Маца тIера яргья Iаьржача деной цIеш йиза тIехьле

                Iаьржача хьакхийца колда ушал ма къувсалаш.
                СоагIара лаьчийца сийна сигле къувсалаш.
                Ивизда ГIазд*

Дерригача халкъана, цаI юстара ца воалийташ, таIазар тIаувтадаьд Эрсий Iаьдало Iаьржа Деношка 1944-ча шера. Цох лаьца я Iийсай «ГIалгIай кир» яха оазар. Кхы яраш санна Iаламаца бувзам болаш я из а. Сона из оазар йовза ткъаь бархI шу даьннад. ХIанз а са цIагIа дада уж, сона Iийсаз денна, хано моажадаьха каьхаташ... Цу хана чухь кеп тоханза яьр из. Цкъа Iойишача езаелар сона «ГIалгIай кир», массехана керда йоахаш лелайеш яьр сайца. Цхьабакъда хьалха аз йешача хана цхьадоа хIамаш кхеттаде корт-м бацар. «Мича кхача гIерташ ва хьогI хьо, Iийса. Сигал бода лоамий миссел лакха йолаш ма етта йий Iа ер оазар. «Лоамий» хIара лагIа лаьрхIа цхьаца дош мара ца оттадеш, наха санна Iоцаяздеш...» Дага-м дехар, дIа-м аланцар... Цхьа ха яьлча мара кхийтанзар со.

Вас, гIаьра харцо, низ, шийна тIахьаьрчача цхьаволча саго бIаргашкара эгIазал сийгаш аратувсаш, меллашха, доархало хувцаяьча аьшкан оазаца оал, хIара ший дош Iокъоста а деш: «Iа сога... яхьар... гIеллал... я... Сацар... гIойле я... хьона. Хьо ца соце... аз чура... са дIахьоргда... хьа... Кхийттарий... хьо?..» Иштта даь къамаьл цIенхашта дольга хов: дIахо е довне ваха е юхавала веза... Ший оазараца Iийса а ва-кх Харцача Iаьдалаца довне – мисар болат санна декаш да цун мугIараш:

Малх
хьеж
къиза.
Дохк
доал
цIе.

Вай
Кир
лалла,
бухь
бил-
ле.

КIал
лаьтта
доаг,
пишка
Iоакъа
мо.

ТIехьа
сига –
ле,
каша
ипха
мо.**

Духьал даккха хIама доацаш, йиш еха бисача даьй дегашка дижадар шоана из цIе доахк. Iаьдал къизало, шелало, моцало, лазаро боабеш латтача боча дезальгашта бIарахьежа ца могача ноаношта, даьшта е уж боацаш биса сакъовладанчарна чIоагIа къиза ма хьежар из малха. Ши бIаь шу дизад из Iазапе кир Эрсий Iаьдало Iоараяьккха... Цхьабакъда тхьамада лаьрхIа вац юхавала, цо дог диладац:

Тхо
аьшках
даьд.
Тхо
къарлуш
дац.

Тхона
духьал
ваьннар,
дукха
вахарг-
вац.

ГIалгIай
дегI
дац –
гIалгIай
синош
да.

ГIалгIай
ара –
баьнна
Кукле
Зама
Я.

Ер
Дуне
оаха
цIаккха
лаьрхIа –
дац.

Даьла
Кхеле
мара
совца
лаьрхIа –
дац.

Малх
хьеж
къиза.
Дохк
доал
цIе.

Вай
кир
лалла,
бухь
бил-
ле.

Аз кхетадечох, «тхона духьал ваьннар, дукха вахаргвац...» яхача мугIарий маIан укх тайпара кхеттаде доагIаш да: «Къамаш карадерзадеш, царцара къизал ца хадийташ, шоай яьккхал Iобае гIерташ, царна хьешам тIалоаттабеш, гIаьрал деш лелаш болча наха а халкъаш а шоай Даьлацара маза шоаш Iоходабу. Цар шоай гIулкхашца шоай синошка доага Даьла лир дIадоаду - Иблисо дIаккхоал Имана лир. Из да-кх «дукха вахаргвац...» яхар, хIана аьлча Даьла лир дIадайр - саг хилар эггара кертерра белгало дIаялар: цунагI сага хьаькъал, гIов, сибат, кеп йолаш аькха хьахьилар».

Лоаца аьлча, фунагI тхона тIаоттадой, мохк бита лаьрхIа дац тхо йоах оазархочо, хIана аьлча гIалгIай дегIамаш дац, «аьшках даь» синош мара: дегIамаш Iоажало шоай ха хьатIакхаьчача дIакхоалларгда, моастагIий карадоаца синош Дала духьал гIоргда.

ХIанз, ховргда-кх вайна фу де беттаб Iийсаз ший «сигал бода лоами...» Синошта ший лоаца мугIарашца сигал бода никъ «Iобиллаб» оазархочо: уж Дала «тIакхачийта». АллахIа духьал этта лай хиннадоаца синош къама лелаяьча харцон, Iодахийтача цIийна, дIадаьккхача лаьттан, рузкъан лоткъам лургба. Из баьчул тIехьа мара уж совца лаьрхIа а дац…

Фаьрьгхой Хьамзат

Чантар бетта 2012-ча шера яздаьд,
бекарг бетта 2018 ш. тоадаьд.

https://www.proza.ru/2018/06/04/365

* Коазой I. Яхь. Назрань, изд. «Кеп», 2013, оагIув 152
** Коазой I. ЦIе тетрадь, изд. «Пилигрим», Назрань, 2012. ГIалгIай кир, о. 21 – 22

Дешлорьг

Бекарг бутт – май.
ГIаьрал – разбой.
ГIаьрахо – разбойник, бандит.
Кир – караван.
Кукле зама - незапамятные времена.
Мисар болат – дамасская сталь.
Оазар – стихотворение.
Оазархо – поэт.
Ушал – болото, топь.
Хьешам – гнет, угнетение, эксплуатация.
Чантар бутт – декабрь.

Сурт кхеллар гIалгIай сурташхо Галаева Зарема я. Ер сурт латта Коазой I. «Яхь» яхача дешарьга тIа, «Белхам а, белам а» цIи йола дакъа долалуча.

***

Укха деша аз эрсий метта таржам даьд - Доколь влачить нам Черных дней кровавое наследье. Деша безам болчоа:
http://www.proza.ru/2017/05/02/1349