Т1ехьара дош пушкинах

      Т1ЕХЬАРА ДОШ ПУШКИНАХ

*        Александр Сергеевич Пушкин ва
сийлахьа-воккха поэт. Из хилар да адами
сакхетама доккха масал, фарал йолаш д1а-
гойта. Цун даги (гении) белгалйоал сакхе-
там сомабаккха. Из да цун кхолламах гуш
хилар доккха нач1ал.
*   Цун кхоламга хьажача, х1ара цун бел-
хо лакха махбара тешал долаш эталон хул-
аш махбара эрссий меттаца яьзю поэзина.
Цул совг1а поэта вахар никъ атта ца хина-
лга. Цо кодабе ца безаш, хькъодабаьб ший
керахьа хинна бала, шийна нийссо, маршо
езара. Из яхилга да,паччахьа кара наьха –
нийссо, социальни торо тоялар дийзалга.
*  Пушкина дийзад, декабристашта мо къам
парг1атадалар Петр реформаш хиларга хьа-
жжа, цох бизза пайда ца балара мискашта.
Декабристаш лийцача, цо ма хулла дийхад
царь Николайга гештдар.
* Пётар  реформах даьнна беркат гуш, из
масал хилара, цох йоазув де лаьрх1 дага-
лоацам хиннаб Пушкина. Из ший декхар
долга хара. Паччахьа архиве болхбеш Ни-
олайна ловш, ше цензор волга д1акхайка-
даь. Цох хов паччахь Пушкин шийгахьа
ваккха г1ийрталга. Цу даькъа, Пушкин де-
гокъоабалдер а долаш болх-моттиг хинай.
Поэтах доллар дайзача Николай 1 духьал-
ваьннав, ший цабезамца.
*    Пушкин декабристашта юкъе хинаве-
це а, цо д1агойтад царех доглазалга. Пач-
чахьа духьал йоазув даьдеце а, Николай
гонахьар г1озо: министораш, арми чинах
хиначар хабараш т1акхаьхьад.
*   Поэт халача хьале водаш, цун йоазув
цун йоазув арадувла соцалуш хиннад, пач-
чахьа цабезам гучабувлаш. Из паччахьан
юхера поэт ва алар мара, аьттув байна хи-
нав, Цо Николайга д1аоалаш хиннад ши-
на хетар.
*  Ховш ма дий Росси къахьегамаах яьх-
ий ца хиналга, шийна гонахьар маьхкаш
хьатохара, йоккха хулаш, даьсса лаьтташ
дукха хилара, кагий къамашца. Из хиннаб
Дала хьабана аьттув. Аьттув хиннаб Аля-
ска хьалаца, Польша екъа, Финляндий а
хьатоха.
*   Цох  кхетаде доаг1а Николай паччахь
хинна уйла, Париже чуваха ший эскара
хьалха а волаш, из Бурбонаш юхаметтао-
табе. Иштта цун дегахьа хиннад Турци а
екъа ца 1еш Иерусалим мукъаяккх…
*    Цунах гучадоалаш Росси импери низ-
аг1а лаьталга, низо деррига къамаш хал-
пате дигар совг1а, ший эрссий къама а 1а-
зап т1алоттаду паччахьалкхе хилар дийза-
дац Пушкина, цу 1аьдалу леладер.
*    Пушкина ниссо йийзалга гуш хул цун
кхолламага хьажача, цун дега ц1енала. Цо
къамаьл деш хилча 1аламате темболаш, та-
йна-дижжа деш хиннад, стих ешаш, илли
оалаш мо. Цунах ду хьиспаш даь варгвоа-
цаш, ше аьлан ц1аг1ар волга гойташ, инте-
ллектуал хиналга гойташ.
*    Мела Пушкин лакха кхетамах ца хила-
ра, Николай 1 вийзавац из шийна т1ехьа ца
хилара. Цудухьа паччахьо данна хиннад
амар, оалаш:«Хьалакде из маймал».1аьдал-
ца къувсар котварвоацилга ховшехьа Пуш-
кин, ший дего къоабалдер леладаьд ма мог-
га. Цун ц1ий хиннад даьдегар, ше Африке-
ра хиларца, цунна кхоачар хинад бусалбал,
цудухьа теркамбе ловш.
*   Пушкин везавалара, цун кхоллам сапар-
г1ато чуйоссаеш, маллаг1а мара байт ца еш-
ара. Вай ма яхха, из хиннав бакъдолчо ул-
лув хулаш т1аотта кийча, цунгар син-ала
(дух) тара хиннаб тамптлерашта. Иеруса-
лимера ц1абаьхка Европе шоай 1аьдал от-
таде дегахьа, шоашта Бусалба дина нийс-
схо йовзара.
*   Деррига д1адаьлча Пушкина бахьан хи-
над бусалба динах бакъдар довзара, узабез-
ам лелабе дегахьа. Х1аьта цунга хинаяц то-
ро ше басалба хилар д1акхайкаде, гонахьа
Кераста дин хилара.
*   Поэт хиннав ховш, ше кхыча хьора бед-
ах ваьлга. Ший дег1 Россина д1аданна, х1а-
ьта са бусалба динца Африка сигален к1ала
волаш. Эрссашт юкъе эггар эздех саг хинав
Пушкин, ший д1алеларгахьа, из ч1оаг1 бел-
галдоаккхаш яьзду Виконт д,Аршиака…
*  Пушкин мела дика саг хилар, дегахьа хо-
зал а гойташ хиннав ховргда цкъа Евгений
Онегин дийшача сага. Цигар юхь-сибат (об-
раз) гуш Татьяна Ларина йовзаш, бокъонца
дикаг1ча сакхетаман г1улакхаш гойташ,оам-
ал, нахацар бувзам хьагойташ сийрдача кхе-
тамца кхийна хилар долаш.
*  Иштта Руссо вешарца, сабар-сатем, бала
чукъувла хара. Шийгахьа демократически
сина1алашонаш (идеалы) хиларца лоарх1а-
ме махболаш. Деррига дайза Лакхачен (выс-
ший свет) ма1ан дайза Фоблас, Ловелас Он-
егин хинавале а, шийна товра деш хинна
фуннаг1а хуле а. Г1алг1аш цу мочох аьттув
байна бози оал.
*    Бакъда Пушкин шийна тараве г1ерташ
Хьагойт Евгений, х1ана аьлча ше а аьттув
байна хеташ. Пушкин аьттув бовр хиннад
бакъдолчо т1ехьа хилара, х1аьта Онегина-м
эгоист хиннав. Онегина дика сурт дилла хьи-
жавале а, цун мегадац, цо ше хьадеш хиннар
доадеш хиннад. Гуманни торонаш теаяц цу
турпала, В. Белински боаг1а махбаьб цу Пу-
шкин белха, гойташ сирда сурт Татьяни.
*  Ленский хиннав цхьанена тара воацаш дий
е дац, оалашдар чахка къостадеш. Цхьа з1ам-
ига сабар, сатохар, цига дар довза сатем боа-
цаш. Цудухьа цо шийна кхел яьй, из къона хи-
лара, дуненгахьа дола дика-во башха ца дов-
зара хиннад цох дахар… Из лоцца цу роман-
ах дар.
*    Цул совг1а Пушкин яьзъяьча байтех гу:
Къор1ан тарамаж, Пайхамар яхача белхаех.
Пушкин лелаяь халонаш кхы а ювца доаг1а,
х1аьта г1алг1ай металл «Евгений Онеги-
на» таржамбаьчун хьал го. Цох а аргда
вай: цу Пушкингар диссидентал а кхета-
дара. Со, Ганижев Мустафа хилаларца та-   
ра Пушкин 1аьдала хийра волаш мо. Кхы
ший йоазувнех даь белхаш чакхцадувл-
аш «Литературни Г1алг1айче» таржам-
бе велар.  .
*    Иштта таржамбар а д1аэцаш хилан-
зар г1алг1ай журнало. Онегин строфа
г1алг1ай меттал боаккхаш, ритм-рифм
лораеш, цигар бийтта мух ший слогах
нийссабеш, баь болх болашехь д1аэца
тиганзар редактор Л. Тамасхановас.
*    Массала да, Озиев Ахьмада баь тар-
жам, «Арион» яхача байта, пхитта муг1
мара боацача – барайтта муг1 а болаш
баь таржам ба. Вай баь таржам, ше боа-
г1а пхитта муг1а ба, слогаш, рифма-рит-
ма лораеш..
*  Тамасханова Лайлас, аьлар вайга: «ер
байт Озиев Ахьмада, таржам баь йолаш я, -
кхы езац» Редактора эшацар, вай баь тар-
жам, мела нийссаг1а бале а. Из дар 1аьд-
ала ца дезаш хиналга, вай гучадалар йоа-
зувнхой журнала т1а.
*   Х1аьта вай таржамбар г1алг1ай метта
Даьла дика хилар тоалуш хьал логико-сем-
антически анализа теркамца, тахкара ма1-
анех паралеллашца. Уйлангахьа баьча маь-
хо ма1ан хьадоаккхаш, д1атораде цига кер-
да дош (дешма1ан – термин) хьадалар дез-
аш, массала:
а) т1ехьенвиса – наследник, оалаш эрссий
меттал; б) екодадар – проклинать (сердар,
хьалакхилар дезар); в) «Х1ама» дош бухе
долаш кхыдола дешма1анаш (термины) хьа-
дувлаш:  х1амче – материя; х1амчера – мате-
риальный; х1амилда – предмет…Иштта де-
шма1анаш (термины) хьадувлаш, таржамбар
цар кхоачашдеш.
* Цох хьадоалар дар г1алг1ай мотт б1аьхий
хулаш, торонаш хьаяларца. Г1алг1ай меттал
таржам бар йоаккха ганз хьаелалуш мотт де-
г1абара. Меттагахь хула халонаш д1айоалаш,
никъ мукъабоалаш, къаман дахар тоадеш,
ший метта 1аьдал г1улакхаш чакхдаха.
*   Ца1 да кхоачамбоацар ер таржамбаь деч-
унда (автор) филолаг ца хилар. Веце а фило-
софи, локика-семантика торонех махбеш.
Г1алг1ай мотт дег1аба б1арчча бух ба г1ал-
г1ай метта. Массала, метта керда дешаш хьа-
далар хулаш овлан т1ар, цига кхыйола ассо-
циацеш хулаш новкъостал дара, ма1анаш
тарадалара дозал-доккхал махбейташ, масса-
ла керда дош (дешма1ан) «вахар»  цун сино-
ним доалаш нийсса д1атардеш деша «дийн-
ал», иштта эпитет доалаш «товг1ол». Из ях-
илга да вахара – дийнала (эвивалент хулаш
жизнь, оалача эрссий деша). Цар мо мухь а
д1ахьож ма1анах «товг1ал» а цхьа ма1ан до-
лаш – Жизнь. Из яхилга да, вахар, дийнал
нийссалуш Товг1ал (тов т1а г1олла – саг ва-
хар, товнаш когаш боагабеш, хала вахар а
хулаш цунчох – тяжелая жизнь, идти по уг-
лям.

             ТОВГ1АЛ

Товг1ал я-кха ер тов т1а со д1аводаш,
Тов т1а когаш боагабеш, айраш дотташ,
Ваха г1ерташ, саг вахаш, Дуне дуаш,
Зуламах водаш, вонах дика лутташ.

Сага дагадоаг1а хьармакха дуне,
Цо б1аьсти молаш, мена а ца йоалаш,
Из ваьг1а ха хул оалхазара б1ене,
Дуненна арг1аш лекхаш, вахар дулаш.

Цун бакъдар дайзийтар гаьнес нийсса:
Бертий кетарех, наькъа мукх еш паркхах,
Докъаданна мерг1илг дар байна беса,
Шийгар Са д1аданна товг1ал дакъа.

Т1аккха тешалга дац безам ба аьлча,
Из 1охьар дика вахари калхьаро,
Цу ханацар нацо мурабеш ловча,
Кхохь къиза кхела Са доаду мук1арло.

Къаьхьа г1айг1а, ийжа к1айданна мосал,
Малаг1а арена са д1ахийцар теш?
В1ашаг1къастар доаг1а яхьаш моцал,
Вуташ наькъа т1а, дег1 дулаш баьде каш.

Т1аккха вахаргвий дунен т1а валалца,
Диках махбеш эздел цо шийгар гойташ?
Вахаргвий из дунен т1а цхьан саралца,
Тешама бийса яьккха сий ший доаккхаш?

Хьа-хьа, х1она-м хье б1аргагу ма вара,
Эллача кхолларах б1аргаш дувшадаь,
Цига хьа Товг1ал яц цхьанена тара,
Деррига дуне х1овкхам ба дог тишадаь.

Товг1ал я-кха из, товн г1олла хьо водаш,
Тов т1а кугаш боагабеш, айраш дотташ,
Ваха г1ерташ, саг вахаш, Дуне дуаш,
Зуламах водаш, вонах дика лутташ…
             Мустафа Ганижев  08. 07. 2016 г.