Рягьим Рягьман. Мукьам ва мяъли ттархьиган

            
                Рягьим Рягьман,
                шаир, Урусатдин писателарин Союздин член


                МУКЬАМ ВА МЯЪЛИ ТТАРХЬИГАН…
                ("Лизи ваз" китабдиъ сифте гаф)

        Дишагьлийи уьмур, дидин ачухъ`вал ва дарвал, гьяйбатлувал ва инсафсузвал, уьмри инсандиз тувру бахт ва бала, йиз фикриан, жилижвувуси дарди, артухъдиси гьисс апIуру. Белки гьаддизра вушул, амма ихь халкьдин зигьимлу шаир Эльмира Аьшурбеговайин гьаму цIийи китаб гъурхиган, саб ляхнин гъавриъ гъахьунзу: му шаир-дишагьлийин поэзияйиз тясирлувалин аьхю кьувват а.
            Улхухьа, мисалназ, дугъан шиъриинди дибикIнайи «Лизи ваз» ччвур али драмайикан. Гьамциб саягънан драма ихь литературайиъ анжагъ Абумуслим Жяфаровдин эвелиан поэмаси дибикIнайи «ДарчIиди кивур» мялум вухьуз. А. Жяфаровдира, Э. Аьшурбеговайира чпин му кьюбиб эсерариъ дявдин ва дявдин кьяляхъна йисарин ихь халкьдин гъулан уьмур улупура. Узу я му эсерар чиб-чпихъди теврира дарза, я Аьшурбеговайин драмайин яркьу ва дерин ахтармиш’валра апIурдарза. Гъит думу ляхин ихь литературоведариз гъубзри. Жикъиди гьамци кIуруза: Э. Аьшурбеговайи ихь халкьди I941-47-пи йисари дагълу гъулариъ аьх гъапIу кьадарсуз читин уьмриз, ихь халкьдин игитвализ лайикь вуйи ядигар дивну. Шак адар, му эсериз чан гьякь кьимат туврудар хьиди. Дявдин йисар фукьан ярхла хьпахъ, му эсерин кьиматлувалра гьадмукьан за хьибди. Му драма Табасаран театрин сягьнайиинра ухьуз рябкъюр кIури, умудлу вуза. Ва дявдин темайихъди аьлакьалу вуйи думу, «ДарчIиди кивур» ва «Яшамиш хьидихьа» спектаклйирихъди сабси, театрин ужударсдар спектаклйирикан саб шулу.
     Шиърар автори чан китабдиъ цIибдитIан тувнадар. Думу чIатху эсерарихьна илтIикIувалра, йиз фикриан, йислан йисаз шаирин устадвал за шулайивалин лишнарикан саб лишан ву. Вушра, жикъиди шиърарикан кьюб гаф кIуруза.
     Э. Аьшурбеговайин гьаму китабдиъра ва вари яратмиш апIбаъра бабан темайиз вуйи гизаф шиърар а. Бабкан, дадайикан дибрикIу шаир адар, амма гьарсар шаири бикIура чан саягъ, чаз рябкъюрайиси. Эльмирайира анжагъ чаз хас вуйиси, саризра ухшар даруси му тема ачухъ апIура. Гъадабгъухьа «Бабаз» кIуру шиир. Фукьан утканди шаири чан уьмур халачийиъ улупна. Мушваъ вари а: абйир-бабарихьна вуйи ккунивалра, дурари веледариз тувру тербияра, ихь халкьдин милли кеспира…
     Уьмри шаирин юкIв чIюбкьюра, уьмри чан диван апIура - саспиган гьякьлуб дарубра. Ва му уьмриъ шаирихьан дигиш апIуз удукьрубра гъи фукIа адар. Ва гьаддиз думу гвачIнин нивкI’ан хъиргрира а, «юкIв иццури, ахънайирси рукьариъ». («НивкI’ан уягъ шлуган»)
     Ав, марцци, дугъри юкIв айи, яратмиш’валин рякъюъ айи инсан саспиган гьякьсуз ва инсафсуз уьмрин шартIари кьалиина хуру. Думу я му кьалилан ергну-тIирхну, ясана, шлин-вуш лукI духьну, гьадушв’ин гъузну ккунду. Хъа шаири, чан марццивал ва азадвал уьрхбан бадали, урсуб ктабгъура. «Белки, йиз юкIв дубсру йишв бихъур узуз!» – магьа чан, кьалилан ергурайирин, фикир. («Кьалиин»)
     Амма, сабдиланра асиллу дарди, шаирин мухриъ мяъли кIурайи «бюлбюл» а, хабахъра мукьам йивурайи «чюнгюр» хъа – чан дуст, чан мюгьюббат. Хъа бюлбюлин мяълина чюнгрин мукьам шилхьан гъабхьнухъа дерккуз, хъудутIуз?  Шлуб дар!
Уву вува узуз тувнай мюгьюббат,
Дипурдарза узу хабхъан уву зат,
Уьзден гьенгар йивурухьа гьар бабат -
Симар мичIли хьуз гъитурдархьа, чюнгюр.
                («Чюнгюр»)
     Эльмирайихьан чан шиърариъ инсандин кIван, рюгьнан вари жини гьиссар ачухъ апIуз удукьуру. Ва гьаддиз даринхъа композиторар ва мяълийирин устадар дугъан му шаирвалин булагъдихъна кми-кмиди гъюрайивалра? Му шаирин шиърарин бинайиин фукьан уткан мяълийир дидикIна.
     Китабдиъ шаири «Дербент ктарди, имбунуб ккебкну вари» кIул али сонетарин гъварч тувна. Кюгьне Дербент шагьриин йицIисад урнар алди гъахьну, кIура. Хъа шаири чан йицIисаб сонет, Дербентдин поэзияйин сяргьятариъ учIвуз рякъяр агури, арццрайи йицIисад урнарси гьисаб апIура. Му сонетариъ дугъу багъри шагьрин вахтну ккебку тарих арайиз адабгъура. Фициб ккунивал а сонетариъ, фицдар уткан шаирвалин образариинди дидикIна дурар! Ав, дугъу поэзияйин урнар арццра. 
      Аьхю эгьемият айи эсер - Эльмирайин «Лизи луфракан кьиса» ччвур тувнайи поэма ислягьвализ ва мюгьюббатдиз вуйи гимн гъабхьну.
     Умуд кади либгури,
     Ккунирин шил абгури,
     Магьа гьадму лизи луф
     Гъира ими тIибхури,
     Дявдилан апIрувал уф
     Вардиз кIваина хури.
Гъи, жигьиларин уьмриъ мюгьюббатдин къанунар сацIиб жарадар духьнайиган, марцци гьиссариз вуйи гьамциб уткан вафалувал эсериъ улупуб лап вахтниинди ву. Риш, учв луфраз дюнмиш апIуб ниркан ккун дапIну,  чан ккунир агуз дявдин майднариз тIирхуз гьязур шулайи вахтна дугъан нирихъди вуйи сюгьбат урхруган, кIваъ зиз адрабхъди гъубзурдар:
    – Хъуркьну дина, хьайиз  кьан,
    Шуйза яр уьрхру гъалхан…

    – Му узхьан шлуб ву, йиз риш,
    Йихь лизи луфраз дюзмиш!
    Увуз гъидихъган яв жам,
    Шурануб хьибдияв жан.
    Эгер дидрихъиш яв яр,
    Увхьан инсан хьуз шулдар.

    – Инанмиш вуза, йиз нир,
    Дихърувалиъ йиз ккунир.
    Эгер думу дидрихъиш,
    Ккундарзуз хъана хьуз риш.
Гьамциб лайикьлу эсер вуйиган, Литературайин йисан (2015 й.)  Кафари Кавказдин республикйирин арайиъ кIули гъубшу литературайин конкурсдиъ думу  Гран-прийииндира лишанламиш гъапIну.
     Э. Аьшурбеговайи му китабдиъ А. С. Пушкиндин чав ихь чIалназ таржума дапIнайи саб махъвра тувна. Ихь бабан чIалниинди Пушкин гьамкьан утканди ерхьур кIури фикир дайиз - гьамусдиз узу дугъан гьамциб заан дережайиъди табасаран чIалназ таржума дапIнайи эсер гъурхундайза. Хъа вуйиштIан, ерхьуру, ва гьаддиинди узу такабурра шулаза. Гьаз гъапиш,  ихь чIалназ гьацдар мумкинвалар а. ИкибаштIан, эсер илтIибкIурайи кас чIалнан мумкинвалар ишлемиш апIуз удукьру инсанра духьну ккунду.
       Хъа ихь шаир Эльмира Аьшурбегова, дугъриданра, Пушкиндин му махъв илтIибкIури, багъри чIалнан сяргьятариъ завуъ жакьвси тIирхура. Жара чIалариан илтIикIу бязи эсерар урхруган, дурар таржумайин эсерар вуйиб дишла аьгъю шулу. Таржумачийиз эсерин авторин фикир ихь чIалниинди ачухъ апIуз гафар читинди дихъурайиб, бязи образар гъаври даршлуси илтIикIнайиб рябкъюру. Ав, вари асиллу ву эсер таржума апIурайи касдин устадвалилан. Пушкиндин «Пачагьдин гъакIи шуркан ва ургур багьадурикан» махъв  урхруган, му эсер чан эвелиан марцци табасаран чIалниинди дибикIнайибсиб фикир шулу. Гьадму саб вахтна Э. Аьшурбегова эсерин оригиналихьанра зат ярхла шуладар, Пушкиндин гьарсаб гаф, образ, фикир оригинализ шлубкьан багахьди багъри чIалназ илтIикIура. Хъа чIалнан девлетлувал! Нефес хътабгъурайибси рягьятди, хушлуди, аьшкьлуди урхурува му эсер.
      Э.Аьшурбеговайин «Лизи ваз» китаб урхбалан кьяляхъ гьамциб фикир гъубзниз: табасаран литературайин хулаз му автори чахьан вуйи савкьат – чан пай гъабхну. Дидкан литературайин хизандиз аьхю хайир, мянфяаьт шулу. Ва му китабдиз хулан тахчайин заан кьулихъ чаз лайикьлу, варидариз рябкъру, варидарин хил рубкьру мюгькам йишв хьибди.
     Китабдин сабсана терефнакан пуз ккундузуз. Ихь чIал уьбхбаъ шаири аьхю зегьмет дизигна. Китабдин чIал кьадарсуз девлетлуб ву. Ихь литературайиъ ляхин апIурайи писателари, шаирари гъи ишлемиш дарапIрайи (гьаци думу гафар марцциди кIваълан гьархубра мумкин ву), амма халис ихь чIалнан вуйи гафар дугъу чан эсерариъ ишлемиш апIура. Ва гьадму ляхин себеб вуди, китабдин чIалра жара китабарин чIалнахьан рябкъюри-рябкъюри тафавутлу шула. Му аьхю ва важиблу зегьмет ву.
    Аьламатнан шейъ ву вахт. Яратмиш апIувалиъ варитIан гьякь ва дугъри, гьаддихъди сабси – варитIан аьхю тIалабар айи судья ву вахт. Диди гьарсар шаири гъапIу ляхниз  чан гьякьлу кьимат тувру. Саб шак адарди пуз шулзухьан, вахтну Эльмира Аьшурбеговайин эсерар ихь литературайин ва культурайин хазна вуйиб улупиди.