ЛИЗИ ВАЗ. Шиир саягъ дибикIнайи драма

                ЛИЗИ ВАЗ
           Хьуб пердейикан ва эпилогдикан ибарат вуйи
                драма
               
                Чпин уьмрар фида апIбиинди
                Ватан гъюуьбхю
                ихь рягьматлу абйирин ва бабарин
                рюгьяриз бахш вуди   



Иштиракчйир:

Гьяжи – колхоздин  саркар.
Нархалум – Гьяжийин хпир.
Суна – дурарин риш.
ЖамутI – шикаст кас.
Фатма –  Гьяжийин мирасдин хпир.
Халил – Фатмайин бицIину бай.
Минахалум - Гьяжийин мирасдин швушв.
Юзбег – бригадир, дявдиан ликуди ва хил хътарди дуфнайи кас.
Маша (Мария)- дяви айи йишвариан гьергну дуфнайидарикан сар дишагьли.
Гъарахан - гъачагъ .
Манат – Гъарахандин хпир.
Гъуландар, асас вуди кьаби инсанар.
Гъачгъар



Гьяракатар гьягъюрайи йишв –  Дагъустандин саб гъул.
XX аьсрин 41-пи – 47-пи йисар.


                Гьякал дапIну
                Йирси гъатху кагъзикан,
                Дявйириан
                Хъубкьу кагъзикан ярин,
                Абхъунва яв
                Жигьил гардандиъ луфран.

                Абумуслим Аьгьмедов


                Гьарсар инсан
                сар шлин-вуш гьякал ву.

                Сюгьбатнаан



                I ПЕРДЕ
                1-пи сягьна

 Хизандин хал. Гьяжи, марцаригъ гъяйи гъазникк кIакIвлар ккитри, деъна. Нархалумди гвар дабкьура. Дугъан багагь бицIир кайи шинт хьа. Цалик халачи гъяйи дуркьар ка.
 
Нархалум
Райондин кIакIначи саркар!
Аьхю выставкайиз  душну,
Маскавдиан  тадарукар
КанчI-кIул кайир – вардиз духну,
ФукIа гъабхундарва узуз -
Гьелбет, узу вуза бахтсуз.
  ( Ишуру.)

Гьяжи
Гьай-гьай! Увуз фу ккундуш, хпир,
Айин магъадабгъан гъапир?!
Гьатмагьа ихь сундхиъ ихь пул -
Ккуниб гъадабгъ – дюн`я ву бул!
Анжагъ бахтсуз вуза макIан -
Адайишра сарун фукIа,
Ихь сагъу хьур велед ахьуз,
Ккунишнаъ гъахьидар ухьуз;
Деуз хал йибхь, ипIуз уьл йибхь,
Палатра, дакьатра айихь -
Яшамиш йихь – гешт хъапI увуз.
Фу гьубкIрадарвуз, аьрз апIуз?

Нархалум
Ав-ав, гешт хъапI! – ляхин, ляхин,
Гьа хална хян, хярна тахил,
Азадвал ккабхъубси – дуркьар,
Гьаддиз гъабхьну ухьухъ дакьат,
Гьаддиз гъахьну ухьухъ хулар,
Агъриан хътуршвган йиз хилар,
Лихурайган, духьну гъаллаш,
КIару лукIруси эбхну кIул,
Вахт адарди, жвув`ин ранг алш,
Гюзгдин машназ ккатIабхьуз ул.

Гьяжи
 Уву ляхнар апIру вахтна,
Цалик ликар кивну, тахтнахъ
Дахънайза, йивури ушв`ушв …
Хпир, гизаф абццрава яв ушв!

Нархалум
Яв дерди – колхоздин марччар,
Пайиздугънар , хъасин кюрпйир ,
Артухъ апIуб сюрйир-лижар,
Гьясил апIуб йиккар-хьайир.
Ху гъапIиш – узутIан саймиш
АпIурва бинайин  ху-йир.

Гьяжи
Дюзди гъапиш, йиз ху-йири
АпIурдар увукьан аьмпар.
Узу хулаз гъазанж хури
Айивал`ан вуяв гьаппар.

Нархалум
Ав, гъахунва узуз швнуб сурт
Бархатдинна харайин ккуртт…
Узу накьвдиз гъушган, хъасин
Йиз гъадри хьидивуз якьин.

Гьяжи
Астафируллагь, кIураш гаф,
Йип, эй кас, уву вуйиб саф!
Терсди алабхъиш келима,   
Фуж-ккуш апIуру кюлума .
Яв гьюрс сикин апIин сабцIиб!
Инсан мутму вуки гьациб,
Вари дюн`я тувнашра чаз,
Саб  фу-вушсан гьубкIдар дугъаз.

Нархалум
Вуш ккебехъза – дариз хъюлар:
Илив уз`ин даждин хъюрар;
Йицраандира узу ккитI,
Хюниси ккудурзузра дитI,
Гагь колхоздин, гагь чиландин
Игнар-хярар ишри уз`ин -
Хьадну - сивиъ, кьюрдну - галиъ
Бинайихъ йихь - алдабхъ йиз лиъ!

 Гьяжи
Лихури хьуб дапIну багьна,
Хъана йивурава тягьна.
Хъа уву шлихъ лихурава?
Агъайихъ? Бегдихъ? Ваъ - жвувахъ!
Уьмриъ мици лихуз хьувал
Аьхю бахт вуйиб, гъаври ахъ.
 Му аку дюн`яйиъ фукьан,
Сакьат вуди духьну бабкан,
Ул хъади вариси лихуз,
Уьмур гьапIдар аш, аьгъявуз?
Увухъ хъади либхуз шлу жан,
Сагъу лик-хил, фагьумлу кIул
Ва марцци гаргарсиб хизан,-
МутIан аьхю бахт фициб шул?!

Нархалум
Йиз гаф миккибицан уву -
Хизан адрур, жан хътрур фуж ву? !
 
УнчIвихъна  хилиъ кюкйирра ади Суна гъюру.

Суна (унчIвихъ кюкйир диври)
Халили ухьуз кюкйирна
        БицIи курцIил хьади дуфна.
Дид`ин Пелеш иливунча.
Дада, Пелеш ухьуз гъибтча?

Нархалум
Гьадму вуй алдруб йиз кIул`ин!
Икриъ шил дарибшри дидин!

Гьяжи
Узу ккайир вуйза ухьуз
Бинайихъан саб курцIил хуз.

Суна
Гъибтай сарун… Миннат вуйиз…

Гьяжи (Сунайиз)
Суна, гьамус гъюрза икриз.

Суна гъягъюру.

Гьяжи (чав пичраъ ибтрайи гергмишин кайи кIакIул улупури)
Нархалум, лиг, аьгъю шулуш
Гьаму цIиъ ипрай кIакIвлин кьатI!

Нархалум
Ихь гъюбгъю кIвакIвайин  саб патт -
Фу фаркь`вал а, думу фу вуш?!

Гьяжи
Уву узуз гъахи йишван
Сифте сатIиди гьамдиан
Дадмиш гъапIнийхьа меълишнар.
Хъасин хулан ишлетмишнаъ
Му кIвакIва гизаф гъилибхну -
Мидиъди улихьна гъабхну
Фукьан-вушра афарна ггал,
Берччем – аш, айиган – биргган.
Гьамус саб герендиъ бицIи
Мидкан рюкъ шулу гьаму цIигъ.
Дархьибси, дубгуру думу…
Ими – амдар дюн`я ву му.      
Абдалвал ву гьауб йигъар,
Гъянаъ иври хъюлан гъагъар.
(Гвар дабкьурайи Нархалумдин хил`ин ккунивалиинди хил иливури)
Хъял кубчIвган, мелзнилан гъафи
Йиз гафарин апIин аьфи!
(Нархалумди хъял кади чан хил ккючIюбгъюру.)

Гьяжи (за духьну)
Сюрйирихьна хътаркурза гъи,
Йиз гьюрбйир, гьязур дапIну, гъит.

Нархалум
Яв дупнайси - закуриз гъуз.
Уьл гъимдариз увуз гъабхуз.

Гьяжи
Баладар, илирч бузламжар.
Гьархуз мапIан ичIи иржар
Ва тембеку.
(Шинт`ин али чарч за дапIну, лигури.)
                Му йиз кIубнир
Фила хъиргру, апIуз тамшйир?
Тю-тю-тю, йиз бицIи гъюрац -
Ккун шулу йивуз ггарцIлиз кьацI.
Узуз аьлхъюри а нивкIкан…
Жан адашин бицIи бика!
(Шинт илибкуру.)
Ул илбицну йиз гьяйвнилан,
Гъюрза узу - хьидариз кьан;
БицIидаризра кIурза гъач -
Вахт ву улихь ккипуз гъюдрач.
(Хул`ан удучIвуру.)

Нархалум (кIаму гъабхьнуш дилигну, гвар ккудубчури)
Ккип гъюдрач – гьадабгъ, гъабар жикI,
Марцц апIин, убчч, абс, бирх ва убх -
Духьназу аьссина инжик;
Бахшанд хруган, узу ккуккрух,
Гьисаб дарур, цIарнаъ адрур,
Имбуси духьну ккун ужур.
Фуну уж`вал гъябкъну узуз?
Гьелбет, узу вуза бахтсуз.
 (Хъана ишуру. Шинтак кайи бицIирра  ишуру. Нархалумди шинт дабкьуру.)

Хулаъ, чан кьамкьариз бачIар йивури, Фатма учIвру.

Фатма
Я, Нархалум, я бахтавар,
Сабдиканра адрур хабар…

Нархалум
Фатма бажи, гъивси гьава,
Уву фу саягъ дуфнава?

Фатма
Жан чи, хабар казук хяви -
Дяви ккебгъну, кIура, дяви!

Нархалум
ГьапIру дяви? Фуж ву кIурур?
 
Фатма
Ухь`ин немцар алархьну, кIур,
Райондиан хабар гъафну 
Ва радиуйихъан  гъапну.

Яваш, мирасдин хпир, ухьуз
Сабан ими гьава йивуз,
Дявдин кьянцари ихь хизан,
Пай дапIну, адабгъган хул`ан;
Яв жилир - яв хулан мурхьул,
Вари дипну, дявдиз гъушган,
Яв ялгъуз хилариин хьур
Кюрпе баяр-шубар гъузган…

Нархалум (русвагьди)
Аллагьди гъивнийкIан узуз?
Йиз гафар гъалум гъахьунзуз.
Гаф сяаьтнаъ йивну, дишла
ГъафнийкIана аьхю бала?
Рух алабхъси, гъахьиза гъах,
Фици  гьибициш уьмрин чарх!
Ихь шад йигъар шуйкIан текрар?

Фатма
Дявдиз гъягъюру йиз баяр -
Адарзу хулаъ ктисури
Я чIат адар йишв бихъури.
(Гъягъюру.)

Нархалум (Фатма гьаърайир абццнайи раккнигъ дийигъну)
Йиз Гьяжи вуйштIан аьяндар…
ИлтIикIну йиз баяр-шубар,
Хизан - багахь, бицIир – хаб`ин,
Йиз хал хул`ин, йиз гъул гъул`ин,
Фу гьубкIри адайи узуз,
Гьамци айир нарази хьуз?!
Бархатдин ккуртт?! Агь, буш келле-
Гъябгъюра жандилан зегьле.
Анжагъ саб хабар, саб гьарай -
Фици уьмур гъабхьнуш кьюб пай!
Ригъ кутIубшвну, шейтIан лампа
Дивси, дюн`я гъабхьида парт.
(Ишуру. Дих апIури.)
Я, Суна! Ккипраза гъюдрач
Ихь баярна риш хъади гъач!
(Чарх йивну деъруси, гутйир дирчну, гъюдрач ккипри ва дид`ин уьл диври.)
Гъач, йиз малайиксир жилир!
Гъачай, веледар - йиз кюкйир!
СатIиди деърухьа уьлихъ -
Сарун му бахт йиз кьюб улиз
Я рябкъиди, я рябкъидар…               





                2-пи сягьна
Гьадму хулаъ. Нархалум гъудгникан ктучIвура. Сунайи шинт дабкьура.

Нархалум
Жан Аллагь, йиз жилир, йиз чвйир,
Ватан уьбхюрай бейнавйир,
Гъалиб духьну, чпин хизандиз
Гъювал кьисмат апIин сагъди!
(Сунайиз)
Гьадму дявйирин цIи дургну,
Чпин ватандиъ мукь дудубгну,
Дуфнайи мискин урсариз
Уьлна шурпа, мичIал хьайиз,
Хьади гъяруза, уву гъуз -
Йиз риш, бицIидариз лигуз.

Суна
Урсар айи гъазмайизди,
КIакIвларна саб фу-вуш хьади,
Халилра, Фатма бажира
ЦIиб улихьнаси гъягъюрай.

Хулаъ, сар-сарихъди улхури, Фатма ва Манат учIвру.

Фатма
        БицIидар гъядягъну цIигъян,
        Гашлуна аьхълу убкъну гъян,
        Ярхла вилаятариан
        Гьергнайи аьжузарихьан
        ИпIрубдихъ гьякь арс гъадабгъуз
Нач дубхьну ккун, Мантуч, увуз!

Манат
Дигъв муртйир тувну уруслиз,
Гъадабгъу гьаму безег йиз
Гьяйифди, духьнава хаин.
Начди дариз - йихь архаин!

Фатма (чан тубхъан тIублан хътапIури)
Хаин дарза! Ма йиз тIублан.
Арсран гьякал кьяляхъ тув чан!

Манат (тIублан хилиз гъадабгъну, лигури)
Ваъ, тувдарза! Лазим дарзуз
Яв ужуз арсран цIур узуз!

Нархалум
Гьеле улуп арсран гьякал!
(Лигуру.)
Мидик марцци чIаларра ка.
Му арсракан дапIнайи ваз,
Гъи гъюруган дурар гъулаз,
        РабчIури гардандикк ккайи
Урус швушван, бицIир кайи.
КIурбар`ан рякърурси аквар,
Ипнир вуй ва гужназ ликар
Алдагъури айи дугъу.

Манат
Дугъан ликар дар йиз гъайгъу.
Чаз тувнай йигъар ккудукIну,
Хъаърайрин Аллагьдин йигъар -
Багарихьди гаш`ан дукIну
Дахъру дугъан гьаз ву гьяклар?

Нархалум
Фу гаф ву?! Нач дарин ухьуз,
Гъитуз думу гаш`ан йикIуз?!

        Швнубан гъишза думу швушвахъ,
        Гъеебхьган, дурарин йишваъ
        Инсанар, гъазмйириъ тIаъри,
ЦIа йивури гъургну, кIури.

Манат (гьякал гьазабгури)
Багьайинуб ву лизи арс -
Шулдарчвхьан апIуз мидин мас.

Нархалум
Манат, яв дигъв муртйир - яв гьякь
Узу апIурзаяв кьяляхъ.
Ихь жям`аьтдиз апIур аьйиб,
Кьиматнахъ тувиш ихь айиб.

Манат
ТIубланра, муртйирра тувруш,
Чавай - учву жумартдар вуш.

Фатма
Гьякал апIурува кьяляхъ!
Гьарсабдин а чан раж ва рякъ:
Шлу мутму дар апIуз гьюрмат,
Жвуваз кадарди аьзият.

Минахалумди икрианди унчIв  убччвуру.

Минахалум
Урус швушв Маша ишура -
БицIир шули айиз, кIура.
 
Фатма (гьялак духьну)
Узу, ганабабра хъади,
Дугъахьна гъягъюрза тяди.
Нархалум, чарч, цIилар аьхъин.
(Манатдиз)
Гъач, чан гьякал кьяляхъ апIин!

Нархалум (Гъахру бакришнар гьялакди уч апIуз хъюгъри)
СабцIиб йиччвна ччимра хурза -
Гъит ипIри - ухди бицIир хьуз.
Урггамра хурза - илипуз.

                Перде
























                II ПЕРДЕ
                1-пи сягьна

        Колхоздин контрар ва складарин улихь раццар. Плакатар: «Вари фронт бадали! Вари гъалибвал бадали!», «Фронтдиз кюмек шлу мутму гьяйиф апIурдархьа!». Душвахъ хъючIюкьну хъайи хуларин  абццнайи унчIвихъ, цIикIв алабчури, Манат деъна. Складарин терефнаан  марччар-маларин сесер ерхьура. Аьзиятниинди ликар алдагъури, ЖамутI гъюра.
 
ЖамутI (Манатдиз)
Кьувват ибшри, халайин риш!

Манат
Пагь! Ишриву ярагюрмиш –
Сан искалатдин  гъаравул,
Ярхи йишв иливнадрур ул,
ДубкIну дадрабхъди яв хулаъ,
Увура хурава пулар?

ЖамутI
Танкарин колоннйир апIуз
Уч апIурай пулик кивуз
Хураза йиз айи кепкер.
Йиз кьисмат дар – хьувал эскер,
Гьамцикьан яракар хьуза.
Хьубан гъибикIунза аьрза
Хушниинди дявдиз гъягъюз…

Манат
Фуж авуз? Фуж ади, уьрхюз
АпIурава чарйир-харжар,
Гъяргъяр-чаппар али ханжал?
Бабкан гъахьи йигълан ялгъуз
Гьамус гьапIуз ккунду увуз?

ЖамутI
Баб гъакIи йигълан халкьари
Гъюрхюр вуза:  гьамус, вари
Шура гьюкумат  йиз хизан
Вуйиганси, гьисс апIурза.
Яв юкIв гъутIуб вуяв, Манат,
Ужубдиз шад шлур дарва зат.
(Гъягъюру.)

Хлиъ самбал хъайи тIуринра ади, складарин терефнаан Нархалум гъюру.

Манат
ГьапIунва, хлиъ тIурнар ади,
Мал багъиш гъапIунчва фрунтдиз ?

Нархалум
Ав, тувунза ктIибшурай жерд.

Манат
Пагь, даринхъа ихь улмат мерд!
ГвачIнин хъаъну мина марччар,
Ччимарна нисарин иржар
Духну, ацIну искалатар.
Фукьандар ачвуз девлетар,
Дубхну, хъана жердра тувуз?
Гъубшу ражарира учву
АтIнар, гъидкьар, арсран ахчйир,
Дулакъар, ккурттариз парчйир,
Займариз гьадму кьадар пул
Тувнайдар ахмакь вуйичв кIул,
Тувуз хъана дидлан башкъа
Узуз гъябкъю жердра гъашкъа?!

Нархалум
Ачут  гъабхурава уву?!

Манат
Увуна яв мирасари,
Дамагънаъ учIвну сар-сарин,
Фрунтдиз туври ачва вари.

Нархалум
Я риш, фрунт фу ву? Ихь гъардшар,
Мирасар,  жилар ва адшар.
Йиз жилирна чвйир ва эмар -
Сар жигьилкьан гъулаъ имдар.
        Ругарилан абайин йиз
Урггур сабси гъушну дявдиз …

Фатма гъюра.  Дугъан хиликк багълама кка.

Фатма
Йиз жвуван чвуччву дявдиан
Чан шиваз дибикIна герек,
Тувнура цалиъ айи гъван,
Фронтдиз апIин, кIури, кюмек.
Йиз дявдиъ айи баяриз
ФукIара кIюгъялди дариз.
Йизна Халилин баладар –
Учу апIидича мадар.
Анжагъ саб ву йиз ул хъайиб:
Баяр гъювал, духьну гъалиб.

Манат
Узуз фукIара адариз.
Айи жилир дявдиъ айиз.
Хилар`ин кьюр бицIи бицIир,
Кьаби сижар, жандин гьацIи.
Хулаъ айидари жилар
Туври фрунтдиз марччар-ччилар.

Фрунтдиз фукьан туврачва пул?

Фатма
Уву дарва ич пиркурул ,
Я туврайиб дарич яв пай,
Рякъ`ин деъну, уву учуз
Сургъи-гьисаб тешкил апIуз.
Уву, апIури кушвкушвар
Деънумиди, сивар-галар
Дершври, гъапIуб вуйич думу…

Манат
Ама-ан, фицир хпир вуш гьаму…
(АйитIинди учIвну, унчIв хъебхьру.)
 
Фатма ва Нархалум гъягъюру.
 
Складарин терефнаан хъирчну Халилна  ЖамутI гъюру.


ЖамутI
…Яшнан таяр десте-десте -
        Дийигъуз йишв шулдай гим`ин.
Гьамус бирмиш апIуз бенде
Жигьилар илимдар гъул`ин.

Халил
Уч дубхьнайи дакьат гъабхуз
Аьрабйир закуртIан гъюрдар.
Ахъли искалатар уьрхюз,
Увухъди сарсан хътарш, шулдар.
Пубси даршул, ухьу нагагь
Даришри закур йигъ русвагь.

ЖамутI
Дугъридан, а аьхю гъурху,
Уч дубхьнайи дакьат гъабхуз.
Гъач, Халил, узухъди ахъли
Искалатарин гъаравлиз.
 (Кьюридра гъягъюру)





                2-пи сягьна

  Гьадму йишв`ин. Йишвну.
       УнчIв абццну, Гъараханна Манат чIатинди удучIвура.

Гъарахан
Гъюрур шулуш, гъамшвахь дийигъ.

Манат
ЖамутI гъюлягъ гъя накьдин йигъ,
Кавал ургмигъ гъюбччвну музмуз,
Саб йишвахь душнашул нивкIуз.
 Даахнайрин ибахъ гъивиш,
ГвачIниндизкьан хьидар ачмиш.

Гъарахан гъягъюру. Манат гьашв`ин улам апIури гъузру.
Тюфенгин пIакьнан сес шулу. Гъарахан  жаргъури гъюри гъяркъган, Манат унчIв`антина  хулазди урсру. Дугъан кьяляхъди Гъараханра  учIвну, унчIв хъябкьру. Тюфенгра хилиъди Халил  хъуркьру. Минди-тинди ахтармиш дапIну, хъасин унчIвик кучру. Швнуб-сабан аьхюди кучган, унчIв абццну, кIанакк ккабхьру ккурттдикди Манат унчIвигъ гъяхъру.

Манат
Фуж ву? ГьапIну? Фтик цIа кабхъну?

Халил
Гьаминди сар тIафал гъафну.
Гьаму унчIв`ан учIвнуш лигуз,
Ихтияр тув, хала, узуз.

Манат
Вагь! Накьна-гъийин чирккв - мидиз!
Хулаъ учIвруза кIура йиз!
Минди фици гъюру тIафал?
Аьгъяди апIин яв гафар!

 Тюфенгин пIакьназ жаргъури, Нархалум, Фатма ва гъуландар гъюру.

Фатма
Жан бай, Халил, фу пIакьар ву?
Сагъ-саламат вуйва уву?

Манат
Хъа! Ашнавал апIуз гъягърур
Фуж гъяркъюнвуз сагъди адрур?
Вуш-дарш хъюгъна унчIв`анмина
Учв деет кIури узухьна.
Жилир дявдиз душна кIури,
Гъи йишвкан ктIигъу шарариз
АпIуз ккунди а узкан бирк–
(Халилихьинди тIуб алапIури)
Йиз хулазди хьидар яв лик!
(Ишуру.)

Гъуландарин сесер
-Я аьламат, му фу гаф ву?…
(Манатдиз)
- Вуъ гьа – Халил дургна увухъ!

Халил
Искалатдиъ учIвуз гъафи
ТIафал гьамшвахь зав-жил гъахьи.

Нархалум
ФукIара гьитIибкIуб айин?

Халил
Ваъ, гьитIибкIуз хъуркьундайи.
Гъирагъ-бужагъариз улам
АпIури айирин улар
Алахьниз, хъикIри сессузди,
ЖамутI халуйин кьяляхъди
Гъярайи гъарантуйиин.
Тюфенг алапIунза дугъ`ин.
Тюфенг гъябкъси, гъахьну фана;
Пакь гъапIунза – гъабхьдар мяна…

Манат (Халилиз)
Хъана яв кIулиз гъюруб аш,
ХъитIри, кучIлар апIин, дирбаш!

Халил
Хъа думура дар алиб гъал,
Дуркьнай кас вуй жандин ягъал-
Дугъан лицбак, жаргъбак кайИ 
Ухшрар лап танишдар вуйиз.
(Манатдин хул`ан ишурайи бицIирин сесер шулу.)

Гъуландарин сесер
Шлин ухшрар кай? - апIин ашкар.

Халил
Хъа гъалатI гъахьиш йиз шакар…

ЖамутI (гъюри)
Гъачгъин шил амдарин набшиш?
Сар-кьюрсана жилар айиш,
Хъергуз шуйи думу агуз -
Дугъхьан хьидай мици дургуз.
Минди гъярар, тинди яркврар:
Сарун ухьуз думу дихъдар.
(Халилиз)
Пубси даршул, думу сар дарш –
Гъаравлиз гъягъюхьа, юлдаш.

Фатма
Узура гъюрза учвухъди.
             (Халилихъдина ЖамутIихъди рякъюъ учIвру.)
 
Нархалум
ГьапIуз ккаш, йипай ачухъди:
Дишагьлийирра, вуш лазим,
Гъюрча гьа, валлагьи лязим.

ЖамутI
            Саринра кюмек лазим дар-
            Рябкъюрачвуз: гъабхьиб адар-
Вари хулариз гъарахай!

Халилна ЖамутI складар айи терефназ гъягъюру.

Манат
Мурариз вари шулу хай –
Йикьрар вуди, дапIну кучIлар,
Улар`ин иливну тIубар,
Гъушу мурар, элеркну чпин
Узкан ашна апIру кьастар.

 Фатма
Гафариз лиг му алчагърин!
         АпIурузаяв руг дибин!
 (Манатди,  хулан айитIинди учIвну, унчIв хъябкьру.)
Ниъ хъайи ху! Хац али лиъ –
Фуж ву увук капIрайир ниъ?!

Нархалум
Алдабгъурухьа, гъуландар.
Мушвахь гъузбан мяна адар.
Закур духьну ккун ликриин,
АпIруси гьарди чан ляхин.
(Уч духьнайидар гъягъюру.)

Жиниди хъадакну дуфну, Халил унчIвикк гьитIикIуру. Хъасин хъанара складар айи терефназди гъягъюру.
Ихтиятди унчIв абццну, Манатди легниан шид ккатIабхьуру ва вари терефарилан дикъатниинди ул илбицуру.


Манат (хъяляхъинди)
Хьайиси дар.

Гъарахан
                Думу тула,
Улхьан урчIарихъ хъа хулан.
(Гьялакди унчIв`ан удучIвуру.)
Активистарин хулариъ
Фу аш-адарш, лиг гьялариз.
Дурар, ккадабхъган чпин экин,
Сач гъийихси, хьиди сикин.
 (Гъарахан дургуру.)

                Перде






























                III ПЕРДЕ
                1-пи сягьна   
             
   Колхоздин складарин улихь раццариин кьаби жилар ва  хпари, Фатмайи Нархалумди, Минахалумди, Манатди ва Сунайи ггаж алдабгъура. Рацц`ин ггаж апIуз имбу шиларин эпелра ал.

Нархалум (дишагьлийириз)
Колхоздиан туву хьайир
Дурччну, дудну ва дидицну,
Дургъну хьуцIур жут бегьлийир,
Хътауз гъитунза эскрариз.
Белки, йиз гъардшаркан сариз
Я йиз жилириз шул кьисмат -
Аьгь апIури кьюрд зулумат,
Айидарин рябкъюри ил,
Гъабгъу яракьнак кабсри хил,
Дахъру ахин вуди йифар,
Аязна микI вуди леъфар.

Манат
Уву бегьлийирна атIнар
Ургъурай машин вуш, аьгъдар.

Нархалум
Кюмек шулазуз йиз шубар:
Ккергъну, бегьлийирин  тIубар,
Тувган - чпин бицIи хилари
Дишла ургъуру дурари.
Гъургъу тIубар дапIну сабхил
Дишла ккудубкIурза саб хил.

Хилиъ тIулра ади, жаргъну, Халил гъюру.

Халил
Ихь шид айи гажнар наши?

Суна
Гьаму далдайикк кка ихь шид.
(Гажин Халилихьна  хуру.)

Фатма
Эй, дояркйир, вахт ву учвуз
Гъягъюз ихь хюнйир ккудурзуз.

Халил ( Сунайихьан гажин бисури)
Ккебе-ехъ, Суна, саб лигава!
Увура доярка вува?

Суна
Узу гьаз доярка шулдар?

Халил
Йихь-йихь, йиз гъаршувал адар.
Уву хутIлиз кIулар дюхюз,
Ясан иггнариз шид хъчIюбхюз
Душну ашул, кIури айза -
Доярка вуйиштIан таза!

Суна
 Адашдин ккурттар алахьну,
Парплар кайи скелет духьну,
Душна кIури укIар зигуз,
Жвув аьхюрси рякъюравуз.
Нагагь йицари гъапIган пуф,
Завуз тIирхуз мигъитан жвув!

Халил (шид дубхъну, гажин кьяляхъ туври)
ТIирхурадар шли гъапунвуз?
Пуфрахьди удучIвну завуз,
Йицарин улхьан дибисну,
Гъюри шулуза, дитIирхну.

Халил гъягъюру.

Фатма
Адашдин ваъ, гъардшариндар
Ву Халилин али палтар.

Дявдиъ айи баярикан
Дарцци нивкIар дяркъназуз сан…

Нархалум
Гъи гьамци гафар апIруган
Яв баярин палтарикан.
Ясан ашул кагъаз-магъаз,
Яв нивкIар ишри хайирназ!

Хабахъ бицIир хъади, Мария гъюру ва, бицIир Сунайихьна тувну, Сунайихь хьайи кьюрш чав гъадабгъну, нахъв гъабхуз хъюгъру.

Фатма
Маша, бицIирихь саб дава,
Хулаъ гьапIуз гъузундайва?

Маша
Ничего, Фатьма баджи, за малышкой Сонечка посмотрит.
А я помогу вместо неё.

Манат (Марияйин терефназ)
Думура вариси лихри!
Гьякалра ккабхъна бахтаври.

Нархалум
Валлагь, касдик кадар багьна
Саб жюрера кипуз тягьна.

Манат (Нархалумдиз)
Яв Гьяжи наан аш, увуз
Хабар-етер, кагъаз авуз?

Нархалум
Ваъ. Севаступулиан  вуй
Дугъан кьяляхънандин кагъаз -
Думуган  вуй февралин ваз.
Гьадму дявдиъ духьну шикаст
Гъафи Юзбегу, ич мирас,
 Женг яваш дубхьнайи вахтна
Медлар туврайдаригъ частнаъ
Йиз жви Гьяжира деркнай, кIур -
Игитарин цIарнаъ ай, кIур.

Минахалум (Манатдиз)
Манат хала, Гьямзатди чан
Кагъзик гьерхри а яв жвувкан:
Сабси гъул`ан дявдиз гъушдар
Гъарахан халу ктарди сар,
 КIару гьюллан гимийиъди
Фрундиз гъурхчу, кIур, сатIиди.

Манат
Жара частназ гъидикIнийшул -
Дявдин ляхнин фуж гъаври шул?!

Фатма (Минахалумдиз жиниди)
 Минахалум, гьатму иблис.
Увхьан шлубкьан ярхлади дис.
Ицци маалаан му сул -
Кайир ву думу хилин тIул.
Алахьишра дафтрин палтар,
Узхьан дугъахъ хъугъуз хьидар.

Минахалум
Ихь биргадир  Юзбег гъюра.

Юзбег гъюру.

Юзбег
Учвуз кьувват ибшри вардиз!
 
Фатма
Дих гьаз дапIнайи райундиз  ?
Юзбег,  духьнава татабар.
Йипа, фициб кавук хабар?

Юзбег
 Гъузрин дархьиди татабар
Дявди гъачабхьур юкьян гьар;
Женгнан хутIлиъ, дубхьну хирхил,
Гъибтур гюллйири гъубку хил?!
(Анжагъ Нархалумдиз ебхьруси)
КIару кагъаз!

Нархалум
               Шлиз?

Юзбег
                Фатмайиз.

Нархалум (сабпну гьиидарди дубхьну, деъру)
Сабан макIан.

Юзбег (вардиз ебхьруси)
                КIваъ арснайиз,
Гъармахарси, чIуру хабрар:
Немец фашистарин чакълар
Сталинграддихьнакьан гъафну.

Дишагьлийир
Я риш, гьапIну, кIур?
                Фу гъабхьну?

 Нархалум
 Дагьур гъивси ликариккан,
Гъивдазу, жан хпар, жиликан.
(Явашди Юзбегхьан) Фунур ву?

Юзбег (явашди Нархалумдиз)
                Кьялан бай –Ражаб.

Нархалум (ишури)
Наан  дивдикIан му аьзаб?

Фатма (чики дуфну, Нархалумдихъан хил хъадабгъну)
Фашист немцар урггру дагьур
Хьидики Сталиндин шагьур.

Юзбег
Кьибла фрунтдиъ фашист кьушмар
Къавкъаздизди духьну а диш.
Дисуз ихь авадан йишвар,
Айи гьарсаб сурсат, йимиш,
Нафт ва балугъ, тIумутI, яркур.
Гитлерин планарик ка, кIур,
Терг дапIну ухьу - дагълуйир,
Ихь йишвар`ин биналамиш
Хьуз гъитуз чан фашист ***ир;
Ухькан гъуздар апIуз лукIар,
Ихь кIул`ин чиб шлубси амрар.

Минахалум
Хъа чан улар  утIурччвричан,
Думу йигъар дярякъиш чаз!

Юзбег
Душман гъюру рякъ гьадабтIуз,
Удукьрудар архар риккуз,               
АпIурухьа закур сегьрин
Бабаюрт терефназ рякъ`ин.

Имбудари, гъузну, ггажир,
Хяр`ан укI дизигну, тайир
Ва колхоздин гьялак ляхнар
КкудукIурухьа, дапIну жвар.

Фатма
Мюгьтал шлу ляхин ву гьа, хпар -
Ата-бабйирлан му ругар
Ихьдар вуйихь. Улариз гьич,
Ликаризра кмиди гьар ичI,
Гьар гъун ва дюз му жилиин -
ХутIлар,  чIурар –хярариин
 Вуйиз таниш, вуйиз багъри …
Гьамус дуфну сар геж угъри,
Узу дукIну, учв йиз йишв`ин
 Шулза пуб йиз кIулиъ убшрин?!

Минахалум (рякъ айи терефназди лигури)
Ихь бицIидар, гьирчну кIарар ,
Гъюри а, апIури дихар.

Фатма
Хура фу-вуш хабар чIуру.
Бейнава юкIв дарда тIубкIруб.

БицIидарин гьарйир:
-Гъачгъар! Гъачгъар!
                -Лиж гъабхура!
-Маларин лиж хъапIну гъяра!
-Алархьну, гъачгъари атлу
Урччвура ихь ЖамутI халу!

Вари, гьарурин хилиъ абхъу кьюрш, маргъ, йирф гъадагъну, жаргъуру.






                2-пи сягьна

Гьадушв`ин йишвну. Колхоздин складарин  улихьинди гъачгъар (дураригъ Гъараханра гъя) ва Манат гъюра.

Гъарахан (гъямпIлин кIул улубччвури)
Гизаф ужуб йишв ву ахъли -
Рябкъюрдар, тIуб убччвиш улиъ.

Манат
Гъи лиж гьитIибкIну имиди,
Кучундайиш ужу хьидий.

Гъарахан
ГьапIру лиж ву? Хъаъну гъушдар
Вуйич тек чIатхусдар малар!
Жвуллиб-куллиб, кIирихъ-кIари -
Гъуландари аьхю апIри. (Аьлхъюру.)

Манат
Активариз  гъийибккчва ичI.

Нархалумдин хюнина личI-
Кьюб мал гьитIикIдаригъ гъяхьна.
Думу гъитай жара вахтназ –
Дугъан гьалав дуркьигъ гъими,
Дидик кьюбсан гъирагъ кими.

Гъарахан
Уву абццу хянан унчIв`ан
УчIвна  баяр хябяхъ кIул`ан.
ЧIаркIну ккун думу гамунист -
Нафт йиври дугъан хулаз, гъит,
Убгрубси дугъан кару ликI.

Юзбег гъюра - эплихьна хъикI.

МучIушназ ишара дапIну, Гъарахан Манатра  хъади гьитIикIуру. Жара гъачагъ удучIвуру.  Тму терефнаан Юзбег гъюру.

Гъачагъ
Ахшамхайрар ишри, аьхюр!
Уву колхоз кIакIнаъ уьбхюз,
Агура, кIур, жили улмат.
Магьа узу – апIин гьюрмат.

Юзбег
Фуж вува? Дерг, хайир-хабар?
Фу сефер вуяв йишван дар?

Гъачагъ (кялхърайи  саягъ)
Аман, биргадир – ударник,
Каъ узура яв колхоздик!
(Аьлхъюру. Хъасин зарафатсуз сесниинди)
Ваъ – аьксина – увуз теклиф:
КучIв ич тешкилатдик аьриф.
Фрунтдиз туври малар –чарвйир,
Нисар-ччимар, гъидкьар-хьайир,
Филайизкьан гъузуз ккава,
Зигури гьавайи чарйир? 
Лиг, фици убцураш гьава -
Му цIюхъюмвал мина гъюрУ
Самолётар-танкарилан
Алдабхьури айи бугъру
ГьапIнайиб ву. Закур-саритI
ХътубтIуру колхозарин кьиртI.

Юзбег
Гьа-ан, ярквран чве вуза, йипа!
Гъачагъ йипа, жили кьягьпа!
(Тапанчйир адагъуз гьяркат апIуру, анжагъ гъачгъи дисуру.)
Яв ниуц тешкилатдин бугъ
Йиз колхозариз дар гъуругъ.
Гьавайидар ву яв алчагъ
Уйинар, нянати гъачагъ!

Гъачагъ
КIурза уччвуб гафниинди:
Ич тереф йихь вахтниинди!
Хушниинди чиланари
Туври аяв фрунтдиз тахил,
Пулар, посылкIйир гванарин-
 Лигурача, вуди бахил.
Мушваъ уч дапIнаяв сурсат,
Учуз тув саб бицIиди вахт,
Гъаравлар-маравлар, хъамп-тамп
Адарди, ляхин хьуз тамам.
ЦIийи гьюкми ужуб гъуллугъ
Тувдивуз, дарапIиш шуллугъ.
Дарш, адахьну рудрар-сибар,
Дахърува, хъячIяргъну силбар.

ГъямпIлин кIул улубччвнайи Гъараханра багахьна гъюру.

Юзбег
Рижв удухру чакълар, учву
Ургуд йишвариз зигричву!

Гъачагъ
Хил ахта дапIну, лик габач,
Аьр гъафундарвуз гьа, гъяндач.
(Тапанчи айи хил Юзбеган машнахъан йивуру.)

Юзбег (амансузди ашра, гъачгъиз йивури)
Уву, нежес рибгъру мяляхъв,
Яв усал чIививалик кялхъ!
Йиз габач лик, йиз гъяндач жан
Ву вафалувалин мержан.
ГъакIишра пашманди дарза-
Йиз Ватандихъ жан дивраза.
Хъа учву – ватансуз ***ир,
Вучва хума айи лухйир,
ХъапIри хьайиз уьмур жасус,
Аьжал аьхю бахт ву учвуз.
Ичв хъапIу гьар йигъан мяна
Артухъ апIруб ву ичв нянат.

Кьюрид гъачгъарра  улучIвну, Юзбег урччвуру. Юзбег амриан гъягъюру.

Гъарахан (тму гъачгъиз)
Эй, авали, гъибт яв баскьас!
ЙикIурва! ЙикIуз шулдар хай.

Гъачагъ
Дугъ`ина сифте басабас
Алаур уву дайна, бай?

Гъарахан
Я маъсуз, уву му йикIуз
Гъафир вува дарш гьитIибкIуз?

Гъачагъ
Ушвнин эвел дапIну, чики
Абцц колхоздин складдин раккин.

Гъачгъи ушвт хъипру, гьяйвнариинди гъюрайидарин сесер шулу.

Гъачгъарин сесер:
-Чики! Чики! Ччимар! Иржар!
- Кьялхъян урчIариан шишлар…
-Бисай гьяйвнари гъабхру пай -
Имбуб варибдик цIа кипай.

Гъарахан (Манатдиз)
Жаргъну душну, Нархалумдин
УрчIариин чIигъар апIин,
ЦIа кутIубшвуз гъачай кIури.
Гъит думу гьамина гъюри,
Йиз гъучагъ дустари мурггу
Йиври дугъан хуллан мургул.

Манат жаргъуру.

Ургурайи  складар ва эпел.

                Перде.

               














                IV ПЕРДЕ
                1-пи  сягьна

   Гьяжийин хал. Марцарин багахь ккирчнайи ургмар-ахнариин бицIидар дахьна. Дурарин гъвалахъ, ликариин илипнайи гутдиин бицIину риш ккаъну, тIурччвури, Нархалум деъна. Дугъан хилариъ убхурайи атIин а.

Нархалум (нугъатнахъди)
Йиз баяриз 
багарихьди
Ихь бистнариъ
укIар хьиди.

Варжйирикан
ицциб чIиргъин   
АпIурхьа, 
жар гъяди чIихрин.

УлдучIвиди
йигъар хяви,
КкудубкIиди
сарун дяви.

Хъасин адаш
кьяляхъ гъиди,
Йиз мудрариз
палтар хиди.

БицIирин сес
Адашди уьл хуру, дада.

Нархалум
Уьл хуру, йиз бай, гьелбетда.

Кьюрпи бицIирин сес
Дада, шурпа гъубхьнуш, лига…

Нархалум
Гъубхьундар, цIа зяифди кка.
Учву сабан ахай, дармнар,
Ургайиз саб ражсан кIакIвлар.
(хъана нугъатнахъди)
Сарун закур
ригъ апIуру,
Чюллериъ
йифар ерцIуру.

Майднариз,
хъадагъну хабар,
Гъягъюрхьа
итIиккуз кьабар.

Жан дадайин
гъизил кушар,
Жан дадайин
арсран кьакьвшар,

Сабан ахай -
закур-саритI
АпIурзачвуз
варждин кьякьшвар.

БицIирин сес
Хамир китIибш, дада, хамир…

Дада
Ибшри, йиз риш - ах, йиз ккунир.

УнчIв  абццну, хулазди дибиржнайи кюмис ипну, унчIвхъан ЖамутI хътIигъуру.

ЖамутI
Жан Нархалум, мапIан гьяйиф -
Узуз ризкь кайи жукун кIиф.
Гьаму кюмис увуз вуйиз -
Анжагъ сабан абцI гаш фун йиз!

Нархалум
АпIри унчIв`ан мичIли гьава,
Хал имбубсан абгъурава!
МикI дяргъруси, хъючIюбкьну унчIв,
Аман ЖамутI, хулазди учIв.

УнчIв  хъебхьну, ЖамутI раккнарианди гъюру. Нархалум, даахнайи бицIир али гута ихтиятди ликарилан алдабгъну, гъудужвуру.

ЖамутI
Адариз макIан кIиф жукун,
Саб ражну абцIуз йиз гаш фун.
Марцаригъ убхьура гъазан -
Фу а мидиъ? (гъапагъ за дапIну, лигуру)
                Гъванар-гъарзар?!!
Эй, Нах , гъарзар урхьуз, увуз
Хъюгъну авуз гьава йивуз?

Нархалум
Узуз апIин кIури хураг,
БицIидар ишруган, йигьаг
Иливурза, гъванар ахьну;
Убхьбаз ккилигури дахьну,
Уьргъну, нивкIуз гъяру дурар,
Ва ишбаз кьувват сарф шулдар.

ЖамутI
Айи фикриз лига мугъан!
Ими гьаддиз саб яв хизан
БитIариан ясан гаш`ан
Сар каскьан диликIуб хул`ан.

Нархалум
Къюттси кIул`ин мяаьляргъян -
ГъюдучIвуз гъит гьаму гаш`гъян.
Саб гьяфта ву ризкь кадарди
БицIидарин зяиф жандик.

Чинчарин чай айиз ичIи,
Убхъ, кюмек шул гъузуз дарчIи.
( Астакниъ чайдниан чай убзну, ЖамутIиз тувру.)
               
ЖамутI
Ичв Пелеш, имиди зунжриъ,
ДубкIну, ярхи дубхьна икриъ.

Нархалум (ЖамутIин ушвниин хил иливури)
Ккебехъ! БицIидариз ебхьур.
Суна дахъхъанмина йирхьуд
Йигъ ву дидин, цIуз зибгури,
Хулан раккнариз либгури,
Я чаз ккипрайиб гъипIундар,
Ясан штузкьан хумпI гъапIундар.
Валлагь, вуйи инсандин тай.
(Жиниди ишуру.)
Сунайи гъапIу дихназ гьай
КIурадар, шуладар за хьуз…

ЖамутI
ГьапIдикIан, ухьу ккадархьуз?!
ЧIат кьамкьрихъди дахьна йифар,
АпIура аязну уфар;
Ишал зигруган микIари,
ВуцIвуцI хъипра жанаврари;
Мушвахь-тушвахь ккаъна кIяргънар -
Ликрин гъаб адру гъяцIлягънар
Гашу хул`ан утIурккура,
Хъа аьхълушну хулаъ уржра.
ИпIуз имдарди уьлин кьацI,
Дубхьну айидар вари марцц,
Узусдар гъяра гъюлягъна.
 Гизафдар гашар`ан дяргъна.

Нархалум
ГьитIикIну йиз хюнина личI,
Ликриин илмиди чIиничI
ГъапIнуки учу гъачгъари.
Закъум ибшри чпиз, алчгъариз!

ЖамутI
Аьхю ярквраъ хьаракк ЦIумагъ
Дурари йиккуз тувну маргъ.

Нархалум
Артухъ хьуз йиз дерднан гъагъар,
ЦIиб гъахьниз зегьметнан йигъар,
Гагь мяхъяр кади бицIирик,
Гагь, микI убчIвну, иццури лик.
Гьаци ризкь цIибди гъабхьну уч
Ва ляхнар гъахьну гьамци пуч.
ИчIи гъахьну хянар-икрар,
ЧIив апIрубкьан чIивиб имдар.

БицIидар кетIерццну, узхьан
ГьудучIвуз шуладар багхьан.
Ккуний, кIурайза, Аллагьди
Кюмекназ гьауз сар инсан.

ЖамутI
Хъа ккундушра хьуз яракар,
Фу кюмек шул гашун узкан?!

Нархалум
Йиф ебцIайиз аьлябкьюз гаш,
СабцIиб ризкь тувру бенде аш,
Жан ЖамутI, абгуз гъараха!

ЖамутI
Эгь, йичIри узусир арха!

Нархалум
Дярябкъди гъафи гъачгъариз,
Саб багьалу шейъ имийиз:
Йиз жилирин арсран гаппур.
Диди  якьин кьимат апIур.
Гьадму йишван йиз риш нивкIкан
Керграйиган, дугъан кIуликк
Ккивнийза му гаппур марфкIикк –
МарфкIи гъюбхну. Ма думу бис.
(Дубхну, ЖамутIихьна арсран  гаппур тувру)
Ва хьади гъарах яв кюмис.
Аллагьисан гьаму гапприхъ
Туврур аш, лиг, сабцIибди ризкь.

ЖамутI
Элеъну имгъур гьяйвниин,
КIулиъ ади игит кьушмин
Ватан уьбхру дявдиз гъягъюз,
Гьяйиф, пай тувундар узуз.
Анжагъ  саб мянайин гьевес
Ву уьбхюрайиб йиз нефес:
Хьуб учвусдариз яракар -
Фукьан уж`вал гъябкъниз учвкан.
(Гаппур чан чIуликк ккибтIру.)
Я бицIидариз ризкь хьади,
Жвиси гъиди ЖамутI халу;
Ясан дачIарггну дихъиди
Думу кIяргъниъ, дурхну аьхълу.
     (Гъягъюру)


Нархалум
Жан Аллагь, уву хъива хил,
Бихъруганси мугъаз тахил!
Жан Аллагь, хулаз ризкь хайиз
ЧIивиди гъит бицIидар йиз!
  (Илдицури)
Йиз кIвазси йивна унчIвиз жанг.
Гевюлиъ абхьна кIару ранг.
Фу мюргъяри дидиснаву,
Эй, йиз веледарин адаш?
Аьхю гуж ву, эгер уву
Гирманияйин бацакк ккаш.
Учу тарханди гъюрхюнва,
Дабхьну дяхнин хю, хах, магаш,
Киври таза даламасар,
Хури иржар ацIну нисар.
Гьамус учуз либгура гаш -
Учу итIуз хълибцура гаш -
Аьзряилин улар ичIи
          Ал уч`ин, гьибтуз ккунди чIив…
(Пичрахъан шид гъадабгъну, Сунайиз тувуз чалишмиш шули.)
Суна! Шид убхъа, дадайин!
Жан риш! Гьай йипа, дадайин!   

Раккнарикк кучну, хулаз Мария гъюру.

Мария
Мне Жамут халу сказал, что Соня …болеет. Я принесла ей сахар. (Шекрин кIалиб туври.) Помните, Вы мне дали этот сахар осенью. Когда вас качаги ограбили, я его отложила для ваших детей.

Нархалум (Марияйихъан хаб хътабгъури)
Чухсагъул, Маша!

Мария
И ещё - я дарю Сонечке свой талисман - белую луну. (Чан гьякал ккадабгъну, Сунайин мухриин дивру.)  Этот талисман поднимет её. Луна умеет возрождаться сама и возрождает и людей.
Сама по себе Луна - это талисман, оберегающий Землю. Время от времени ставьте этот талисман в воду, которой собираетесь поить детей - и дети будут здоровы.

Нархалум
Аллагьди уьрхриву, йиз чи!

Мария
Как растает снег, мы отправимся в путь на родину. Наши земли почти полностью осободили от немцев. Мы всю жизнь будем благодарны вам - всему селу. Вы спасли нас. Будем помнить о вас, как о родных. Береги вас бог!
(Нархалум хабаъ тIаъну, гьялакди гъягъюру.)

УнчIвик кучру. Нархалумди унчIв абццру.

Халил
Салам аьлейкум! ГьапIрачва?
Вари сагъ-саламат вучва?

Нархалум
Аьлейкум салам! Гъач, йиз бай.      
       
Халил
Нархалум бажи, ма ичв пай -
Му хю ву мюрхюн ггаларин,
Сурслин хюйик кибикьнайи.
Накь гъилицнийза гъуларик -
Гьамциб кюмек гъибихънийиз.
(Нархалумна Халил сар-сарин машариз лигуру. Ва жини сесниинди.)
Хабар дайзуз - Пелеш…гьяйиф...
(Дерд кади кIул тIубччвуру.)

Нархалум (жини сесниинди, дердлуди)
Бейнавайиин дабхъра йиф…

Халил
Ругдик апIидиза сикин.

Нархалумди разивал туври кIул хъапIру.

                Суна
                Дада, гъафир Халил вуйин?
            
               


                2-пи  сягьна

Гьарариин лизи кюкю али багъдиъ Халил.

Халил (чав-чакди мяъли апIура)
Фукьан ширин дарна, уьмур,
Кьюд йигъ хъирчну ригъ адаршра;
Мухриъ гьарган юкIв убдури,
КIару хъюттси, гъалаб ашра.

Хьадан нивкIси жикъиб вуда
Ухьуз тувнай уьмур вари,
Гьаддиз ухьу  ктярхъюрадар,
Уьмрин шараб гъубхъну кIури.

Нубат хъапIри завуъ айи
Лизи вазар, гъатху ригъар –
Гъаравлар ву, уьрхюрайи
Ухьуз тувнай уьмрин йигъар.

Фукьан ширин дарна, уьмур,
Кьюд йигъ хъирчну ригъ адаршра;
Яв инсафсуз аязари
КIурбариъ мяхъв ипри ашра.

Аяз айи кьюрдар душну.
Кюкйир айи хьадар гъюру.
Гьаци дердер кIваълан душну,
Шадвал айи йигъар гъюру.

Гъюрайи Суна дяркъну, гьарин кьаблихъинди гьитIикIуру.

 Суна (гьарарикк гучI кади лицури)
Жилиин фукьандар дахьнаш,
Хъадахьнайи кюкдин кIулар!
Дурариз уьмур тувнадарш,
ГьапIуз адаршвнийкIан дурар?

Дарш уьмур айидар вуди,
МикIлу улдубшвдар вуйкIан кьян?
Тахсир кадру малайикдик
ГьапIуз кубкIри шуйкIан люкьян?

Кюкю али гьарин кюлер -
Фукьан гюрчег дарна уьмур!
Уьмригъян гъядахьу гюлер,
Гьаз тувунчвуз кьисмат гьаму?
(Жилилан кюкдин кIулар каркариз гъадагъну, ишуру.)

Бегьер хайиз ахьу кюкйир,
Уьмригъян гъядахьу кюкйир -
Жигьилвал ккебгъру чагълариъ
Бегьер гъудубгдар багълариъ…

Аьзиз Аллагь, вуйиз миннат –
Гележег тув йиз ккунириз,
Жилиз абхъуб мапIан кьисмат
Дугъан уьмур айи кюкдиз!

Халил (Сунайихьинди дуфну)
ГьапIуз ишурава, Суна?

Суна(цIиб гьилиркънуси)
БицIи эм гъафниз кIваина -
Думу яшамиш дархьирси,
                Фици му дюн`яйиъ имдарш;
Жилиин дяви алдрубси,
Фици табиаьт кюкдихъ хъаш.

                Ва йиз дюдниъ ипну гьялкъа,
                Йишвди-йигъди дийибгъна гучI,
                Гъи-закур…магьа…гьамус-хъа
  Сар дарш сар шулу кIури пуч.

Халил
Дархьиси макIан! УхьутIан
ЧIивидар ву ихь гъийихдар,
Жанар дивдар уьбхюз Ватан,
Чпин ччвурар тарихдиъ ивдар.

Яв эмди учв игит вуйиб
Тасдикь гъапIну –гъибтну чан шил.
Бахтлу кас ву чаз тувнайи
Уьмрин вахтназ лайикь гъашир.

Хъа узуз гучIури азуз
Хътрукьуз дявдиъ гьунар апIуз.
Адарза яш хьубан гъанаъ,
ЙицI ал уьмриъ хьуб`ин мяна.

Суна
Тувна, кIурай, увуз кIажар
Мялимвалин курсар урхуз,
Ва адар, кIурай, ихтияр
Гъулан мялим дявдиз гъахуз.

Халил
Хътауз шулдар хушназ гъушур.

Суна   
Уьмрин мяна - ву чав уьмур!
(Гъвалахъинди чав-чакди)
Нагагь уву,  дархьишра яш,
Дявдиз гъягъюз гьязур шулаш…

Дар дерейин завуъ - зиин
ЮкIв тIурниккди ккебхнайиси,
Гьамус-хъасин, гьамус-хъасин
Думу гьудубтIуз ккайиси,
ГучI кади вуза гьаммишан,
Гьилирхъури гьар хабрихьан.
Узу дитну, мягъян ярхлаз-
Жюбгъюз даршлу дерд тувну кIваз.

Халил
Узу дявдиз гъягъюраза.
(Суна лакI шулу. Ккархьну, думу дисури.)
Маалдакан, ккунир, йихь за.

Ликриин гъахьи Суна, нач дубхьну, тинаси гьудучIвуру.

               Халил (гъвалахъинди чав-чакди)
Хъадакну гъяйиз дявдиан,
Яшар бегьем хьиди, ккунир.
Узу кьяляхъ гъафи йигъан
АпIурхьа комсомол сумчир.

Суна ( чан гардандиъ айи арсран гьякал адабгъну, дидихъди гафар апIури)
Йиз ккунир уьх, марцци гьякал!
ЧIар ктабхъуз мигъитан дугъкан!

Халил
Суна! Кьан шула - гъягъюрза.

Суна ( жилиан таблин кIаж улдубтIну, дидигъ жинди гъибиржну, Халилихьна гьякал туври)
Гъадабгъ узхьан гьаму багъиш.
Ярхлаз гъушган, апIин ачмиш.

           Халил
Ккилиг - гъалиб духьну, гъюрза.
          (Гъягъюру)
            
Суна (ишури, чав-чакди)
Халил, уву вуйиз йиз ваз.
Жара гьякал адар йиз кIваз.

                Перде
























                V ПЕРДЕ
                1-пи сягьна

Хяраъ.  Дишагьлийир, укI  убшвури, цIар хъипну гъяра. ЖамутI, дергсариз улжван йивури, деъна.

Манат (ЖамутIиз)
Дергсиз улжван чикиди йив,
Хпариз ваъ, яв хилариз лиг!
 (Саспидар аьлхъюру)

Нархалум (ЖамутIиз деребхьруси)
Хпариз лигуз шулур вуйиш,
Думу фрунтдиз хьидийи диш;
УкIу духьнашра, аьжузри,
Фу гъапиш - апIуру вари.

ЖамутI
Узу учIру гъапIу дергес
Шулуки уьлгюжси  серес!
Улжван йивури кьан хьидар -
Хяраъ гизаф дергсар имдар:
Сталиндихьан благадарнуст
Гъафи йисан, ккундуш увуз,
Хяр убшврудар фукьан айи?!
Сивин укIан фицдар тайир
Алаънийхьа. Дявдиз алаф
Духьну, инсан шула талаф.

Минахалум
Улихьна, хъипну чан аьба,
Рягьматлу Рамазан аба
Сивар вуйси, ккубсри гьяса,
Улжвнарихъ хъади шуй йисан.

Фатма
Худлин дерд кубкIган, бейнава
ГъакIи, тувуз дархьи давам.

Дявдин аьзаб гъябкъю юкIвар -
Дявдин дергси гъуршву укIар,
Ккахьнайидар ктIитIиппрайи
МичIли мархьликк,
                цIа арабгъну,
Жилиъ арсдар дявдин гъагъну.

ЖамутI (уршвал йивури, чан багахьна гъафи Сунайиз)
Хяр убшвуз гъагъиди дарвуз?
Эгер эргнаш, гъарах шид хуз.

Суна чав-чакди жинди ишуру.

                ЖамутI (Сунайин багахьна дуфну, ккаарцури, имбудариз деребхьрубси)
Дугъаз гъулаъ вуй читинди.
Швнур дугъан кюмекниинди
УдучIвнуш гаш кьюрдариан,
Хабар дар сар АллагьдизтIан.
БицIидар аьргъруган гаш`ан,
ФукIа дяргъюри чан хил`ан,
Рякъювал ву гизаф гъагъиб…
Хпарихъди хьубра дар гьииб.
Ишри йишваъ жилариз хас -
Игит хьуз халкь гъапIур ву кас. 
Кагъзар айин?

Суна
         Ав, саб гъафну.

ЖамутI
Узу чаз саламар гъапну
КIури, бикI.

Уршвал йивурайи дишагьлийирин цIар хъана гъюру.

Фатма (дишагьлийирихъди сюгьбат давам апIури)
               Жвилли хъюларин
КIуллан узуна жилири,
Сари-сарин ккибтри хатур,
Абдалди гьапIнийча уьмур,
Гьархну учухъ аьжал хъайиб.

Минахалум
Шлиз аьгъяй, дяви хьуз ккайиб!?

Фатма
Белки, ккайхьиб жилар тIурччвуз,
Мумкин вуйхьиб шид улубчIвуз -
Агъзурна саб жюре хатIа
Дийигъуру бахтнан унтIаъ.

Думу дявдиъ гъакIнийинхъа?!
Гъафир вуй батагъандихъан.
«Ая» дупну, деънутIан дай -
ГъапIу дихназ гьай гъапундай.

Хяр убшвурайи Нархалум амансузди деъру.

Нархалум
Дяви ккебгъру йигъан дявйир
ГъапIнийза жилириз, жан чйир -
Ляхнар апIураза, кIури,
Жилирихъ хъюгъну ишури,
Вуш-дарш вуза, кIури, бахтсуз,
Бала гъадабгънийза узуз.
Жан хпар, узу аьхю бахтнаъ
АйиштIана гьадму вахтна:
Маиф дару жан, сагъ хизан,
КIул`ин узу ккуни инсан,
Гъюдрачиин гъафунна уьл,
Сарун фтихъ хъай йиз абдал ул?!

Суна
Рангар ккадатIнаяв, дада -
Хулаз гъарах, сабцIибди дахъ...

Фатма (Нархалумдин унтIаъ хил ивну)
ЦIийир хъивну авухъ, бажи,
Хулаз гъушнийш, даршлий харжи.

Нархалум
 Ваъ-ваъ, хулаз гъягъюрдарза,
Йиз йигъ бикIайиз, гъузруза.
Гъубшу кьюрдну гашариан
Танкь шули ай гьа йиз хизан.
Ху гъапIунза гьадму вахтна,
КIул`ин иливнашра гъванар,
КтабтIури ашра жандин гьацI,
Гъазанмиш апIуз уьлин кьацI.
(Сунайиз)
Жан риш, гъагъ шулайкIан увуз
Шик жандихъди уршвлар йивуз?

Суна
Ваъ, удукьураз`ан, дада -
Уршвал йивуз гъагъиди дар…

Минахалум (Нархалумдин йирфар тIиршуз хъюгъри)
Маргъарси духьнаяв табар –
СабцIиб тIиршурзаяв йирфар.

Фатма (Нархалумдиз)
Вуш, цIиб вахтна деънукьан гъуз.
Минахалум гъузри, тIиршуз.

Нархалум
Яраб, жан чйир, Гьяжи гъяйиз,
Аьхир хьидикIан, кIурза, йиз?!

Фатма
Дицдар чIуру фикрар мапIан,
Дархьи гъузрин инсан цIаран!?
БитIар-гашаригъян зиллет
Сагъди гъядягъну хьур велед,
Гъи шулайган дявдин аьхир…

Нархалум
Уьмур дапIну ккунду ярхи!
(Аьлхъюбра-ишубра гъибикьну)
Усалваликк кIул ккивдархьа -
Йихнура, гьич йихидархьа!

Фатма
Буш махьан уву, йиз хвани!
Гьадму кьадар уву ккуни
Гьяжи ими кьяляхъ гъяйиз,
Йиз ктабтIу миж увук кайиз.

Нархалумна Минаханум хьимиди, имбу дишагьлийир, укIан уршвал йивури, ярхла  шулу.

Минахалум
Алахькьандар аьзиятар
Сарун ухьуз алахьидар.
Гьямзатдин кагъаз дуфназуз -
Аьхю сабрар туври узуз,
Сарун ихь жиларлан душмнар
УлтIуккунча, кIур, ми-мидар.

Нархалум (нивгъар марцц апIури)
Ишурайир дарза узухъ -
Йиз бицIидарин ву язухъ.
Гьахъну айиз бицIину риш -
Юкьуб кIурбиз духьна дюзмиш.
Думу вуйи вартIан чагъур.
Йиз аьхю жви, дявдиз гъягърур,
Гъушний, дапIну дугъаз макар,
Машнакан кадатну каркар.

 Минахалум
Хъа Гьямзат гъягъруган дявдиз,
Шем`я духьну, йигъартIан дай -
Даахну, улар тIаурдай.
Гужназ улар тIаъну шуран,
Гъилигний учв гъягъру йигъан.

Гъюруган, духьнади аьхю,
Дугъаз Шем`я хьидар аьгъю.

Нархалум
Ву, ву – ихь жиларин тухум
БицIидар гизаф ккуниб ву.
БицIириз ктарди, штузкьан хумпI,
Дахаргнашра, апIидарвуз.

Даккунинхъа духьну бизар,
Алз`ин, дупну, аьхю хизан!
Му ич шубур ришна кьюр бай
Миршран кIарйирси уьрхюрай.

Минахалум
Сарун Гьяжи адашдихьан
Гъабхьундарин хабар-етер?

Нархалум
Кагъаз адар сурчан йисхъан -
Гьаддиз йиз гьял шула бетер.
Севаступуликк немцари
Рейиз гъадагъу эскраригъ
ГъяйкIан, кIурза, думу мискин?!
Гъаахуркьан дарза сикин.
Амма нивкIукди рякъюриз,
Думу, гъалиб духьну, гъюри,
Узуна бицIидар дахьну,
Ва узхьан даршули за хьуз,
Дихариз гьай пуз даршули,
Даршули гардандиъ архьуз.
(Улар марцц апIуру.)

Минахалум
Яв нивкIар ишри хайирназ!
Гъяйиз чIуру хабрин кагъаз,
Думу чIивидаригъ гъяйиб,
Умуд гъубзри. Читин вахтар
Душну, гъюз имишул бахтар.

Нархалум
Пучтал`юн гъюра гъапиган,
ЦIа гъябгъюриз кIурбариккан.
Гьамус фу ебхьуйкIан, кIури,
Гьялак юкIв шулиз тIубкIури.

Дявди инсанар алаъна,
Пягьливнарси, тIилариин.
Фунур гъузрин, фунур ахърин -
Шлиз аьгъя, нубат алш шлиин?!
( чав-чакди)
Эй, дудургнайи йиз эйси,
Кьисматра, ихь халачиси,
Дархьиди чан аьхириз хуз,
Дархьи бахтнан ир улухуз,
ГъядабтIуйкIана аьжали?
Ихь бицIидарин уж`валикк
ХьидайкIана ухькан гъусйир?
Фициб вуйкIан закурин сир?

Гьиидарди айиз гизаф!
Я Аллагь, апIина инсаф!
(Минахалумдиз)
   Сач, хяр дубшвну, гъафи йиз чи,
                Умбрар`ан удучIвуз дархьи,
                Асккан хянакк дахъну, гъачIи.
                Узухьнара му йигъ гъафи.

Минахалум
Нархалум бажи, макIана!
Уву дишла буш махьана!

          Нархалум (деребхьрайириси)             
Яраб, эргвал алдапIайиз,
Жил абггайиз деуз дархьи,
Яраб, кIурза, нивкI хътIабццайиз
Жан гьатIабццну, дахъуз дархьи,
Гьамкьан дердер имиди кIваъ,
Дюн`яйилан гъягъидикIан?

                Фукьан ухди гъубшнуш уьмур!
                ФукIа апIуз хъуркьундарзу…
                Жан Аллагь, апIина амур,
                Веледар чIивиди гъузуз
                Ва дявдиан йиз Гьяжи гъюз,
                БицIидарин гъайгъу зигуз.

Минахалум (дишагьлийирихьинди лигури)
Хпар ляхнихъан гьаз хътакура?...
Гьа-ан! - рякъди пучтал`юн гъюра.

Нархалум (деребхьрайирси)
Гъадри шуйкIан ихь гъапIубдин -
Яраб шуйкIан гъитрур кIваин
Ухьуз алахькьандар гужар,
Ухьу харж гъапIкьандар жанар?

Дишагьлийир Нархалумна Минахалум хьайи йишвахьинди гъюру. Сар Манат жара терефназди гъягъюру.

Фатма
Пучтал`юн хърахури гъюра -
Хъана чIуру хабар хура.

Манат
Уьл китIибшну айиз хьараз-
Думу убжуз гъярза хулаз.
Кагъаз дуфназуз накь-швургъан.

Фатма (Манатдиз)
Наънан? Ихь аьхю ярквраан?

Минахалум
Гъи яв йигъ бикIайизкьан гъуз.

Манат
Йигъ гъибтай ичв кIулихъ хъубсуз.
Йигъар гъадагънайиган цIиб,
Сачси, иштараф  апIри цци.
(Гъягъюру.)

Фатма (чав-чакди )
Гавур жасусрин хпир жасус,
Яваш лигидихьа увуз!
(ебхьури)
Почтал`юн а кур –пашманди:
Фуж ккадаркну айкIан дявди?
Урккуз ккивну айидарси
Гъуздархьа, гъюдубчурхьа сир…

Дишагьлийир почтальондин улихьна душну, кагъаз хурайи вахтна Нархалумди мяъли апIуру.

Нархалум (пашманди)
ГьубкIрадариз хътабгъурай ил -
Алдабгъ, дяви, дюднилан хил! 
МюхъючIюбгъян хабхъан чюнгюр -
Гьадабгъ му вяда бендегюр!

Йиз уьмрин дуркьаригъ гириш,
Лиг, дурубхди, фукьан гъимиш;
Ухди ву гъирагъ алдабкуз -
Дийибгъ, йиз бахт хьайиз текуз.

Дурурхди, кимийиз фурар
Ва чпихъ йиз юкIв хъимбу чIурар.
Миван аьхирин тIул кIару,
Муулухан ир ккудубкIру.

Дишагьлийири Минахалумйихьинди кIару кагъаз тувру.

Минахалум (гъаври даршули, урхуру)
Мукаилов Гьямзат гъакIну.
(гьарай апIури)
Вайгьарай, хпар, гьамус гьапIза?
Я, Гьямзат, узу шлихъ хъугъза –
ДибикIну айваки кагъаз,
Ккилиг, кIури, уву гъюбаз…

Ишурайи дишагьлийирин сесер.





            

                2-пи сягьна

Хилиъ афрар айи сиф ади, Манат, фу-вуш абгурайирси, алапIнайи гунтIахьинди гъюру. Тму терефнаан Гъарахан удучIвуру.

Гъарахан
Кьан гъапIунва.

Манат
                Гъябхьган мучIгъяр,
Гъафну вуйза, вуйиси гъяр.
(Сиф туври)
Ухрин афрар алахьнийза.

Гъарахан
Сиф гъябкъган, гъаври гъахьнийза.
Гьаз ава кабхънайирси гучI?

Манат
Ихь гъулан хпарин аьхир пуч
Ибшри вардин! Имдариз гюн
Гафар курччвбахьан гъарагюн:
Фу гъипIнуш гьерхри, гъюру сар,
Ярквраан гъюрвуз, кIур, кагъзар…

Гъарахан
Накь гъулаъ шлин салам гъабхьну?
 
Манат
ЦIийир`ан Нархалум гъакIну.
Дугъахъди чан бицIи ришра
Кечмиш гъахьну, гъапIси йикьрар -
Сар-сарихъди кивну дурар.

Гъарахан
Искалатариъ сурсат аш,
Фрунтдиз хътаурай йиккариз
Мал-марчч филаси урккуз ккаш,
Аьгъю апIин му ражариз.

Манат
Гъуландари гьамусяаьт
Урккуз дапIну а мясляаьт
Якъи ччилар, чвну дапIнайи,
Фронтдиз  хътаърубси посылкIйир.

Сабсана – гъузай лигури:
Гъерхьниз гьацдар ихтилатар,
Гъачгъар дисуз гъюру, кIури,
Урусатдиан атратар .

Гъарахан
Гьаддиз ву йипа, йиз дустар
Хъюгъну апIуз документар,
Гьюкмиинди шули эскрар,
Гьергри айиб, дирчри яркврар.

Манат
Фици? Гъаври гъахьдарза зат.

Гъарахан
Тувну йицIуд агъзур манат,
Закундин  билет гъадабгъну-
Гъяра жинди гьюкмиз хътакуз,
Дявдиан гъюрударси гъюз.
Тмийгъан гьаци Бюаьрин Гъуч
Чпин гъулаз дявдианси гъуш.

Манат
Хъа гъуландар? Аьгъдрур имдар
ЧIурариъ фужар вуш гъачгъар.
Гъалиб шлувал ашкар хьубхъан
Саркьан имдар гучIрур учвхьан.

Гъарахан
Му ражну мина гъюруган,
Ихь хулаъ айи пуликан
Хьади гъач йицIикьюд агъзур,
Узуз билет апIуз гьязур.

Атратар ачмиш гъахьибси,
ЦIа апIин гъазмайиъ йирси,
Артухъси ккерч кьяши кIакIвлар,
Учуз рякъруганси кумар.

Фуж-вуш  гъюра! ГьитIикI, гъарах!

Манат гьергну гъягъюру. Гъарахан, сифра хьади, йирфарихъди гунтIаъ арсну, дийигъуру.  Кьял`ин цIирцIарин гъагъра алди, зигну гунтIахьинди Фатма гъюру.

Фатма
Эй, гъачагъ, гьаз гъахьунва гъах?
Уву аьгъю гъахьниз, угъраш!
Яв дустари дапIну тIараш,
Гаш гъизигдар кью-кьюр, са-сар
Ккадаркура, гъивганси цIар.

Тю-ю!!!
              Халкьди апIури дахвар,
Гужназ аьлябкьюрайган гаш,
Хабахъ хъивну хюйин афрар,
ГунтIаъ гьитIикIнайи угъраш.

Чиб жиликан китIигъайиз,
Сажли баяр гъяра дявдиз.
Жилир вуза кIураш уву -
Урггуд  жилариз зигриву!





                3 -пи сягьна

Йишв. Гъюлягъ.

Суна (дихар апIура)
Я, Фатма бажи, хъуркь тяди!

Фатма
Жан риш, гъалаб кипнавук фти?

Суна
Ич бицIидариз лигуз гъач!
ДапIну айишра гъадагъа,
Гъи, китIиршну дяхнин кIулар,
ХутIлиъ гъипIну кIури удар,
Дяргъна бицIидарин фунар.
Узу хяр`ан гъюру вахтна
Гьарзади улхури дахьна.

Фатма
Вайгьарай! Тахсир ву гашун.
Жан бейнавйир, хутIлиз гъушу.

Кьюридра чикиди гъягъюру.




                4 -пи сягьна

Гьяжийин хулаъ минди Фатма, тинди Суна гъагъиди иццури дахьна. ЖамутI, мурарин унтIариин кьяши ччаппар иливури, мурариз лигура. Минахалум гъюру.

Минахалум
Му ражну дуфнайи тIягъюн
Лап гъагъиб ву, чIуру аьрхюн.
Хъа йиз риш цIиб гъахьну ачмиш.
Кюмекназ гъафунза. Бирмиш
Аш - йип. Фици вуяв мурар?

ЖамутI
Мура, тмура чпин амрихъ хътар.

Сунайи фу-вуш кIурайси дябкъну, Минахалумди,  ЖамутIиз гафар мапIан кIури, чан ушвнихъна тIуб хуру.

Суна
Фатма бажи, гъафунза накь.
Наан апIуру узуз накьв?
Хъа ич бицIидарин гъвалахъ.
Дада дахъна гьатму кIакIнахъ,
Му гъирагъдихъ йишв ча узуз.
Ав, ич бицIидариз лигуз.

Минахалум
Чпин му байра гъакIиб аьян
Дубхьну айкIан яраб мугъаз?

ЖамутI
                Ккадабхъда Гьяжийин хизан.
               
                Суна
                УдубчIву вахтна лизи ваз,
                Халил гъафну! Халил гъафну!

                ЖамутI
                Му ччвур мугъу варжбан гъапну.

Суна
Гъибтайчва йиз мухриъ айи
Халилихьан гъафи кагъаз.
Дада, хил ча - узу гъайих!
Узуз мягъян кIурава гьаз?

Халил гъафну лизи вазли -
Думу хъади гъафну гьякли.

Фатма (гъуджвну, ахниин деъну)
Дявди вардикк гьяклар ккитIну.
Вари гъушну, узу дитну.
Йиз гьякларик кайи ччвурар
Кудухну ккудукIуз шулдар.




                5-пи сягьна

              Манатна ЖамутI гюрюшмиш шула..
               
Манат (ЖамутIиз)
Халайин бай, аман-миннат,
Увкан апIураза хаиш:
Гъядябхъну азуз аьламат -
Кюмек адар, уву дархьиш…

ЖамутI
Жилири гьитIикIну хури,
Халкьарин малар итIури,
КIурбар йишваъ ивру вахтна,
Шулдайявки кIваинкьана
Узу вуйиб халайин бай.
Дагъ дапIнайи рижвнин ниъ ай,
Узу гъюруган, ичв хулаъ .
«Ваъ,- гъапнийва, адар, ваъ-ваъ!»
Аман дудубгнайир гаш`ан
Идитнийва узу хул`ан.
Магьа диликIди имиза…
Аллагьдикан рази вуза-
Гьадмуган ичв гьярам ризкьну
Саб нуфт йиз невс ктрабцIди гъубзну.

Манат
Хил алдабгъ, жан халайин бай -
Сир ачмиш апIуз хай шулдай,
Дарш увуз уьл гьяйиф дайзуз,
Фукьан вушра сурсат айзуз.

ЖамутI
Уву мици кIури дуфнаш,
Якьин фу-вуш даршиб дубхьна.

Манат  (ишури)
ЦIумагъ хьаран багахь ярквраз
Дуфну яракьлу атратар,
Дийихну, цIа йивну душваз,
Гъушну, кIур, ккатIахьну майтар.

ЖамутI
Гъачгъар дийихну? Маншаллагь
Шура гьюкуматдиз, валлагь!
Думу намусуз икIрацIар,
УхдИ ургруб вуй, йивну цIа.

Манат
Гъараханра дукIну а, кIур…

ЖамутI
Кьан гъапIну думу ху йибкIуз.
 
Манат
Дугъан йиккуъ ахьну мялхъвяр,
ИлтIибшна, кIур, къюттна къяркъяр.

ЖамутI
Гьай гьякь гъабхьну гурбагуриз!
Аллагь айиб шак имдариз.

Манат
Сар кас кивуз гъушдар гъафну,
Нафт хьади гъарахай гъапну;
Ниъру гьучIвуз шулдар, кIур, дарш,
Нафтликк кубсри, бамбаг хьадарш.
Халайин бай, ахъли душну,
Гъюрхьа думу ругдик кивну.

ЖамутI
Гъи гъарах, ахъли гьаз гъярва?
Душну кIулихъ гьаз деъдарва?
АпIин яв жилирихъ ишлар,
Деъну хъади къюттар-чахълар.

Манат
Думу майтар кивуз гъюрур
Аш лигури, гюзчйир ал, кIур.
Йишвну душну ккунду ухьу,
Гъидритди ихь шил аьгъю хьуз.

ЖамутI
Гьамус ичв нежес марцц апIуз
Гьаз дих апIурава узуз?
Гъидисиш, узу ву ужур
Яв чахълин аьйиб улубжуз-
Йисар тувну гъазаматдиъ
Деуз гъитуз гъияматдиз.
Жасус бадали дивуб жан-
Аьжаб ляхин дарин мержан!

Манат
КанчI-кIул кайир увутIана
Сарун фужкIа адар узуз.

ЖамутI
Валлагь, чи, мубарак вахтна,
Хъюгъюнва майилар агуз.
Гешт апIруган, халайин риш,
Гьархну ккундай, фу йигъ хъимиш.

Манат
ЙицIикьюд агъзур  манат пул
ГъятIнихъ хъайиз - апIин кьабул,
Гьяйиф дариз…

ЖамутI
                Гизаф дарин?

Манат
Анжагъ узу кIуруб апIин!

ЖамутI
Йиз гаш`ан йикIрур адариз.
Яв хюрч бисру тIапIрариин
Иливнайиб тув жарариз.

Манат
Хпир ву кIури гъачIи гъачгъин,
Жилир имдруб аьгъю гъабхьиш,
Жарадари узу якьин
Дишлади апIуру бугъмиш.

ЖамутI
Гъирагъар кимбу халачи
Ккипна, кIурай, уву, йиз чи…

Уву иливури уьлчме,
Швнур мисккник кивунчва кесме;
Гъачгъарин хъюлхьан гучIури
Ясан майил вуйич кIури,
Ккебехъна пну гъвалахъ хъайир,
Фуж  а увуз гьюрмат айир?!
Аьгъдарнузхъа гьамус увуз
Гьарсар гьязур вуйиб йивуз!?…

Гъит алабцIри… Сабсана камк
Ибшри му жиларилан кам.

Манат
Хъа йиз кьюрид бицIидариз,
Шубурпи фуник кайириз
Лигру дада уву шулва?
Дарш дурарра йих кIурува?

Юкьвнаан йивури жварар,
Гъюрайси ву узуз уьрар…

ЖамутI
Фуник кайир? Дявдиъ жилир
Айиз кIури, лицурайир,
Наънан вуяв фуник бицIир?

Гьай, бейнавйир ичв веледар -
                Тахсир дарапIу тахсиркрар,
Шлуган, алди гъачгъин тIагъма
Дюдеригъ гъюбздар даима;
Чибсдар инсанарин кьялаъ
Гьаммишандиз арсдар кьараъ.

БицIир, агъяйиш учв вуш шлин,
Дюн`яйиз гъюз рази даршлий.

Манат
Уву - читин йигъан лигру
КIул кIару гатукьан адру
Маиф касдиз, кьаби хьиган ,
Анжагъ йиз веледарикан
Рябкъидивуз рябкъру уж`вал…
Йиз тIалабназ макIана ваъ.

ЖамутI
Увкан шлу уж`вал адарди
Гъитри узу гъит Аллагьди…
       (ГьудучIвну гъягъюру)

                АЬХИР (ЭПИЛОГ)
                1-пи сягьна

   Гъюрдариз ухшар дубхьнайи чан ичIи хулаъ дявдин кьяляхъ хъадакну гъюрайи Гьяжи учIвру.

Гьяжи
Салам аьлейкум, йиз гъюрдар!
(Хуллан ул илбицну, цалиъ кIул удубкьну, ишуру.)

Дугъан кьяляхъди хулаъ ЖамутI, Юзбег, кIул`ин али чIарра ултIубкъну, аьжузди айи Фатма ва жара касар – гъуландар учIвру.

 Фатма               
Ихь уьмрикан гъахьну кьюртIар.
Дяви гъубшну - юкIв цIигъ гъими.
Хушгелди, я бицIи ими!

Ижми йихь!
                Ккадахьган экнар,
Имияв тумраз саб удар -
А, лигури юкьюб цализ,
Жук ккубзри айидар гатдиз.

Гьяжи
Фатма бажи, чвйир, гъуландар!
Аьгь гъапIунза дявира дар,
Зийнар, пиланра  дашахур,
Кьяляхъ гъафир, гьаъну лихуз,
Устуруйбатдиъра  кьюд йис -
Амма мушваъ ккебкIнайи пис
Гъам удукьруб дар апIуз гьял.
Йиз риш - йиз гъубзнайи цIюмгъял,
Гъадагъну, гъягъюрза ярхлаз
Йиз уларигь гьабхъу йишваз.

Юзбег
Ваъ, мирас, дюз дар`яв къарар,
АпIурухьа жара йикьрар.
Гъушишра йишваз дар-дару,
Яв дердра увухъди гъюру.

Риш увухъди гъурхну кIури,
Ляхин адар ккудубкIури:
Яв чи, дявдиъ жилир гъакIир,
Жара гъулаъ ачIни гъахьир,
Адагъну ккун швуван хул`ан.

Яв гирами эмдин хизан
Явси ккадабхъну, явси сар -
Риш ими, саилна ясар.

ЖамутI
Ичв дархи баб имдар, гъадаш,
Гъюлягъ гъя яв бицIи гъардаш …

Юзбег
Ваъ, мирас, хьибдар ярамиш
Уву учккан кIул ккадабгъуб,
Ихь вари гъулан яшайиш
Му дюшюшдиан адабгъуб
Саринна кьюрин гьунар дар -
Гъягъюз адарич ихтияр!

Фатма
Ккядярхъну урцурай марцар,
Ухькан гъапIну гъилицнацар.
Вушра уьмрик яв пай кими,
Ихь гъулаъ гъуз, бицIи ими.

ЖамутI
Дяви хьайиз выставкайиз
Уву гьаъруган Маскавдиз
Ухьуз айи марччлин сюрйир,
Ирхи гьяйвнар, йицарин лиж -
Нежбрин аваданвалин миж -
ФукIа амдар.
                ХутIлар-хярар,
Яркврар-чIурариин ляхнар
АчIни хпариин алахьна.
Ихь гьялак месэлйир дахьна.

Фатма (жиниди Юзбегаз)
Мугъаз Минахалум дитиш,
Улдубшву гьар улубхьиди -
Ва ихь ругар`ин гъахьи риш
Ихь тухумдиз кьяляхъ гъиди.

ЖамутI (Гьяжийиз)
Гьеле улдучIвнадар гашар:
Мюрхюн гьарин лиъ дярябгъну,
            АпIури имича лавшар.
            УкIан ашдик чIихрин удар -
            Бюркью завуъ кьягьят хядар -
            Гьадмукьан адрудар ими.
            Хилар хъиржв, юкIв дапIну ижми!

             Юзбег
             ЦIар гъивганси, гъул гъабхьну тIанкь,
             Гашу зяиф дапIнайи халкь
             Гъирмиш гъапIну, гъюри ражар -
Саспидаркан ччвуртIан имдар.

             Фатма
             Гюнйирик укIкьана кимдай-
             Гаш инсанар шуй тIиркIури,
             Рухарси, гьавайихь гьюрхнай,
             УкI кьаблиан итIибккури…

Гъвалак чантара кади Суна хулаъ учIвру ва, ишури, адашдин гардандиъ архьру.





                2-пи сягьна

      Гьяжийин хал,  рас дапIну, саб касиб къайдайиз дубхна.
ГъяцIли жандиин аьба алабхьну деъну, Гьяжийи шаламар ктирхура.
Минахалум, гьюрбйириъ бакришнар иврайир, фикрарикк ккахъну, гъах духьна.

Гьяжи
Тембекура ив - ивнадарш.

Минахалум (гьилиркъурси фикрариан ачмиш духьну)
Фу кIурайва, Гьяжи адаш?

Гьяжи (кIул тIубччвури)
Ав, ихь гъийихдарин яснаъ
Гьаргадиз ихь юкIвар арсна.
Вушра узуз адаш макIан.

Минахалум (ишуз хъюгъри)
Ккундариз дерд апIуз гьакIа…
Амма гъахьунхьа эвленмиш,
ГъалатI духьну.
                Мици гъабхьиш,
Гъадабгъуз хьидар баркаллагь:
Гьамкьан вахт хьашра яв багагь,
Я йишв, ясан йигъ асуллагь
Саб бицIи гагьдикьана зат
КIваълан гъушундариз Гьямзат.

Гьяжи
Яв сар вуяв кIваин алир,
Хъа йиз хпирна юкьур бицIир.
Гьар ражну арццруган урчIар,
УчIвруганси шулиз дурар -
ЮкIв чибгуриз, ккилибгури,
НивкIукди дурар агури,
ГъалатI вуди саркьан имиш.
Миж кади шулиз, гьаз кимиш…

Гьямзатра дайзуз ярхла кас -
Вуйи йиз гирами мирас.

Ихь му дердназ адар дава…
Хъа ихь уьмур шула давам.
Ухь`ин гъубзну ими нефес -
Дабгну ккунду уьмриз гьевес.
Тина апIурухьа ихь дерд,
Гъи ухь`ин ал юкьур велед:
Ихь шубар – Суна ва Шем`я,
Эмдин йитим ва йиз гъардаш.
Уву – дада, узу – адаш
Вухьа мурар юкьриддинра.
Гьархну «йизна яв» кIуру гаф,
Ихь уьмур апIурухьа сарф
Веледар ликриин апIуз.
Гъафир гъахьиган кIул агуз,
Му йиз ачни чира швуваз
Туврухьа - гъит мукь ккебгъри чаз.
 (Хул`ан удучIвури)
БицIидариз кIуруза гъач -
Вахт ву улихь ккипуз гъюдрач.
      
Минахалум (хизан уьлихъ деърубси гутйир ккирчри,  чав-чакди)
Гъадабгъуз читин баркаллагь,
Кюмек апIин, аьзиз Аллагь!

ЧIатан Сунайин  мяъли ебхьура:

Завуз удубчIв, йиз лизи ваз -
Жара гьякал адар йиз кIваз.


                Перде