Джаралы джазыу. Поэма на карачаевском языке

Окталогия "Ас-Сафи" – эпическая драма с элементами лирики философско-дидактического содержания в 8 частях, 40 книгах, 124 тысячах бейтов – крупнейшее поэтическое произведение мира одного автора (~340K/~920К, материалы готовятся к публикации). Литературный колосс карачаевского писателя уже обошёл по объёмам греческую "Илиаду-Одиссею" Гомера (29К), индийскую "Рамаяну" Вальмики (48К), персидское "Шах-намэ" Фирдоуси (120К) и индийскую "Махабхарату" Вьясы (180K), пока уступая лишь кыргызскому эпосу "Манас" (396-416~500К). Окталогия ни в печатном виде, ни в электронном варианте не продавалась и не продаётся – находясь в свободном доступе для всего человечества.
Окталогия "Ас-Сафи" Шукура Тебуева на официальных ресурсах произведения:


Международный профиль произведения
https://www.tumblr.com/as-safi-octalogy-poetry
YouTube
https://www.youtube.com/@assafipoetry
Стихи.ру
http://stihi.ru/avtor/shukurtebuev
Medium
https://medium.com/@shukur_tebuev
Яндекс Дзен
https://zen.yandex.ru/id/5f4b9a4152ad3101b4020e51
Автор.Тудэй
https://author.today/u/shukurtebuev
Wattpad
https://www.wattpad.com/user/shukurtebuev
Penfox
https://penfox.ru/author/shukurtebuev/
Readli
https://readli.net/profile/686167540/books/
Litsovet
https://litsovet.ru/user/106468
Yapishu
https://yapishu.net/user/shukurtebuev
Библиотека Поэзии
https://poems.su/authors/shukurtebuev/
СИ
http://samlib.ru/t/tebuew_s_s/


О рукописи рассказов и поэмы Шукура Тебуева


Рукопись представляет собой собрание небольших прозаических и поэтических произведений – очерков, рассказов и поэмы. Её содержание размещается в хронологических рамках периодов 1943-го – 1960-х годов истории карачаевского народа. События и герои коротких очерков и рассказов Шукура Тебуева близко соприкасаются и перекликаются с фактами и событиями, во многом совпадающими с фактами и событиями из биографии автора. Во многих случаях в содержании и изложении легко узнаются личности отдельных его земляков и сородичей.

Безусловно, центральной темой у автора становится тема депортации карачаевского народа и по содержанию отдельных рассказов она заявлено началом всей книги рассказов «Азаб джылла» («Годы неволи»). Здесь в полноте предстает картина изгнания из родных домов ранним утром 2-го ноября 1943 года карачаевцев – часто семей фронтовиков–красноармейцев, представших в образе врагов народа местным аборигенам-казахам, испокон веков проживавших в голодном и холодном в те годы Казахстане, ставшем для «пришельцев» чужбиной на долгие 14 лет.

Оба народа с разным историческим прошлым, у которых, несмотря на сходство языков, имеется много разницы в ментальности, в духовной и материальной культуре, были обречены по планам Берии и Сталина на искусственную ассимиляцию, то есть на подавление самобытности одного из народов другим, постепенное его уничтожение, в данном случае – карачаевцев. Однако автор решает эту проблему по-своему – именно в рассказе «Азаб джылла» автор доказывает, что разум народов, их воля к самосохранению и природный интеллект отводят угрозу утери национальной самобытности: женская интуиция, ум и находчивость ссыльной матери шестерых детей – Хафсат пресекли насилие над головами её семьи и стали уроком для других. На самом деле здесь сразу обнажилось то, что могло разделять эти народы: упорство, трудолюбие и находчивость «пришельцев» – с одной стороны, и желание «с ходу» их подавлять – со стороны властных структур. Автор сумел показать в первом же рассказе, что в будущем ожидались бы противостояние и борьба «за место под солнцем» и тех, и других. Жизнь показала, что «пришельцы», т.е. карачаевцы выжили и уцелели благодаря именно таким качествам, как упорство, миролюбие, трудолюбие и предприимчивость. Это есть реальность. Но мастерство автора проявилось в том, что эти стычки он регулирует «мирными» средствами – не пролилась кровь между столкнувшимися сторонами только благодаря уму и мудрости «переселенки». Эти качества Хафсат проявила как в день выселения, находя выход из угрозы истребления со стороны выселяющих, так и по прибытии на место в стычке с местными властями в Казахстане.

Надо сказать, что указанный дух «примирения сторон» у автора сохранился во всех рассказах, затрагивающих тему депортации – в рассказах «Эркиши джыламукъ» («Мужская слеза»), «Айша», «Къаракъурт» и др. Только мудрость двух народов постепенно зародила в них чувства необходимости сближения и дружбы хотя условия их соприкосновения были рассчитаны на конфронтацию и конфликты, чего добивались сталинисты и бериевцы. Но вместе со всем этим в душах ссыльных карачаевцев неиссякаемым оставалось чувство ностальгии по родине, неизбывные страдания от потерь близких и родных, тоска по отцам и сыновьям, воюющим на фронтах, их продолжала угнетать сознание вопиющей несправедливости к народу. Трогательно всё это выражено в рассказе «Эркиши джыламукъ». Здесь впервые автор сводит вместе близких людей – родных, знакомых, соседей. Как бы впервые автор решил показать «радость со слезами на глазах» – в доме его отца Шабата – первом жилье, построенном им на новом месте, объявлен «къурманлыкъ» – праздничное застолье людей, переживших трагические события переселения, надломленных горестями, но, слава Богу, выживших. Там присутствует дядя автора, известный народный мудрец Абугалий Узденов – автор народного кюу – плача о трагедии своего народа.

Здесь впервые и звучала эта песня:


«Ай, Кавказ таула къайда къалгъандыла,
Къыблагъа къараб сынагъыз,
Джарлы къарачайны хапарын айтайым,
Эшитгенле бары джылагъыз».
(«Ай, горы наши Кавказские, где же вы теперь – они остались с юга? Смотрите туда, где я покажу. Слушайте и плачьте! Все!»)


Несомненно, рассказ «Эркиши джыламукъ» – явление взлёта творческого апогея автора на пути осмысления трагической страницы истории народа – факта его выселения и возвращения.

Следующей темой рассказов Ш.Тебуева является также актуальная для карачаевской литературы проблема создания семьи, воспитания молодёжи, борьбы с пережиточными явлениями в быту. Эти темы отражены в рассказах: «Тиширыу насыб», «Апсынла», «Сюймеклик сакъласа», «Изленнген насыб».

Ряд рассказов направлены на философское осмысление жизни – любви, человеческих отношений – «Джюрек бла ушакъ», «Атамы тенги» и др., которые также вносят немало в развитие малого жанра в карачаевской прозе. А такие рассказы как «Мари-я-м», «НЛО-гъа тюбеген тенгле» заслуживают быть включенными в школьные учебники, как близкие к сказочным и приключенческим жанрам, они способны развивать смекалку и мышление у школьников о природе, их представления о вселенной и человеке.

Вершиной творчества автора, представленного в данной рукописи, является поэма «Джаралы джазыу» («Раненая судьба»).

Это трагическая история одной большой любви. Оригинально произведение тем, что в нём показана драма двух молодых людей из поколения 60-80-х годов. Здесь мы видим настоящую сдержанную большую светлую любовь, основанную на реальных событиях. Басий и Шерай любят друг друга, в рамках горских традиций, для которых любовь ориентирована на вечную верность и непоколебимость в отношениях. Но, увы, большая любовь Басият и Шеридай не выдержала натиск и козни окружающих, они оказались сильнее. Даже близкие героям люди поддались сплетням Шахыма, тайно влюбленного в Шеридай и подобно тому, что произошло в драме «Отелло», внёсшего сумятицу в семью Басият. Так случилось, что свадьба состоялась в семье Шахыма – Шерай ушла к нему.
Язык и чисто карачаевские повороты судьбы позволяют нам сравнивать происшедшее именно с «Отелло» Шекспира. Да! Мы смело это делаем и благодарны автору за новое слово в карачаевской любовной лирике. И мы считаем поэму «Джаралы джазыу не только вершиной всего, что представлено в данной рукописи, но склонны эту вещь назвать лучшим, что в карачаевской литературе создано после «Акътамакъ» И. Семенова. Оказавшись в составе советских войск на Кубе, Басий еле выжил. Шерай, овдовевшая после смерти Шахыма, не знает, что её ждет встреча с Басиятом после длительного лечения в госпитале Ленинграда. В этом было кредо автора изначально, о чём он в предисловии сказал примерно следующее: «Человек приходит на землю, прежде всего, в поисках счастья. Но, чтобы найти его, надо эту свою будущую судьбу умно осмысливать. Я буду считать свою миссию на земле выполненной, если отданное мною людям творение своего пера внесет хоть какую-то крупицу в это благородное дело».

А мы будем тоже безмерно довольны, если карачаевский читатель и молодой, и старый увидит этот шедевр и на родном, и на русском языках в печатном виде, чего будем ожидать с нетерпением, дай Бог, в ближайшее время.


Июль 2011 года


Гочияева С.А.


кандидат филологических наук,
обладатель медали Ушинского,
доцент кафедры национальных языков ИПК КЧР,
заслуженный учитель России,
заслуженный деятель науки Карачаево-Черкесии,
ветеран труда



Тебуланы Шукур
« Д ж а р а л ы   д ж а з ы у »
( п о э м а )




Поэма  джазылгъан  сагъатда,  кече  –  кюн  да биргеме сагъыш этиб, къыйынын салгъан, керек болса окъуучуну  орнуна тургъан, замансызлай керти дуниягъа кетген, джашау нёгерим Бостанланы Алийни къызы Тебуланы Фатимагъа атайма китабны



Автордан


Джазыучуну къолуна къалам алдыргъан не эшитген хапары, не  да  кёргени  болады.  1977  джыл  юй  бийчем  бла  шахарда  бара тургъанлай,  биреулен  атымы  айтыб  чакъырды.  Тохтаб  тёгере-гиме къарайма. Узакъ болмайын ариу сюекли, чырайлы эркишини сюелиб тургъанын кёрдюм. Ол манга джангыдан: «Шукур»,-  деб сёлешди. Танымагъан адамымы алай этгенине сейирсиннген болур эдим. «Мен сени театрдан ариу таныйма. Гербеклени Солтанны джашы  Борисме»,  -  деб  къол  узатды.  «Сеннге  тилерим  барды, тамбла  келинни  да  алыб  кел  биргенге,  джюрегими  кюйдюрюб
тургъан  бир  хапарны  айтыргъа  излейме»,  -  деди.  Экинчи  кюн  ол
джашауундан,  сюймеклигинден  талай  сагъатны  хапар  айтды. Биргесине келген тиширыу да, мени юй бийчем да джылар ючюн къалмадыла.  Кечеле  бла  тюшюмде,  кюндюз  сагъышымдан  кет-мейин  айтхан  хапары  къолума  къалам  алдырды.  Алай  бла  поэма джазылды.  Кёб  турмайын  Борис  керти  дуниягъа  кетди.  Мен
ангылагъандан  поэманы  аты  «Джаралы  джазыу»  болургъа
тыйынчлыды.
Поэма  джазылгъанлы  джыйырма  джыл  болду.  Аны  Гер-беклени  Солтанны джашы Борисни сыйына атагъанма.  Дунияла-ны  къалай  къуралгъанына  деричи  оноу  этген  адам  кесини  гитче насыбын ангыларгъа къарыу табмагъаны къыйнайды мени. Учсуз
замандан,  чексиз дунияладан эсе деу  кёрюнеди меннге  адамны  ол
джарсыуу. Аны себебинден бу сёзле келдиле башыма:

Адам, сеннге болсун махтау!
Джерге къууанч сен саласа,
Дунияны ариулугъун,
Сейирлигин сен табаса.
Джерде джашаб, нюзюр сала,
Бирде абына, бирде къоба,
Джазыуунга ие бола,
Джашарыкъса дунияда.

Адам  джашауу  иги,  насыблы  болса  излейди.  Кереклисича
джашар ючюн, келлик, боллукъ джашауунга сагъыш эте билирге
керексе. Мени джазгъаным ол ишде не аз да болушлукъ этсе, сый-лы муратыма джетиб, ишими толгъаннга санарыкъма.

Тебуланы Шукур




Адам, сеннге болсун махтау!
Джерге къууанч сен саласа,
Дунияны ариулугъун,
Сейирлигин сен табаса.
Джерде джашаб, нюзюр сала,
Бирде абына, бирде къоба,
Джазыуунга ие бола,
Джашарыкъса дунияда.




Ал сёз



Ёмюрюмю асламысын джашагъанма,
Бюгюнлюкде акъсакъалгъа ушагъанма.
Мен джазарыкъ – тюлд джашаугъа тарыкъгъаным.
Излей эдим джараса деб мени айтханым.
Хапарымда мен айтырыкъ Басиятны
Таный эдим, онглу джашны.
Таный эдим, Шерайны да, къаракъашны.
Хар бирине джашау кеси тамгъа салды,
Бурун кибик субай тюлле, къартлыкъ алды.
Мен излеген – киши, алача, абынмасын,
Сюйген джюрек джыламукъну сагъынмасын.
Сагъынса да, арымайын сюе билсин,
Сюймекликни хур къаласын мийик этсин
Тюлдю насыб излегенин сормай алгъан,
Кеси кибик бир инсаннга джара салгъан.
Дары болсун мени джазгъан тизгинлерим
Къолгъа алыб окъугъаннга поэманы.
Бирси бетде башланады аны аллы,
Муну бла ал сёзюмю мен бошадым.

***

Бир Аллахым къудуретлид
Джанны салад, аны алад.
Адам улу – сейир инсан,
Минг джарсыуну кёре барад.
Хар адамны джаны башха,
Акъылыча, сёзю бла.
Аны ючюн бергенд Аллах
Этим, болум, тёзюмню да.
Бир Аллахым джазыу бла
Сынай болур сени, мени.
Джаны барны – джазы да бард,
Джазы барны  – сюймеклиги.
Сейир сезим бир таныса,
Уллу, гитче айырмайды.
Таныгъанын къалтыратад,
Къарт, джашды деб къарамайды.
Бир кёлекни кийгенчады,
Эки адам керти сюйсе, –
Эки сюйген ушайдыла
Сейир сёзлю бир тилекге.
Аллах, берсе, – толу беред,
Адам эсе, азны билед –
Джазыууна къайгъырмаса,
Насыб гюлю чакъмай ёлед.
Шерай эсе – гюл джаннганча,
Басий эсе – къуш учханча.
Боллукъ эдиле, насыб тутса,
Толу юйдеги – ханс чакъгъанча.
Ангылашыб, насыб эте,
Кёб муратха бирден джете,
Джашар эдиле дунияда,
Джазыу сынау болмай къалса.
Кёбню табхан – дагъыда излейд,
Болгъанына сый бермейди,
Джаханимни кёрмей, адам
Джандетни да эсгермейди.
Джазыу къадар – джазгъы къобан,
Толкъунунда сынай барад.
Къайгъырмасанг джашауунга,
Насыб юлюш джетмей къалад.
Ёсюб келген эки илячин
Къууанч къанат къагъаелле.
Уруб келген насыбларын
Табарбыз деб базаелле.
Бир Аллахым къудуретлид,
Насыб ийди джашлыгъынга,
Сагъыш эт, деб, боллукъ кюннге–
Аллынгдагъы джазыуунга.
Артха тартыб буюкъмайын,
Мен джашма деб, тартынмайын,
Барсанг алгъа бираз базыб,
Сен излеген – сеннге джазыу…
Басий бла ариу Шерай
Къууаналла дуниягъа,
Къууаналла, билялмайла
Джазыу кёбню сынатырын…
Кюнле ёте барадыла,
Адамла уа … турадыла…
Сууукъ хапар джюрюр болса,
Чам, накъырда къорайдыла.



Тийре тойда



Таулада джай кече узуну
Барады той, барады той.
Ойнайдыла джашла, къызла, –
Айтма да къой, айтма да къой!
Джаш тёлюде – джюрек джарыкъ,
Тойдан сора джокъду къайгъы.
Къызла ие джашлагъа кёз,
Джашладан да – накъырда, сёз
Тенгиз – теркча барад ары.
Тюзюн айтсам, ийнан меннге:
Ол керекди джаш тёлюге,
Биледиле ойнай, кюле.

***

Онтогъуз джыл Басий бла
Ариу Шерай бирге ёсгенли,
Ата, ана огъай демей,
Тойгъа-оюннга джюрюгенли.
Хар къууанчха бирге бара
Юретгенле тийрени ала,
Бирге чыгъыб тепсеб, ойнаб,
Кёргенлени къууандыра.
Джети джукълаб джокъ эди эсде,
Ма ол тойда бир тиширыу,
Бош сёзлеге ууну себиб,
Бурлукъду деб ишни терсге…
Джайгъы кече тийре тойда
Къызла, джашла ойнайдыла,
Башха элден келген джашны
Чам сёзлерин сайлайдыла.
Шахым бла келген Асий
Накъырдадан окъа тигед.
Шахым эсе, сый берирча,
Тойгъа чыкъса, алай тепсейд…
Шахым бла Асий чыгъыб,
Истемейге барадыла.
Джашла, харсха къаты болуб,
Аперимни басадыла.
Шахым эсе, бош келмегенд.
Тойдан чыгъыб, Асиятха,
– Къалай дейсе, не айтаса?
Иш тынмайын къалад…– деди.
Айтды Асий анга былай:
– Абезекде къызны сына.
Къызгъа керек – ариу сёздю,
Излей эсенг аны алдаргъа,
Билмегенча, эт да алгъа
Айт хапарны Шеридайгъа
Басий бла мени юсюмден,
Мен эсем а, керек джерде
Джетдирирме сенден хапар –
Басиятха, ийнанырча, –
Деди Асий ышарыла.
Аз солургъа тойдагъыла,
Къобуз, тёге ариу макъам,
Джан салгъанды тёгерекге,
Тойну ийиб абезекге.
Абезекде Шеридайгъа
Биринчи атлам Шахым этди.
Экисини ызларындан
Басий бла Асий кетди.
Сюзюлюшюб ариу атлай,
Къызла, джашла сёлешелле,
Кёллеринде болгъан затны
Накъырда бла сездирелле.
Чачы бурма, аз къашхаракъ
Шахым тепсейд Шерай бла.
Билмегенча хапар айта,
Хар сёзюне ууну сала.
Асий эсе, къалмай артха,
Айтды хапар Басиятха:
– Сен бир къара ол насыбха:
Къууанчлыды бюгюн  Шерай!
Абезекде ол джаш бла
Къууаннганлай барад алай…
Экисинден башха адам
Болмагъанча бюгюн тойда…
Басий алгъа атлам этди,
Кёкюрекде джюрек тебди.
Абезекден кеталмады,
Ол Шерайгъа джеталмады.
Тюз тепсеуню тартды къобуз,
Харсны ариу урадыла
Тенг джашлары Басиятны:
– Чыкъ, тепсе! – деб бууадыла.
Тепсеб бошаб, тёгерекде
Ол Шерайны кёралмады,
Тенглеринден соруб, Басий
Не болгъанын билалмады.
Той толу да тохтагъынчын,
Джууукъ джашны алыб, Шерай,
Кишиге джукъ айтмагъанлай,
Сылджырады тойдан кери.
Басий излеб табалмады–
Хапарсызла тенг къызлары.
Шерай айтмад не болгъанын,
Басий билмед аны халын.
Танг атаргъа той тохтады.
Салкъын аяз тартыб таула,
Джуртларына ие саугъа,
Кёксюл кёкню ауладыла.
Басий эсе, бек къыйналды,
Мукъут болду ичи, кюйдю.
Кетди анда болгъан къууат,
Не болду? – деб киши сормад.
Ачыу алды кёкюрекни,
Ол къайнатды джаш джюрекни.
Эки кёзю къара кёрдю,
Джюрегинде бир зат ёлдю…
Бармад Басий Шерайлагъа
Ачыу болуб аны этгени,
Биргесине тойгъа келиб,
Анга айтмай терк кетгени.
Джаннган джюрек – сууукъ болду,
Гурушхадан ичи толду.
Сюймекликни джаз джылыуу
Джол букъугъа тюшюб къалды.

***

Дунияны сейирлиги
Кёб затлада танылады.
Къууанч болса – тёгюлюрча,
Джарсыу болса – чёмелирча,
Чык илиниб, чыкны бууад,
Гитче затчыкъ – деуню тутад.
Бурху кетсе – деу джыгъылад,
Чык седиреб бошха къалад,
Джазыуунга ызны салад.
Ызла тюше, берч къайната,
Кюнюнг тубан – чарс айланад,
Джазыуунгу седирете.
Басий бла ариу Шерай
Джюреклерин билалмалла,
Сезимлерин сакълар ючюн,
Бир оноугъа келалмалла.
Джангкъоз чакъса, сууукъ сёнгед,
Аз болса да, джашасын деб.
Шынгкъарт отха суу къуюлду,
Джар къыйырда – кёз джумулду.
Сант-сангырау болду къулакъ,
Акъыл турад къаты джукълаб.
Алайд, шохум, мени окъуучум.
Табылмады, ийнан, болум
Шерай бла Басиятда
Атлар кибик бир-бирине.
Сантлыкъ хорлаб джюреклени,
Бу болумда турса адам,
Кечмекликни къыстаб кери,
Эшитмез Аллах тилеклерин.

***

Юч кюн ётдю тойдан сора,
Басий турад эрнин къабыб.
Бир бегимге келалмайын,
Аны башын сагъыш чагъыб.
Ангыламайд не болгъанын:
Шерай анга сёлешмейди.
Ышармайды, мыдахды ол,
Тюберге да излемейди.
Тюзюн айтсам, ким биледи,
Бизге айтсала ала эшитгенни,
Чыдармедик этмей алай,
Къалырмедик сёзге ийнанмай?!
Мен билмейме аллай адам, –
Хыйла сёзге эс иймеген.
Зар сёзлени ачы ууундан
Аз болса да инджилмеген.
Учхан къушха окъ тийгенча,
Къыйылгъанды Басийде сан.
Тойдан бери юч кюн ётдю,
Къууандырмайд аны бир танг.



Ханийни оноуу



Басийледе барды къайгъы,
Толу юйдеги джыйылгъанла.
Беш эгеч, ата, ана
Бир фатаргъа сыйыннганла.
– Не хапарды? – деди анасы,
Басий таба ауур къараб.
– Асыры эрке болдунг, – деди
Ол, къызларын бирем сынаб. –
Беш тамаданг тургъанлай, сен
Неди этгенинг, айтхан сёзюнг?
Аскеринге къуллукъ этиб,
Иш этерча, джокъмуд тёзюм?!..
– Анам, – деди уллу къызы, –
Сен Басийге болма къаты.
Джангыз джашынг сёз бергенди,
Харам этме аны антын!
Башха къызла сёз айтмалла,
Разы болуб айтылгъаннга.
Ана болду тамам къаты,
Оноууна къатылгъаннга:
- Оноуума сёз къошарча,
Ким этгенди сизни эркин?!
Биз билмейин сёз берди эсе,
Берген сёзюн харам этсин!-Деди ана, тамам джана,
Сагъыш этмей баласына.
Аталары, былай келчин,
Сеннгед энди айтыр сёзюм...

***

Джаш заманынг – умут уллу, къарыу кёб.
Хар нени да тындырлыкъма, дейд адам.
Сагъыш этмейд, не аурусам, ёлсем деб,
Джашауумда болса уа – деб, бир хатам.
Басиятха онтогъуз джыл толгъан эд,
Къаты оноу этгенинде анасы.
Къыйналырмед юйдегиси Ханийни,
Насыбына ие болса баласы?…
Насыб деген кеси келсе аллынга,
Адам уллу сый бермейди, кёрмейди.
Ол эслеген – сыннган чёбча аз болад,
Табханына ол къууана билмейди.
Келин ючюн тюлдю дауур Ханийледе,
Ол, хайт десе, эки келин алыр эд,
– Алайыкъ, – деб аталары айтмаса,
Шерай бери келин болуб къаллыкъ эд.
Ханий ол кюн сагъыш этмед Басийге,
Кёлюндегин джыйыб атды арагъа.
Ханий оноу этеригин бу юйде
Билдирирге излей эди атагъа.
Мекер десек, келин келсе изледи,
Ханий айтды: «Къыз чыкъмай, алалмам…
Беш баланга насыб боллукъ ачханы,
Джангыз джашны оноууна салалмам.
Айлыкъ демей, ачха хайыр келтирсенг,
Оноуунга, сен айтханнга, “Хо”– дерем.
Башхалача, уллу сомну эталсанг,
Сен айтханнга сенден алгъа джетерем.
Уллу оноуну ачха тутхан этеди,
Ачхалы адам муратына джетеди.
Оноуугъуз къулагъыма кирмейди,
Айт джашынга, ол да орнун билмейди.
“Джашынг ишлеб юй тутарча болгъунчун,
Мен сау болуб, бери келин келлик тюлд!»
Бу сёзле бла дженгди Ханий Мекерни,
Къыркъды анда оноу этген кекелни.



Келечи Басийледе



Кёб заманнга созулур эд,
Ма бу халда барса болум.
Къабакъ эшик къагъылды да,
Этди къысха сёзню джолун.
– Къайсы келди, бир къарачы, –
Деди ана гитче къызгъа,
Болуб къаты башхалагъа,
Джууаб ючюн оноууна.
– Анам, – деди къызы келиб, –
Бери кирмейд сыйлы къонакъ,
Атам бла сени излейд.
Хафсатды ол, сизни сорад.
Болушургъа излейле деб
Сабийлеге ата-ана.
Джаш джюрекле сорушдула,
Болмаз энд деб – ишге хата.
Мекер эсе, малларындан
Озуб ары баралмады,
Экисине сёз къошаргъа
Ол кесине базалмады.
Эки ана юйден эсе
Джатма тюбюн сайладыла,
Кеслеринден башха адам
Эшитмез джерде сёз башлалла.
Айтды Хафсат: «Ханий, джаным,
Аталары ийгенд мени,
Этсек эд деб оноу бирге
Мындан ары сабийлеге.
Бир арбазда, юйде кибик
Ёсгендиле Басий, Шерай.
Оноу этсек дей эдик биз,
Эки сабий къууанырлай…»
– Кёлюбюзню билген кибик
Айтдынг, Хафсат, джаным-кёзюм.
Бусагъатда къызчыкълагъа
Аталары айтханд сёзюн.
Биз излеген олду, джаным, –
Сизни Шерай келин болса.
Тынгылаталмай къалдыкъ чыртда
Къызчыкълагъа сёзюбюзню.
Мен да ачайым джюрегими:
Къаты къысыб мен белими,
Кюрешгенме къызла бла,
Ийнан, Хафсат, ма сау кюнню.
Бедерлелле бюгюннгюле,
Чайнамайын джутадыла.
Ата-ана деб къарамайын
Сёз бла алай урадыла.
Бирде кёлюнг чыгъад, ийнан,
Кесинг табхан тюз балангдан.
Мени айтырым сеннге, Хафсат, –
Ала бла сёлешмейин,
Толу джууаб бералмайма.
Экибизде таша сёз джокъ,
Бек тирелиб къалсала ала,
Иш болур деб билалмайма.
Аталары, бек къыйналыб
Къызчыкъланы сёзлерине,
Таб, къаты да айтыб ийди
Дейме, Хафсат, кёзлеринден.
Болгъан ишде джокъду хата,
Тюзетирге кюрешейик.
Мен «хо» сёзню таба эсем,
Сора сизде тюбешейик.
Джашны анасы не десе да,
Хафсат, табыб къаты тёзюм.
Кёл къалдырмаз джууаб табыб,
Сора айтды кеси сёзюн:
– Ангыламайма сени, Ханий,
Джангыз тюлдю сенде сабий,
Беш тамада - тюлдю оюн,
Ишни этген болмайд чырт тынч.
Биз эсек, болуб хынч-хынч,
Алджай эсек, билмейме мен.
Аллах берсин ашхы оноу,
Уллу къууанч болур кибик.
Юч кюн болад, келечиле
Келиб бизни къоймагъанлы,
Чырт кетмезден – сёз тауус деб, –
Атабызны къыйнагъанлы.
Аталары джумушакъды,
Къызы амалтын, ийнан, ёлед.
– «Хо» – дерини аллы бла
Сизден хапар билсе излейд.
Керекмиди керексиз сёз,
Къызчыкълагъа болма къаты,
Мени бери алыб келген, –
Сабийлени этген антыд.
Сен да, мен да ангыладыкъ,
Ала айтхан иш тынмазын,
«Тындырама» – деген ишни
Арабызгъа сыйынмазын.
Аталары сакълай болур,
Къалыб кетдим, мен барайым,
Аны кёлю къалмаз кибик,
Сёзюбюзню ангылатайым…



Сагъышла



Сабий тууса, бабалары
Джашырмаздан къууанч этед,
Ёсюб джетсе сабийлери,
Ол сюймеклик къайры кетед?!..
Эй, анала, эй, анала,
Сиз этгеннге джокъду ёлюм.
Эки ананы ишлерича
Ишни кёрсем, къалад кёлюм.
Насыб чачхан джашлыкъ кюнле
Сабийлеге бошалдыла.
Чам джарытхан ариу бетле
Джансызлагъа ушадыла.
Тас болдула тин чурумла,
«Сюеме», – деб сёз айтдыргъан.
Табылмалла керек сёзле,
Джюреклеге джол ачдыргъан.
Умут толу сюймекликге
Сангыраулукъ джабыу атды,
Сюе билиб, сакълай билмей,
Сюйген джюрек ауруу табды.
Дунияла сыйлы Джерге
Уллу кёллю къарамагъыз.
Адам улуд, сизге байлыкъ –
Джюреклерин тонамагъыз.
Сизге кёре, бизде ёмюр –
Джаныб сёнгнген джилтинчикди.
Къызгъанмагъыз сиз адамгъа
Ол насыбны, – кёлтюрлюкдю.
Дунияла! Дунияла!
Сизден келмейд бизге хапар.
Джол узакъды, джеталмазча,
Таб, болсанг да керти тулпар.. .
Тилесем да сизге ышаныб,
Насыб излеб экисине,
Келмед джууаб тилегиме,
Кетди энди иш терсине.



Кёл къалды



Сабийликде джанча татлы
Ёпкелегенд Басий атлы.
Излесем да, келмейд бери,
Бурун кибик, тюлд къанатлы.
Чабыб, ойнаб кюлюученек,
Не керегин билиученек,
Хата этсем, «Мен этдим», – деб,
Мени ючюн барыучанед.
Алгъынча, ол, юйге келиб,
Кёлкъалдысын меннге ачмад,
Джюрегимден къайгъымы алыб,
Джокъламазча, кери чачмад.
Не болгъанды, илячиним!?
Таукел бол да эсинги джый,
Быллай бирни къыйнама да
Бизни юйге адамла ий.
Ётген кюнле джазыу джол эд,
Бюгюнлюкде нек унутдунг?
Мени эсингден кетериб, сен
Къайсы игини къолун тутдунг?
Къалай болду, наным, алай?!
Накъырда бла мараучаненг.
Сюеме деб айтмагъанлай,
Кёзлериме къараучаненг.
Мен тартына, сен уяла,
Биз сезимни ачмай эдик.
Ачыкъ сёз бла айтмасакъ да,
Сюймекликден къачмай эдик.
Къайры кетди аны бары,
Ант сёзюбюз азмы болду?..
Къонгурауча къыз джюрегим,
Бу къайгъыдан нечик толду?
Деу шахардан келген къонакъ
Келечилик ишин айтды,
Къуш къанатлы Басиятым,
Къыз джюрегим къайгъы табды.
Мендемиди терслик, къайдам?..
Сеннге алгъынча баталмайма,
Кёрюнмейсе сёз айтырча,
Кёлюмдегин айталмайма.
Онтогъуз джыл кертиликден
Джангыз ингир къалды бизге,
Бу ингирде джокъламасанг, –
Оноу этдинг экибизге!..
Келечи ийген – тюлдю осал,
Анда да бард сенде болум.
Ие болду ол сёзюне,
Эркишиди – къатыд къолу.
Анга джокъду мени сёзюм,
Джюрегим а сени излейд,
Бир Аллахдан тилегинде
Сен келсенг деб, аны тилейд.
Тенг къызым да сабыр бол дейд,
Сенден джокъду алкъын хапар.
Сен бюгюн да джокъламасанг,
Мени тангым къайда атар?..
Мен билмейме не дерге да,
Арабызгъа суу тёгюлдю.
Джюрегимде болгъан сезим
Минг тууралыб – бир юзюлдю.
Не болгъанды, мен билмейме,
Уюгъанды тиним, саным.
Бек излейме, джазыу болуб,
Бир Аллахха барса джаным.
Юйню аллы, мен джангызма,
Басий эсе, адам иймейд.
Алай эсе, тюзюн айтсакъ,
Ол келир эд, – мени сюймейд.
Басий келмед, заман ётдю,
«Хо», – дерикме мен атама.
Энди джокъду аллай къарыу,
Терс этерча мени антыма…

***

Арбаз джарыкъ, той барады,
Къазанла да къайнайдыла.
Кимде – къууанч, кимде – къайгъы,
Джюреклени къозгъайдыла.
Таулу тойгъа джан салыучу
Басий бюгюн мында джокъду.
Аны бери басдыртмагъан –
Гурушхадан джетген окъду.
Деу тенгизде  – суу къуруду,
Дангыл тюзге тау оюлду.
Кертиликни магъанасы,
Багъыр сомча, терк джоюлду.



Хафсат келтирген хапар



Мекерледен мууал чыгъыб,
Хафсат юйге къысха джетди.
Баш иеси Ахмат бла
Ма бу халлы оноу этди:
– Биз гюнахдан чыкъдыкъ, Ахмат,
Мындан ары ишни тыйма.
Хапарымы айтайым да,
Къонакъланы къуру ийме.
Узун сёзюнг болсун къысха,
Огъай деме келечиге.
Керексизге сёз джайылса,
Не дерикбиз элчилеге?!
Анасыны айтханы бла,
Басий тюлдю ишге хазыр.
Сагъыш этмей атлам этген–
Хар къуру да табад тазир.
Тазир бизге тюшмез ючюн,
Керти ишни таукел башла,
Эл сёзюнгю этмез ючюн,
Келгенле бла ишни боша …

***

Бу сёзлени эштиб, Ахмат
Ангылады не болгъанын,
Джангыз къызы, Шеридайны,
Антын табмай къыйналгъанын.
Ичи кюйдю баласына,
Джарсыууна болушалмад.
Юй бийчеси Хафсат бла
Мындан ары кюрешалмад.
Келгенлеге «хо» деди ол,
Сёз тауусуб бошадыла,
Келечиле, разы болуб,
Иш бишириб къорадыла.



Басиятны джангы оноуу



Басиятны тенглери бла
Эгечлери джыйылгъанла.
Кенгеш тутуб, сагъыш этиб,
Бир оноугъа сыйыннганла.
Беш эгеч да кёл бердиле,
Шеридайны ал да кет деб,
Насыбынгы табар ючюн,
Уялмайын ишинги эт деб.
– Сен анняны билесе да,
Кеси айтханны тутарыкъды.
Къаршчы барса, аттяны да
Сормагъанлай джыртарыкъды.
Къоркъмай этсенг, къутулурсуз,
Ахмат сизни атыб къоймаз.
Ання бла аттяча, ол
Джангызларын алай соймаз.
Таукел бол да бар Шерайгъа,
Быллай ишде ол керекди.
«Хо», – дегенлей, джангыз сёзден
Бурун насыб терк келликди.
«Келечиле келгендиле»
Деген хапар айланады,
Къыз джюрекде минг уландан
Джангыз бири сайланады, –
Дейле эгечле, тенгле бирге,
Хо этдирдиле Басийни ала,
Ол Шерайгъа джетер кибик,
Бир оноуну этер кибик.

***

Ныгъышлада ушакъ къураб, –
Тау элледе алай болад.
Хоншу, джууукъ джыйылышыб,
Арбазлагъа къууат салад.
Орам бла ётген адам
Эсленмезге джокъду амал.
Аллай чурум бола эсе,
Ол ишинги кечеге сал.
Бек ашыгъыш эсе ишинг,
Сен тенгинге ышанныкъса.
Алай болмай, кесим десенг,
Бачхала бла чабарыкъса…
Эки юйню бачхалары
Бир-бирине къарайдыла.
Алгъы бурун эгечлери
Барны-джокъну марайдыла.
Сора Басий чыкъды джолгъа,
Тамам алыб кесин къолгъа.
Кёзге тюшмей джетди энди,
Ингир болуб, ол Шерайгъа.
Шерай тургъан уллу отоуну
Терезесин къакъды барыб.
Ачылгъанлай къабакълары
Сёзюн айтды, кёлюн ачыб:
– Келалмайын заманында,
Башхалагъа чурум бердим.
Сенсиз дуния керек тюлдю,
Энди аны толу билдим.
Озгъан юч кюн, сенсиз болуб,
Юч джыл тюрме кёрюндюле.
Хар сёзюнгю, къарамынгы
Багъалыгъы билиндиле.
Мен атама ышандым да,
Ишни къолгъа алсала деб,
Кем этмейин насыбымы,
Адет бла барсала деб…
Мен излеген болмад, ийнан,
Терсейтдиле ишибизни.
Хафсат бла Ханий бирден
Айырдыла экибизни.
Мен тургъанма, иш тынады деб,
Бюгюн билдим оноуларын.
Хазырма мен, къалай дейсе, 
«Хо», – дерчамыд сени халынг?
Келдим, ийнан, кеч этсем да,
Сени бла кенгеширге.
Огъай болмай, сен «хо»  эсенг,
Бир джазыуну юлеширге…
Басий айтды кёлюндегин,
Киши алагъа заран болмай.
Шерайны да кёзчюклери
Джыладыла тохтаялмай.
– Басий, джаным, тюздю айтханынг,
Сен адетни излегенсе.
Ата-анагъа ышаныб сен,
Былай болурун билмегенсе.
Джауум къоркъууун джел этеди,
Ким да ышанад анасына.
Кимни барды акъылында
Болушмаз деб баласына?!
Атам меннге ийди хапар,
Не дейд къызым, билигиз, деб.
Огъай-хосун айырыгъыз,
Анга кёре этербиз деб.
Мен юч кюнню созуб турдум,
Сенден хапар билалмайын.
Анамы да ийдим сизге,
Ишге оноу эталмайын.
Анам келди джууаб алыб,
Ичим кюйдю, саным джанды.
Экибизни ант сёзюбюз, –
Джазыу болмаз, – къуру къалды.
Сизден хапар келгенинде,
Атам меннге адам ийди.
Джаны кибик сюйген къызы
Аны оноуун билсе сюйдю.
Сен келирни аллы бла
Келген эдиле келечиле,
Мен атамы разы этдим,
Сёз тауусуб, – «Хо», – дедиле.
Сенден хапар билсем эди,
Мен кече-кюн джыламазем.
Атам мени ангылар эд,
Келгенлеге «хо» демезем.
Энди меннге этме гурушха,
Мен атамы сындыралмам.
Джангыз олду меннге дагъан,
Сёзюн учуз мен эталмам.
Огъай эсенг, сен бар анга,
Кеч болду деб къарама да,
«Меннге бер де сен къызынгы,
Джазыу джолну марама да… »
Басий табмад анга джууаб,
Адам ийди Ахматха ол.
Джууаб келди: «Кеч этгенсе,
Джокъду артха чыртданда джол!»



Джегенден тюшюрген ингирде



Хоншу орамда барады той,
Бюгюн Шерай эрге барад.
Арбаз толу джашла, къызла,
Тохтамаздан джыр джырланад.
Кюеу нёгер уланла да
Адетдеча келгендиле,
Джууукъ-тенг да разы болуб,
Къурманлыкъла этедиле.
Джюрегими джыр къылы эд,
Этилген иш огъур болсун!
Сюйген джюрек сёнгмез чыртда,
Насыб хуру сенде къалсын!..

***

Уллу орамда барады той…
– Кюеуню! – деб къычыралла.
Къызла, джашла къууанч этиб,
Тепсейдиле, сызгъыралла.
Бу къууанчха мыллык атыб,
Къарарыкъла кёб болдула.
Кюеу улан чыкъды арагъа,
Джыйылгъанла харс урдула.
Тепсейд улан - субай битген,
Башы бурма, джылы келген.
Ачха чачад тепсегеннге,
Саугъа алад чурум этген.
Ай джарыкъ бла эжиу сала,
Шеридайны къоратдыла.
Басиятда сезим къылла
Ма ол кече ант тутдула:
Мен джашагъан къадарыма,
Сезимиме керти бола,
Джазыу меннге не берсе да,
Ант этеме, джашау джолда
Сени сюйюб мен турлукъма
Хар кюн сайын таза, ачыкъ.
Болалмазма мен насыблы,
Сезимимден кери къачыб.
Джашау кюнле седирерле,
Не болса да унутмазма.
Ачы кюнде, зауукъда да
Сени эсимден къоратмазма.
Мен эсем а, ышанама:
Джазыуума кечим болур.
Шеридайым джюрегимде
Антым бла бирге турур.
Мени анам ишни бузду,
Къызла чыкъмай, боллукъ тюлд деб.
Менлей кёбге джарсыу болур
Анам салгъан ма бу адет.
Не болурун мен билмейме,
Бу джуртлада мен туралмам.
Ёлген игид, мындан эсе,
Сабырлыкъны мен табалмам.
Мен аскерге терк кетейим,
Амал табыб, андан келмем.
Тансыкъ болгъан, – меннге болсун,
Сюймекликге энд терилмем.



Басий аскерде



Минг тогъуз джюз алтмышынчы
Джылны къачы болгъан эди,
Басиятны муратлары
Ол сюйгенча, толгъан эди.
Куба излеб азатлыкъны,
Кариб тенгиз къайнай эди,
Совет Союз аскер кючюн
Тилегенден тыймай эди.
Мингле бла матросланы
Кемеледе ашырдыла,
Бар, антынга толу бол деб,
Барлыкъ джерин джашырдыла.
Суу тюбюню къайыкълары,
Тенгизлени тюбюн аулай,
Кубагъа джол алгъандыла,
Ракетадан толуб саулай.
Кёбле эсин джыйгъынчы, ийнан,
Толду айрымкан ракетадан.
Сууну тюбюн – къайыкълары,
Башын алыб кемелери.
Ёлюм кючню ауур джюгюн
Джюрютелле матрослары.
Бир суулукъдан суу ичелле
Тегей, чечен эм оруслу.
Басият да бери тюшгенд,
«Ракетчикди» аны аты.
Чырт аямайд джукъдан кесин,
Ол борчуна тамам къатыд.
Аны эсинде джокъду юйю,
Туугъан джерин тансыкъламайд.
Письмо джазмайд ол кишиге,
Бир адамдан письмо алмайд.
Мында барды дюгер тенги,
Аны билед – ангад сёзю.
Ёкюнмейди болумуна,
Басиятда къатыд тёзюм.



Отоу ушакъ



Шахымлада къууанч уллуд,
Юйлерине насыб къонду.
Орайда бла иш башланыб,
Алгъыш бла тою тынды.
Шахым юйню джангызыды,
Ата-анасы сакъдыла анга.
Шахымгъа ала насыб тилеб,
Чыгъадыла хаман тангнга.
Келин кирди алгъышдача,
Ана келди къучакъларгъа.
Къууаннгандан джылайды ол,
Джууукъ барыб тюз къатына.
Ариу Шерай, кюн тийгенча,
Сюеледи бир мюйюшде.
Келинчикни джасадыла,
Доббакъ алтын, саугъа юлюшле.
Юч кюн толу тою барды,
Эл джыйылгъан къууанч ётдю.
Энчи сёзюн шыбырдаргъа
Шахымгъа да кёзюу джетди:
– Джюрегинги къыйнай эсем,
Кечеринги тилейме мен.
Бизни юйде алайд адет:
Оноуубуз боллукъду тенг.
Сен этгеннге огъай болмаз,
Сени айтханынг сансыз къалмаз.
Ангыламакълыкъ болмаса, бил,
Бир адам да насыб табмаз.
Сен «хо» десенг, мен айтайым,
Билдирирсе, огъай болсанг.
Мени кюнюм харам болсун,
Джюрегинге джара салсам…
Разыдыла атам – анам,
Биз экибиз фатар алсакъ,
Бизге джетген сыйдан чыкъмай,
Хур юйюрню къураялсакъ.
Сен айтханны ангыларма,
Кюн джарыгъын кёлеккеча.
Мени сёзюм сансыз къалмай,
Сен да анга сый берирча.
Сени учурлукъ къанатынгма,
Хар неде да болайыкъ тенг.
Меннге ышаннган сени атынгма,
Тылпыу боллукъ хауангма мен.
Сен сезгенни сенлей кёрлюк,
Сен инджилсенг – къарыу берлик,
Джашауума сенсе дагъан,
Бошха ётмез бизде заман.
Мен сёзюме болурма ие,
Къудуретли берсин къарыу,
Толу насыб сынар кибик,
Джан аурутсун бизге джазыу!..
Дагъыда кёб ариу сёзле
Айтды Шахым тангнга дери.
– Сау бол, – деди Шерай анга,
Разы болуб айтханына.
Ийнанама хар сёзюнге,
Сен айтханча болсун джолум.
Биз экибиз – эки къанат,
Аллах берсин бизге болум!..
Сени сыйынг – меннге да сый,
Сен къыйналсанг – меннге джарсыу.
Ма бюгюнча эсгерирлей,
Амал берсин бизге джазыу.
Алгъын татлы башха эди,
Меннге айтдыргъан тилегими…
Мындан ары сенсе иеси,
Сеннге бердим джюрегими.
Сюйсенг, джылат, сюйсенг, ойнат,
Джазыууму сеннге бердим.
Айтхан сёзюнг балхам болуб,
Къарыу табыб, мен тирилдим.
Атанг, ананг фатар алыб,
Айырылыб кеталмазбыз. 
Келир - келмез башха юй болуб,
Уллу насыб эталмазбыз.
«Хо» – деселе, сен айт да кёр,
Биз ауурлукъ этмей эсек,
Сюе эдим бирге турсакъ,
Айырмайын юйден этек.
Ата болса – хурмет болад,
Ана бла насыб турад.
Биз да алагъа джубанч бола,
Кюреширбиз джашау къураб…

***

Тангнга дери сёлешдиле,
Иги нюзюр байладыла.
Махтау болсун экисине, –
Сый, намысны сайладыла.
Танг джарыкъны шагъат этиб,
Эслетмейин джукъу джетди.
Джаш юйюрню кереклисин
Джетер-джетмез толу этди.
Тойдан сора келинчикге
Адам ийиб уялтмагъыз,
Амал болса, бир тилерим:
«Сабийлени» уятмагъыз.



Шахымлада



Шахым бла сабийлери
Къууанч этиб ойнайдыла,
Шеридайны, – «Сен да кел», – деб, –
Юй джумушха бошламайла.
Джашау сейирд, насыб тутса,
Бериледи толу къууанч,
Юйдегинги сюе билсенг,
Ол кюн сайын – насыб джубанчд.
Уллу джашы атасы бла
Арбаз ишни сайлады.
Кёз аллында бир китабчыкъ
Шеридайны байлады.
Ол, китабны ачыб, къараб,
Окъумайын салды ызына.
Сагъышлары чакъырдыла,
Барайыкъ деб джашил джазына.
Сёз бергенед ол Шахымгъа,
– Джазыуума иесе, – деб,
Басийни да къыстаялмад,
«Кюн таякъча» тиесе деб.
Онбеш джылны джашайдыла,
Бир терс къарам этмедиле.
Бек кёб адам сукъланалла,
Насыбларын тёкмедиле.
Шахым эсе, кече-кюню
Юйюрюндед аны эси.
Шеридайсыз бир кюн джашау
Излемейди Шахым кеси.
Шерай – кюню, ол – салкъыны,
Шерай – гюлю, ол – булбулу.
Шахым анга джанын беред,
Шерай эсе, билед, кёред.
Джюрегинде барды бир джер
Шахым ары джеталмагъан.
Не кюрешиб аны Шерай
Тартыб ары эталмагъан.
Толтурады Шерай борчун,
Сындырмагъанд сыйын, къачын.
Джюрегиди бой салмагъан,
Ачыб тургъан, хаман чанчыб.
Турад аны мюйюшюнде,
Эски байракъ сакъланнганча-Сагъышланы толкъунунда,
Заманы бла кесин ача,
Джаш сюймеклик нюрюн чача.
Андан ары джокъду орун,
Басиятха, бу джюрекде
Къалгъанд къуру сёз кёлекке.
Шахымгъады теджегени
Шеридайны хар тилекде:
– Аллах, Сен бер, Аллах, Сен кёр,
Сен джазыкъсын, Сен кеч аны…



Шеридайны атасыны юйюнде



Сабий юйге къууат салад,
Ол кимни да къууандырад.
Болуб джубанч гитчеликде,
Ёссе – насыб юйдегиге.
Ахмат эсе, – огъурлу ата, –
Джашауунда джокъду хата.
Къызын бериб иги джерге,
Джетгенди ол нюзюрюне.
Саулугъу да тюлдю аман,
Джангыз бир зат къыйнайд аны:
Хафсат бла Ахмат энди
Юйде джангыз къалгъанлары.
Кюеу бла Шерай келсе,
Бурун кибик, юйге кирсе,
Къууанчлыды Ахмат сора,
Ол экисин бирге кёрсе.
Шахым эсе, – джашычады,
Ата-ананы сыйын кёред.
Шеридайгъа бек ачыкъды,
Аны амалтын джанын беред.
Шеридайгъа ол бек сакъды.
Джюрек къылда тутад къолун,
Керти уллуд анда болум.
Сагъышында сюздю Ахмат
Ёмюрюню джашау джолун.
Ол къор болду къадарына,
Бу насыбны бергени ючюн.
Къор болгъаны джазыууна:
Аны сейир туудукълары
Арымаздан, не талмаздан
Кюлюб, ойнаб чабханларыд,
Экичиги – эки шоркъа,
Кёкде джаннган эки джулдуз,
Къартлыкъларын джубандыргъан.
Кёз къууаннган эки къундуз –
Тобукъланы къууандыргъан.
Туудукълары келсе бери,
Ала бла къууанч келед.
Ол экисин ийнакъласа,
Эки кёзю джарыкъ кёред.
– Къор болайым джазыуума, –
Деди Ахмат сагъышында.
Ма бу халда барад джашау
Эки юйде – джууукълада.

***

Шахым эсе къуллугъу иги,
Насыб аны къолун тутад,
Хар юйдеги болсун алай,
Арбазында – тынчлыкъ, къууат.
Алай бла кёб джыл ётдю,
Юйдегиси ёсдю, джетди.
Тик ёргени – бир эниши,
Джазыу оноу джетди бери.
Шеридайгъа отуз тогъуз,
Шахым эсе, элли джылда.
Ачы ауруу тутду аны,
Тартыб алды джашауундан.
Шерай къалды къара кийиб,
Кюню батды, кетди насыб.
Джыр булбулу джырын къойду,
Къалмаса да джашау тыныб.
Джан тутса да аны санын,
Излемейди келлик тангын.
Ма бу халда киед къара,
Сюе эди ёлюб къалса.
Ёзге заман дары болад,
Ойлашдырыб къолгъа алад,
Эслетмезден къарыу салад,
Джылдан джылгъа ачыу сынад.
Айтханымча заман ётдю,
Тюшюнюрге болум джетди.
Бир сагъышын башха сюрдю,
Джашау джазыу джолун кёрдю.

***

Хар къуру да адет алайд:
« От джагъылса – джалыны»
Дегенлейди джашауда
Болгъан ишни хапары.
Бир талай джыл заман ётдю,
Андан бери кёб суу кетди.
Басиятдан хапар айтыр
Окъуучума заман джетди.
Америка дау башлады,
Советлеге бедиш санай.
Кюнле, ыйыкъла саркъа, къорай,
Эки джылы ётдю алай.
Гугурукла тюйюшгенча,
Деу къралла турушханла.
Радиолада, газетледе
Барадыла гурушхала.
Ракетала джитилерин
Бир-бирине бургъандыла,
Артха турмай, ёлюшюрге
Сауутланы къургъандыла.
Гурушхада сёз айтылад,
Тюйюш болса, къаш сылынад.
Сауут кючю болгъан джерде,
Ийнан, адам ёлмей къалмайд.
Ол кюнлени бирлеринде
Онеки джаш бирден кетди.
«Басият да ёлгенледед», –
Ачы хапар полкга джетди.
Деу кемени узунуна
Матросла сюелгенле,
Ёлгенлеге салют бериб,
Сау къалгъанлагъа сюйюнелле…
Болду буйрукъ уланланы,
Кебин салыб суугъа атаргъа.
«Джигит халда ёлгенле» деб
Ата - анагъа хат джазаргъа.
… Онбир улан суугъа кетди,
Онекинчи Басий къалды.
Басиятны бермез халда,
Дюгер тенги сауут алды.
«Башхалагъа джокъ эд сёзюм,
Бу уланны берлик тюлме.
Анга тийген анлай болур,
Бир хатерни кёрлюк тюлме!
Таулу улан ёлмегенди,
Кюзгю салыб кёргенме мен.
Сауну – ёлгенни билалмагъан,
Сизден бизге джокъду хатер.
Мынга тийген, – ол ёллюкдю,
Мен да аны бла кетерикме.
Мен сёзюмю айтдым сизге,
Айтханымы этерикме!
Сау болгъанын мен билеме,
Эресейге ашырыгъыз.
Сора, мени аямагъыз,
От гёзенде джашырыгъыз!» –
Деди тенги дюгер улан,
Басиятха тийдирмеди.
Башхаланы этдиргенча,
Тенгиз суугъа ийдирмеди.
Кебинленнген Басиятны
Лазаретде джашырдыла.
Самолет бла Ленинградха,
Больницагъа ашырдыла.

***

Госпиталдан келди хапар,
Басий анда джатады деб.
Джууукъ, тенги бар эселе,
Келселе, деб, аны излеб.
Келгени бла бу письмону
Биз таныгъан Асий алды.
Кёзлеринден джыламукъла
Джангур кибик алай барды.
Асий джетди Ханийлеге,
Толу хапар билалсам деб.
Госпиталгъа нек тюшгенди?…
Суратын бир кёралсам деб.
Арбаз толу юйдегиден
Джангыз Мекер баред юйде.
– Бери олтур, къызым, – деди,
Бираз ушакъ этсе сюе.
– Мен не этейим? – деди Мекер, –
Ол – сатыуда, къызла – ишде,
Мен эсем а, эски дюккюч,
Зыгъыр къурмач – ауруу тишге.
Менден джокъду анга хайыр,
Ичим кюе турлукъма алай.
Насыб болуб, Аллах берсе,
Бир кёралсам джаны саулай…

***

Алты айны эс джыялмай,
Джатад анда джазыкъ Басий.
Ханийледен келгени бла,
Ленинградха кетди Асий.
Бир джыл бла сегиз айны,
Турду Асий аны джокълаб.
Тюз къатына орнун салыб,
Кечеле бла аны сакълаб.
Ёлюм бла барды сермеш,
Басий джыйды толу эсин.
Сора ол кюн санагъанед
Насыблыгъа Асий кесин.



Басий больницада



Заманынг тауусулмай, аджал келмез,
Ахыр тылпыу бошалмайын, адам ёлмез.
Эси кетиб кёб турса да Басий мында,
Къарыу берди бюгюнлюкде Аллах анга.
Кёзюн ачыб къарады да, билалмады,
Къайда болуб, не зат этиб тургъанын.
Эс келсе да, ангыламады алкъынчын
Къатындагъы тиширыуну соргъанын.
Басий келген алты айны ичинде,
Эс джыяр деб, бир адам да айтмай эд.
Баш врачны айтханы да ол эди,
Илму ишде джараса, деб къараед.
Асий, бери толу ишге джарашыб,
Медсестрады, этер кибик болушлукъ.
Басиятны кесин джангыз къоймайды,
Солур болса, тюз къатында орундукъ.
Кёз ачса да, талай заман ётмейин,
Турлукъ тюлдю алкъын ёрге Басият.
Инджилсе да, къаты этиб тёзюмюн,
Ауругъаннга къараб турад Асият.
Кечеле бла басса аны сагъышла,
Тенгиз толкъун къум джагъаны алгъанча.
Бир-бирледе алай келед кёлюне,
Ёмюрлюкге кеси джолун салгъанча.
Алай эте, бир джыл бла сегиз ай, –
Асий мында багъымчагъы болгъанлы.
Басийге да эки ай толуб келеди,
Орундукъдан джерге аягъын салгъанлы.
Бу заманнга Басиятны анасы
Эки кере хапар билиб кетгенди.
Асийге да разылыгъын танытыб,
Бюсюреуню ариу халда этгенди.
Сейир эди Ханийге да, сен ийнан,
Асий келиб аны джашын бакъгъаны,
Бир джанындан, аны кёлюн кёлтюред
Капек джоймай хазыр келин табханы. 
Кечеле бла ушагъында Асият
Аз- аз айтад бери къалай келгенин,
Элде письмо тюшюб аны къолуна,
Ма ол халда андан хапар билгенин.
Кечеги ушакъ джубанч эди Басийге,
Сакъат саны танг атханнга къууанад.
Кече ётерге, кюн келеди ышарыб,
Заман къумгъа суу сингнгенча ташаяд.
Алай бла, тогъуз джылны ичинде
Басий хайт деб саулукъ табыб барады.
Асийни да бир джашчыгъы бард энди,
Кеси излеген юйдегини къурады.
Ленинградда фатар алгъанд Басият,
Джашы Алий тобугъунда ойнайды.
Тюз къарамы рахат халлы болса да,
Джюрегинде эски джара джашайды.
Шеридайны кёред кече тюшюнде,
Кюндюз къангсыйд аны джюрек  джарасы.
Алай бла заман ёте, терилте,
Асий бла тик болгъанды арасы.
Туралмады мындан ары ол чыдаб,
Джашчыгъына къараса да кёзю бек;
Джуртунады барлыкъ джолу Басийни,
Ары тартад тохтамаздан эр джюрек.
Бакъгъаны ючюн разы эсе Асийге,
Хур насыбын ол алгъанын биледи.
Баууруна къаты къысыб баласын,
Джерге иймей, анга тилек тилейди.
Сора сабыр джолгъа чыкъды Басият,
Къалды Асий къуу фатарда атылыб.
Сабий кёзден джыламукъчукъ созулду,
Джубаныргъа излейд Алий къадалыб.
Джазыкъ Басий, джюрек джуртха тартса да,
Баласына джаны ауруб джанады.
Дунияда терсге санаб ол кесин,
Джерге олтуруб сабий кибик джылады.



Басий элинде



Болгъан ишге сагъыш эте,
Басий къаты тюрленнгенди.
Хар сёзюнде, атламында
Инджилгени билинеди.
Бурун кибик тюлдю джарыкъ,
Хазна ышарыб кёрюнмейди.
Ол Басийди дерик тюлсе,
Сёзге, оюннга терилмейди.
Толу айтсам, хапар былайд:
Джууукъ – тенгни джыйгъандыла,
Басийни да ишге иймей,
Бюгюн юйде тыйгъандыла.
Ары дери кёб кюрешиб,
Ханий сёзюн сингдиралмад.
Келин келсе сюед ана,
Джашындан а сёз алалмад.

***

Мен биреуню къыз сабийин
Алдаб бери келтиралмам.
Джюрегинде нюзюрлерин,
Анам, сенлей ёлтюралмам.
Мен атама адам ийдим,
Бек ышаныб, мадар излеб.
Анама да хапар айтыб,
Ант сёзюмю теблетме деб.
Джюрегиме джара салды
Сенден келген меннге джууаб.
Ол къатылыкъ сабийине
Тыйыншлымыд? Аллах билед.
Джууукъ - тенгни бирден джыйыб,
Учуз этме сен кесинги.
Ала этген оноу бла
Бузалмазма мен сёзюмю. 
Аллах берген насыбымы
Сен юйюнге иялмадынг.
Джангыз улан баланга, анам,
Сабийим деб къоялмадынг.
Энди нени айтабыз биз?!..
Къызларынга джылыуну бер,
Алагъа да къаты болмай,
Туудукъ деген насыбны кёр.
Сиз бошуна кюрешмегиз,
Мени къадар кеси сакълар.
Джазыу джиби эшилгенди,
Ол меннге да амал табар.
Бу сёзлеге къайытмайыкъ,
Насыбымдан кенг къалгъанма.
Меннге джетген – меникиди,
Къадарыма бой салгъанма.
Мен билмейме не болурун,
Джазыу мени кеси элтир.
Мындан ары мени къой да,
Къызларынга джашау этдир.
Энди мени сиз тыймагъыз,
Менде джокъду сизде умут.
Сен айтханнга, бурун кибик,
Атлаялмам кёзню джумуб, –
Деди Басий анасына,
Джууукъ тенгни барысына.



Тюбешиу



Шеридайда джюрек кюе,
Джара суууй, сотур бола,
Заман ёте, ишин эте,
Джылла кете, ызын къоя
Баргъандыла санларында,
Танылырча бюгюнлюкде
Шеридайны кёзлеринде.
Къууаннганнга джашау – бёрек,
Дюккюч чакъса – барды терек.
Адам да алайд, нед башхасы,
Не, ауушуб, ары кетед,
Не къалад да джашау этед.
Бирле аны ангыларла,
Бирле терслеб баш чайкъарла.
Къалай – алай болса да, бил,
Джашагъаннга бек кёбдю джол.

***

Бир къууанчны аллы бла
Бек кёб адам джыйылгъанла,
Къонакъла да келгендиле,
Тепсилени джасагъанла.
Къарт, джаш бары къууанч эте,
Заманларын ашыралла,
Танымагъан - таныш бола,
Накъырдадан хауа тола.
Шеридай да бюгюн мында
Къонакъла бла олтурады,
Сёлешмезден къууанч эте,
Ол тизгинин толтурады.
Бир - бирлеча, ушагъы бла
Башхаланы бездирмейди,
Басиятны чох къарамын
Тёгерекге сездирмейди. 
Басият а узакъ болмай
Сагъыш къозгъай олтурады.
Эслетмезден ушакъ къураб,
Къарамы бла шош сорады.
Табмай джууаб соруууна,
Терслейд хаман Басий кесин.
Джазыууну джарсыулары
Соруулары талайд эсин.

***

Этме былай, ышар, ойна!
Джашау сейирд, андан тойма,
Къадарынгы бошха ийме,
Кюнлеринги былай джойма.
Мыдахлыкъны чырт да сюйме,
Келбетинге келишмейди,
Андан тюшген бетинге нюр,
Ол игилик юлешмейди.
Тырмаш, кюреш, эзилме алай,
Джашау, ийнан, джарыкъ танглайд.
Бушууунгда – джылагъанса,
Орну бла къыйналгъанса,
Джашау джолу – бир бек тарды.
Къара кийиб ётсенг аны,
Джашауну нед магъанасы?!
Сен тамбланга джолну изле,
Кёзюнгю ач, къашынгы кер.
Тёгерекде сени халлы
Аз тюлдюле, – аланы кёр.



Шеридайны сагъышлары бла этген иши



Сакълагъанча бу заманны,
Амалсыздан аз ышарыб,
Кёзлерине джашау кирди
Уюб тургъан Шеридайны.
Басиятны къарамындан
Ангылады сёзюн, кесин.
Ич излемин терк джашырды,
Иймегенча этиб эсин.
Болмагъанча сейир болду,
Бютеу саны отдан толду,
Уу ичгенча, къызды, кюйдю,
Былай болуб турса сюйдю.
Кюйсе, кюйсюн! – деди эси,
– Огъай, – демед Шерай кеси.
Сабийлиги тюшдю эсге,
Сагъышында келген джубанч, –
Ол боллукъду мындан ары
Джюрегине азаб, къууанч.
Джаз джашили ойнаса да,
Чыбыкъдача энди чакъмаз.

***

Шерай  турду шиндигинден,
Эс ташламай къалалсам деб.
Джаш тёлю да тойну къурду,
Джарыкъ оюн эталсам деб.
Юч атларгъа Шерай алгъа,
Тюшдю тойну арасына.
Къобуз согъуб макъам тёкдю,
Той барырча джашлыкъ оюн,
Бир терк улан чыкъды алгъа,
Шерай бла тепсер халда.
Джанламады Шерай джолдан,
Сир болгъанды бутдан, къолдан… 
Бу болумну кёрдю Басий,
Шеридайдан алмай эсин.
Джыгъылгъынчы туталсам деб,
Аямайын атды кесин.
Шерай эсе, эс ташлады,
Джулдуз джана кёзлеринде.
Басий тутду билегинден, –
Аны бла къалды ёре.
Абезекде баргъанлача,
Барадыла ала бирге;
Басий ийди аны къолун
Джетер-джетмез тыш эшикге.
Ётдю Шерай салкъын джерге,
Айтды кёлю кетгенин да.
Джазыкъсыныб Аллах аны,
Басий анга джетгенин да.
Таза хауа этди ишин,
Бети, къуту аязды.
Энди Шерай джыйды эсин,
Эслер кибик кеси кесин.
Аязчыкъны тутду саны,
Солуу табды аны джаны.
Джюрек десенг, ойнай-джылай,
Кюнню кёрдю энди Шерай.
«Аллах, Санга къор болайым,
Ма бу чакъны бергенинге!
Къор болайым дуниямы
Былай сейир этгенинге.
Ёкюнсем да мен кёб затха,
Бу кюнюме къууанама.
Бешигими чайкъагъанча –
Джашлыгъыма баралама.
Эсде къалгъан джаш кюнледе
Турад къууанч мындан ары.
Къор болайым санга, къорча! –
Шошлукъ табды мени джаным».



Басиятлада



Джылла ётелле, сууда чабакъ баргъанча.
Хар бир джылынг – саулугъунгу алгъанча.
Андан бери джыйырма джаз джашнады.
Мекер эсе, ол джашауун бошады.
Ханий энди къуру кеси къалгъанды,
Къызлары да турадыла чыкъмайын,
Оноууна толу ие болгъанды.
Алтмыш бешде Ханий туудукъ танымад,
Оноуундан, къарт болса да, арымад.
Чакъгъан юйюр тамырындан къуу болду,
Энди Ханий ол дуниягъа джол алды.
Къызлары да, бармакълача, къалдыла,
Туз джыламукъ ахыр джолгъа ашырды.
Джангыз джашы: « Разыма, кеч!» – деди,
Гурушхасын тас этди да ёмюрге,
Джюрегинде кёлкъалдысын джашырды.
Басий энди элде джашайд, бурунча,
Къумач тобдан тюшген артыкъ джурунча.
Джетген къызгъа тюлдю нёгер,ол къартды,
Чакъгъан гюлю джаз башында тас болгъан.
Джыл келсе да, джазыууна ышанад,
Къадар кючю уллуд, аны биледи,
Бир халиси сюйюндюред кесине,
Ушагъында джаш кюнюча кюледи.



Басиятха тюбегенден сора,
Шеридайгъа келген сагъышла



Бир Аллахым, сен ангылат,
Къадар кючю – сейир джазыу.
Джалгъан дуния – джандет кибик,
Бир къарасанг, – ичи толу уу…
. . . бюгюнлюкде джангыз къалдым,
Мен нёгерсиз дууадакъма,
Бек тартыб, джая тыйыб,
Бошланмагъан садакъ окъма.
Нени айтама, не айтама,
Чагъыб акъгъан терекме мен,
Тюзюн айтсам болушлуму,
Бир кийилген кёлекме мен.
Тюбсюз кёлде – тюбсюз челек,
Суу алмаз, ансыз болмаз.
Бир айтыргъа, тиширыума,
Сыннган аркъау орнун табмаз.
Онджетиде гюллей чакъдым,
Онтогъузда – къанат къакъдым.
Къууанчымы болмай чеги,
Кёкде учхан къушну табдым.
Ах, сагъышым! Ах, сагъышым!
Татлы тюнден айырма сен!..
Ол кюнлени унут да къой,
Артха айланыб бурма да дженг.
Эсде болгъан ызны теблей,
Бир джанына бараса сен!..
Джур эсими алджашдыра,
Сабийликге бураса сен.
Дау этмейме, сагъышымса,
Ышанама, сенсиз къыйынд.
Сен келгенлей, – кюнюм къанат,
Болалмайма сени тыйыб.
Сен билмеген нем барды, айт?..
Хазнамыды? Джыйырма джыл
Джыр джырлатхан къобузумда
Джыр ортада юзюлдю къыл.
Джыйырма джыл, – къууанч кюнле,
Аллай бирни насыб джашау.
Ары дери мен билген зат –
Джасаннган бла тойда атлау.
Эл хапарла, кече тойла,
Сагъышча, терк, джаш заманла.
Тансыкъласанг чыгъа келген,
Эсинг табхан бу адамла.
Ма, эсиме тюшдю мени:
Хоншу орамда джашай эди
Кёксюл кёзлю сабий джашчыкъ,
Ол къызчыкъгъа ушай эди.
Анасы бир эгечи
Бизге хоншу тура эди.
Джашчыкъ, анда къонакъ болуб,
Кёб кечени къала эди.
Биз экибиз заман чекмей,
Ойнай эдик арыгъынчын.
Тегенеге салыб бизни,
Джууундуруб, бери алгъынчын.
Джылларыбыз тенгиш эди,
Мен къызчыкъем, ол а – джашчыкъ.
Кесим десем, обуруракъ,
Ол эсе уа, бираз сантчыкъ.
Эркелете, тешиндириб
Бирем-бирем салаелле,
Эки кёзюм мени анда,
Сабийлеге санаелле.
Тегенени эки этеги –
Экибизге эки тенгиз,
Сууда оюнну джууунуудан
Сюе эдик биз экибиз!..
Ах, заманла, ётген кюнле…
Сагъыш къылдан чалыу салгъан.
Сизсиз, джашау толу болмаз,
Ёмюрлюкде эсде къалгъан.
Джылла, джылла! Джоюласыз
Базар кюнде учуз сомча,
Бир тирилте, бир термилте,
Сууукъ кюнде тыйын тонча.
Ах, дуния! Ах, дуния!
Сюймекликни джолу къыйынд,
Хар бир сёзге сюйген джюрек
Алданады эшитген сайын.
Хар соруугъа джууаб таба,
Адам улу алай болур.
Сёз береди ол башхагъа,
Бирси эсден кетмей толу.
Бири, джюрек къабын алыб,
Сюйгенине тигим этед,
Бири, сансыз къол узатыб,
Орайда бла алыб кетед.
Къудуретли мени Аллахым,
Кёлюмю мен ачалмайма,
Айтмайын да болалмайма,
Мен кесимден къачалмайма.
Отуз тогъуз джылым тола,
Джашау джолда къалдым джангыз,
Илячиним тас болгъанлы,
Дунияда болдум сансыз.
Биз экибиз болгъан чакъда,
Эм насыблы юйюр эдик.
Мен джыр болсам, ол – эжиую,
Бир айтыргъа, сейир эдик:
Мен – къанатлы, ол – къанатым,
Мен – чаришчи, ол а – атым,
Джая болса, садакъ окъ эм,
Джашауумда ансыз джокъ эм.
Дунияла! Дунияла!
Ненча заман сизге батды!
Инсанланы ёмюрюча,
Ненча кере тангла атды.
Заман алыб къанатына,
Къонгурауун къагъа барад,
Аджал сакълаб, мыртазакъча,
Чакъырыргъа хазыр турад…
Чырахданда чыракъ джаныб,
Юй болгъанлы кёбмю болду?..
Артха айланыб мен къарасам,
Не битдирдик, не зат толду?
Кёкге эркин гёбелекча,
Наным бла джашай эдик.
Мен гюл эсем, ол торгъайы, –
Табигъатха ушай эдик.
Суугъа джетсек, балыкъ бола,
Деу тенгизге къайыкъ бола,
Кюн иссиге салкъын ата,
Биз джашадыкъ, насыб таба.
Сюймекликни билегинде,
Ай джарыкъны кёлегинде
Таба эдик кесибизни,
Иймей кенгнге эсибизни…
Тансыкълайма, излейме мен,
Барды нем да, сенден башха.
Сен берирни табар болсам,
Баш урурем къысыр ташха.
Джаным саулай, сезим джашлай,
Ичим кюе, саным джашнайд,
Сагъышымы акъыл терслейд,
Джан бой бермейд, сени излейд.
Къолунг, эрнинг – кёз аллымда,
Сени орнунга – джыламукъла.
Аманды ёлген, аны – излейме,
Джокъламазча ма бу халла.
Кёл ойнаса, бек сюеме.
Сени кюсей, мен кюеме,
Сени излейме! Сени излейме!
Ауаз табыб айталмайма,
Сени теблеб кеталмайма,
Саным джаныб от болса да,
Бир – бирлеча эталмайма…
Бу азабны чекмез ючюн,
Сезим джюкге берилмезча,
Бурун кибик керилмезча,
Мен джашайым, башны бурмай,
Кёз ачмайын, джерни тырнаб,
Болурмуса меннге разы,
Ол дуниядан бери къараб?!.. –


деген  сагъышла  келдиле  Шеридайны  кёлюне.
Джыламукъла  кёзлерин  джууа,  ауазы  бир  мыдах
макъамны  мурулдай,  къобуб,  башына  келген  сёзле-ден кюу къураб тебреди.  Джазгъаны акъ  къагъыт-ны юсюне тизгин бола башладыла…