъибси.

ХIебиалли Аллагьлис
Сай ахIенри гIягIнили,
БeгIла бархьси танбихI саб
Бируси наб кьисматли.

Варсвирулра, чебагьа
Луга, гъай-мез агарли,
ХIябцIали азир къуруш
Се сартив давлачевлис?

Аллагьла я идбагла
УркIецIи агу набчи…
Улгас чидил унабурхI
ХIерлив ну язихъличи?

VI.I855 ибил дусла март

Мичик хIеркIла дубличир,
Жаниварла дякьличир
КIел уркура цугдикиб,
БусагIят декIардикиб,

KIел гуржи хьунул адам
Сабри да уркурличиб,
Жагьси, кегIебси корнет
Сайри итилилличив.

ГIянтIикIа гуржибачи
ХIеръиб ца тамашали,
ХIурматличил, уктемли
БекIра гьакванбарили.

ХIеркIла итил дубличив
КацIиб уркурличивад
Алавчарли хIеризур,
Ватихьиб чIяртIа дякькад.

Гьалаб багьарибиуб
Ца кьукья мурдабала,
Илдала ургав чеиб
МуцIур хIяна дудешра.

Имамли ил кIапуциб,
ХIулби нургъба дицIили
Дудешли дурути гъай
ДагьхIедагьур уршили.

Жамалудин уркIкавхъни
Чебиули имамли,
Сагадан уршиличи
ХIеръиб уркIи кьакьали.

VII.ДЕЦI-ШИШИМЪАЛА

Дирихьли кIапIдарибти
Дубуртала бургира,
Туп-тупангла верали
ДицIибти къадурбира.

Декла хъурма дилкьути
ЦIабилкьлумар хъулрира,
ХIякни гIесадуцибти
Гумайлаб бухънабира.

КIатIалицун  укъути
ЧIянкIацада хъумира,
Савли бархIи ахъайчи
Дузахъути эмхIнира –

Лерилра илди сарри
Жамалудиннис урхIла.
Илдачи бурсибиэс
ИштяхI аги уркIила.

ДяхIилиур рурхIути
Дуб агарти майдунти,
ПархдикIути кIялгIназиб
Булхъути исбагьиби.

Лизала далкIа хIулби,
ХIерли ясируцибти,
О Россия! – илдири
Урши децIли уцибти.

ЦIум-цIумъала ва гIярз-хъарс
Агарли лехIкахъилри,
БархIи ахъайчи цадехI
Журналтази вархилри.

Гьалмагъуни, гелешмеш
Даим уркIилизибри
Гьарил бархIи илдачи
Кагъуртира лукIулри.

Улкьавад хIерикIулри,
Чилра агара дурав
«Марлира, илцад хьярхъли
Лизани хъумартуррав?"

Уршилис чили кумек
Бирув ил агилизиб?
Ляжуба балахъулри?
«Иш сай децIла изайзив!.»

Жамалудин, бахъ къутIкъул
Уббухъун хIела кьисмат.
Даимси децIла ясир –
ХIечи хIерси мусибат.

VIII.ВЕБШНИ
Бац буркьа цIябил дуги
Саб хъулчрачи чебихьи,
Чилилра чехIеили,
Гьавухъи сай вебши шибси.

Ши уббатур дигIянни,
Дураухъун дякьличи,
ГIур гьалакли ватихьиб
Дубурла варачайчи.

Занзбала кьадубазив
КIелра урчира сайра
Юлдаш хIерликайилри
Гьанна кIел сагIяталра.

ХIеркIла итил дубличив
Алеша Оленинри –
Лизала узи – илдас
ВахъхIи хIерликайилри.

Алеша хIялумцIурси
ГIяхIгъабза юлдаш сайри.
Илгъуна къалмакъарчи
Ва держлукь агарсири.

Илис дурхъати сарри
Гьалмагъдешра дигайра.
Илдас жан-булан дедес
ХIядурсири мурталра.

Францияла мезли
БелкIунси кагъар касиб.
Пикрира хIевхъи, хъярхъли
ХIеркIла дубличи саиб.

Балулри кагъар белкIни
Жамалудинна някъли:
«Хъярвики!.. Ахъри агу...
Уцилра цIакьил децIли.

Дудешла юртличивад
Гьавухъес кьасбарилра.
ЦIяб дуги наб кумекчи
Бетаахъес улгулра…»

…Дугелила арцанна
ТIама ахъли  зайбухъун.
Кьадурбазибад хапли
Адамти дурабухъун.

Алавчарти мер-муса
ТIама-гьамали дицIиб.
Сенрил урши гIуррара,
Агь, кьисматли увведиб.

Юлдашла жаназа саб
ХIилизиб ванзаличиб,
Супелтар даллажла някъ –
Уршила хъуцIарличиб.

Багьур лерил авара
ДугIли таманкадиъни,
Сай лев мерличив кавшни
Гьалаб сабри верхIнали.

IХ.ДУДЕШ
Имам сайри вамкьурли,
Цугбигнила разидеш
Бахъ къантIсили уббухъун.
УркIилизиб – гIясидеш.

Сунези сай викIулри:
«ГIяламлис цIахварира.
Аллагьла гьалав-булан
НягIнализи викира.

Чис хабарри уршили
Вирни илгъуна пиша.
КIунтIубичиб ца саби:
О Россия, Россия…»

Селичилра имамла
УркIи ахIен разили.
Вакьурли, архили сай,
Бурул-бирул агарли.

Гьанна ГъазимяхIяммад
Сай хъарихъли илала
Амма Жамалудиннис
Се баралли гIяхIсира?

Пикрибариб Шамильли
Жамалудис мекъ барес.
Чеченка кариили,
БусагIят хъайчикатес.

Наиб Талгикла рурси
Дусма риштIал риалра,
БекI-чархлизир сари ил
Ахълира тазалира.

БахъхIиагарли бариб
БиштIа-биштIаси мекъра.
ХьархIебаиб, цIикруми
Бархьиб хъярхъли Карата.

Итар гьава, вава-кьар
Сари бикIар дарманна,
ГIур чинабалра агу
Итабгъуна вацIара.

ГIянтIикIала ляв-кIучIли,
Аллагьла икьайчибли
Жамалудинна уркIи
Бархьбатес пашмандешли?

УрхIла улкала агъу
КIунбацIес илизибад?..
ГьатIи гIyp кьисматлисра
Се дигулив набзибад?

Ну урусла кIиибил
Пачачил ургъухIели,
Белики сунна пикри
Барсбаресгу уршили?

Х.АХИР
х, гьархIейзур имамла
Кьасани ва хьулани.
Жамалудинна гIямру
КъантIдариб чахоткали.

Урусла тухтур дугIли
Сайри иша вакIибси.
Селилра уцхIевцахъу
Урши, жайзив ургъуси.

ХIунтIенни сабри явлухъ
ХIунтIен хIили бицIибси.
Сунела дубаначи
Е. О.  – или белкIунси.

Бусурманрив? Гавуррив?..
Жайзив варс ургъухIели,
Серив чIипIирдирути?
Чизи саррив дурути?

Кьяркьси даршдусла урши
Аманатлис ведибси,
ДецI-шишимти  чIямдарес
Сайсирив хIу акIубси?

ГIямрулизив виубси
Гъану урегра дусри.
Ишра или буреси
Барес хIу бекIхIейубри.
Ил вецIну шура дусла
Хьуна някъбачив сайри.
АтхIебла шах кьяйдали,
ВацIили кархулири.

Се саррира пякьирли
Къагъли чIипIирдирути
Аллагьла урив яра
Лизарив гьанбуршути?

Жаваб агара…ХIябра
Бирар кьарли бакIили.
Сайра Шамильличил варх
Бара гьанвануршули.

  Эбель –  кIарахъала мезли «неш» ибси саби
2 Корнет – пачала замана мурдабала г1яскарла офицер
3 Денщик – офицерлис къуллукъбирахъес катурси солдат
4 Чавчавадзе ва Орбелиани – Грузияла бег1ла г1ергъиси пача 13-ибил Георгийла дурх1нала рурсби сабри
5 Гъазимях1яммад – Шамильла к1иибил урши
6 Николай Цаибил 1855 ибил дуслизив вебк1или г1ергъи, император ветаурсири илала урши Александр к1иибил
7 Е. О. – Елизавета Оленина

Перевел на даргинский язык народный поэт Дагестана Магомед ГАМИДОВ


Рецензии
Очень интересующая меня тема. А где можно прочитать поэму на русском?

Виктор Василенко   16.02.2020 16:15     Заявить о нарушении