Iаьдала къизало готта даь Дуне

                Даьла нах цIийца хьакхашта хилац.
                Дала,дийначарна пхаьнашка чудетта,
                дIакъайлад цIий. Ше теха бола чIега
                баьстачоа раьза хургвац Из.
                Шоана тIехьа – цIий лар я!
                Коазой I. ГIалгIай, 3 : 163

МалагIа декхараш да Эрсий Iаьдало кавказхой «Iула» тIадехкараш? Фу ийла-нигат долаш, мишта даха-лела дезаш да из «лай Iул»? Харцача низо цунга де мел яхар хьахьокх Коазой Iийсаз укх хIара мугIарий хьалхара шинна-кхаь дешаца:

Аькх аха ца моге, фу де деза?
Мотт хьекха ца моге, фу де деза?
Харц ле ца моге, фу де деза?
Тийшарьг бе ца хой, фу де деза?
Хьарамдар ца дуъе, фу де деза?
Ди бохка ца моге, фу де деза?
Мохк бохка ца моге, фу де деза?
Да вохка ца моге, фу де деза?
Нана йохка ца моге, фу де деза?
Яхь йохка ца моге, фу де деза?
Сий ца дохкар духьа, фу де деза?
Денал дита ца лела, фу де деза?
Саг воацаш ца ваха, фу де деза?
Фу де деза?
         Фу де деза?
                Фу де деза?*

Уж да-кх, Даьлацара маза хоадабаьча Iаьдало, кавказхошта тIакхелла декхараш. Уж нийсса доацильга, цар чулоацам эсала больга гучадоакх оазархочо хIара мугIара чаккхена цхьа даш мо хала хаттар оттадеш. Кертах гонн етташ, дIачIоагIдеш санна, 16-за хоатт цо «Фу де деза?» Цунна тIехьа этта аз а хетт «Фу де деза из леладе безам боацачо, лерьга-бIарьга дегаза долчо, сина-дега гоамадолчо?!.. Цун хIара мугIара юкъе, теба а доацаш, лакха лоам санна дагIа цар жоп.

Фу де деза йоах оазархочо ший мугIарий кхайкаманца?!.. Iаьдало хьаде мел яхар хьатIа маэца, сим санна хьай сина къахде, бIеха ушал мо дегаза де... Цу кхайкама эггара лакхагI долча лагIа тIа оттадаьд Iийсаз кертерра кхо хIама: Ди ма бохка, Мехка га ма дохка, хьай Наьна-мотт эрсий меттаца вIашагIъеллача набахтара арабаккха. 

Оазархочо цIи мела яккха декхараш сенна деза? ХIана доагIа уж, ший са санна, лораде? «Вайна воаш эсала хетийта гIерт моастагIа. ХIаллочун да ваьннав, хIаллочун тIехьенга эсала кхетам тела: «Вай фий? Вайна фу могаргдар? Вай фу денал да?» Из кхетам дегашка дIачIоагIлой, дейр шоана вай, кхы ураотталургдац. Дегаш мукхдуаргда – лаьй оамал котъяргья. Сенна деза ер дуне тIаккха?» (Коазой I. ГIалгIай, 3 : 150).

Цу тайпа лай оамал къонахашка хьатIаэцийта гIерташ, къамаш Iаьдало лаьшта лаьрхIа Iодиллача апарах дIадахийтар духьа, цу ларда тIа уж битар духьа Iочудетташ латт цар сакхетамчу харцоно хьалкхедаь хьехар:

Кеп теха, нод Iоухача дешо,
сурташца кхеллача дохьажо
адам бакъдолчоа тIера доакх,
цун сакхетам юхамаччахь боакх.
(Игорь Губерман. Таржам Ф. Х.)

Цу бIехача дешай чулоацам дегашка дIачIоагIабе чухехкаш ба тахан Харц Iаьдала Iаьржа низ Къилбаседа Кавказе. Из да кертерра бахьан цо цох йоаккха Iазапче я хилар. Из тахан Iойилла яц, из вIашагIъелла бIарчча зама яьнний. Цу чу кавказхой хьувзабеш, кхестабеш, са увзаш боахк Iаьдало байта чоалтачаш а, царна тIехьаяьнна кавказхошта юкъера хьакъаьстта хурделий ординьгаш а. Из бIагал доакх «Iазапче» яха оазаро:

Дулхи, тIехки, сипхаьнаши,
ТIехка юкъе йоалла тIуми, -
Сатохалац: Лазар! Лазар!
Цхьаккха боарам боаца лазар!

Баге йийлай яттIа санна.
Оаза Iимад ялац цунна –
Лакаш хаьдад цIогIа дийтта,
ЦIий гурматаш арайийтта.

Лерьга чу доахк тока саьрьгаш,
Увззаеш хьайоах цун уж мIараш,
НаIара юкъе пIельгаш дехк,
Икко кагью ховха тIехк.

Саг-м вицлу ше саг хилар,
Ше цхьа бокъо йолаш хилар:
Бокъо сага эшаш яц –
Цох хьабала пайда бац.

Чоалтачашка кхаьчад Iаьдал.
Тахан бокъо ювцар – Iовдал.
Зама яьннай вайна, зама,
Даьша йийца къиза зама.**

Цу оазаро цхьа хаттар доасадир са дегчу. Iаьдала эскархой тIема пхьегIа малагIа я? Фуд цар тIема пхьегIа тIа могадаьр, дийхкар? Цар тIема пхьегIа я а яц. Хулий цох тIема пхьегIа герзах халдикъа Iаьдала эскар каерзан къамашта духьал даьлча?!.. ТIема пхьегIа лархIа йиш я, цхьа саг готтаве, лаца, ве аьшка отхалашта тIахайше бIаь, ши бIаь Iаьдала зуламхой арабоалаш хилча? ЦIодз вIашагIтеха мара уж арабала бухьаш ца хилча? ТIема пхьегIа когаметта цар Iоехкай Къилбаседа Кавказе шортта Iазапченаш, шоаш саувзархой боландаь, шоай къиза дегаш-синош Iобаде дезандаь. Цар хийца, саца ха йоацаш «болх» бе безандаь, Iаьдало «Iоажал тоабаш» чухийцай…

МалагIа хила йоагIа тIемахочун бокъо? ТIой-юрта, Iа аьннача хаттара жоп кечдаь, вагIаш ва-кх хьаькъалч: «Дов доладелча, тIема пхьегIа тIа хьай аьттув лохаш, Iа даьр мег. ТIема пхьегIа, тIемахочун доазув да. Дов сецача, тIемахочун бокъо кхоачаелар. Мур из я. Ваьрда улла доарахо маьрша ва. Бери, кхалсаги – маьрша да. Унахой маьрша ба, дегIа гIоарал деха къоаной маьрша ба. Кхы яц тIемахочун бокъо» (ГIалгIай, 3 : 139).

ЧIоагIа тамашне кхесташ я шоана яздархочун ийлаш: вIалла хьона дага доацача дIавиге Iовоссаву цар. Моалошца тIема латтар-тохар чаккхадаьннад толам гIалгIашкахь болаш. ЦIув-Саго нахага кхайкам бу: «Къахетаме хила! Дала ше мел кхеллача кхоллама: адама, хьайбанна, аькханна ши-ший мотт беннаб. Амма, цхьа дош юкъара деннад массанена: лазаро кийра чура доаккха – «аххI». Даьла цIерах яьнна оаз я из! Къахетаме хилалаш! Укх пхьегIа тIа, кхы моастагIий бац – доарахой ба. Сага цIийла ког лайзар – даькъазаваьлар! човна тIа ког лайзар а – даькъазаваьлар! доарахочоа тIехваьннар - даькъазаваьлар! АхI яхар вита бокъо яц. АхI яхар Даьле кхайк. АхI яхачо къахетам бех. Ше Даьла саг волчо, ахI яхар уллийтаргвац». Из кхоачаш ца даьчоа «Даьла эгIазал гIоргья!..» (ГIалгIай, 3 : 298, 300)

ТIаккха тахан наха гIаджамаш Iоттаеттараш, цIийла когаш лувзараш, шоаш яьча човнашта мIарьгаш беттараш, пельгаш оаттараш, мIараш йоахараш, техкаш кагъераш, шоаш бодабаьча кавказхошка цахаддаш «ахI!» яхийтараш, Даьла моастагIий беций?!.. ВIалла оттаяь кхел йоацаш, урсашца, тепчашца, йоакхий топашца цар синош дегIацара  дIакъоастадераш... малагIа ва царех Даьла моастагIий бац оаллалурьгдар?!.. Из яхараш шоаш бац-те Даьла моастагIий?!..

ХIаннаб уж Даьла моастагIий? Фуд цар леладер иманца доацар? Къизал я. Из да Иблисо цар дегах, синах лоттадаь доаккха у. Дикана, эздела, гIуллакха – къонахчала, тIа йолхача ийлашта кIийлена хайна дагIа из. Цхьабакъда, Дала из сина лазар – Иблиса у, котъцадалийта сага хьаькъал деннад.

Из маIан долаш да Iийсай йоазонаш: «Саг къоаставаьв дийна мел долча хIамах хьаькъалца. Сага кхетам беннаб, шеддолчун сакхийта: цIена дар, бIеха дар къоасто, маьле-къине долчун эргам бе. Цудухь, массадолчун бехктокхаме вугаргвар саг мара вац. Адамий кийрашка Дала согараш увттадаьд, вай вахар сийрда хургдоалаш – хьаькъал. Ший лирах сегад Цо уж согараш. Саго, ший дега чу боага согар кхаба беза, ала бовргбоацаш... Къахетамо кхоаб сага хьаькъал. Царех хотталу эхь, эздел, гIуллакх. Къизал яхар фий? Къизал лихьа ба, дегах хьаьрча улла. Из къизал котъяьлча, Даьла лир дов саг кийрахьа. Из саг денале вале – цох аькха, из эсала вале – хьайба хул. Хьайбано буц юъ, аькхано хьайба дуъ» (ГIалгIай, 3 : 139).

КъорIан тIара доагIаш да Тхьамадас дувца къамаьл. Цу тIа латт чIоагIа теркам бе безаш йоазонаш - Дала жожагIатте чукхейсса, кадача наьха синошка оал йоах Иблисо: «Шоана тIакхелла цхьаккха доал дацар сога. Аз шо хьадийхар, шо юхакхайкар. Цудухь со бехке ма де, шоаш бехке де. Аз шоана де гIо дац, оаша сона де а гIо дац. Со даькъе дац, оаша со АллахIаца дIахьекхадарах».***

Иблисо аьнна дош къаьста белгалдаккха деза цIаькхазза: «Аз шо хьадийхар, шо юхакхайкар». Кхыдоа дешашца аьлча, Иблисо йоах: «Шо шоаш хьатIехьа даьлар сона, аз шоана тIаоттабаь низ а боацаш, Дала шо са доала кIал оттадаь а доацаш». Сага са рузкъа, доала тIехьа доакхар, цун дог къизалах, яькхалах, хьагIагI хьалдузар Иблис дац. Саго ший лоIамца, безамца ше хьатIаэц из имансизий никъ, Дала Iодиллача така тIара а ваьле, Цо еннача хоржам оатхало – хьаькъало, яхачунга ла а цадувгIаш.

Кавказхошта доал де, уж хьешабе, боабе тIаенна Iаьдал тоабеи, цун тIехьяьннача пхьара ординьгеи доакъашхой шоай яькхача дегашца, цIеша диза кильгашца шоаш дIадоадаьд шоай синошкара Даьла лир. Шоашта тIехьа цIий лараш юташ Даьле Кхеле болхаш латт уж...

ЦIий доталуш латт...
ЦIи мо  доагаш латт из гIалгIай бIарьгашка.
Лаьла цIаста  хинна чудужаш латт из
ГIалгIай пхаьнашка.

Я АллахI!
Я АллахI!
ОарцагI валалахь!****

Фаьрьгхой Хьамзат

Яздаьд тов бетта 2012 шера,
тоадаьд саькур бетта 2018 шера

http://www.proza.ru/2018/02/19/678

* Коазой I. ЦIе тетрадь, изд-во «Пилигрим», Назрань, 2012, Аькх аха ца моге, о. 6.
** ЦIе тетрадь. Iазапче, о. 7.
*** КъорIан, 14 : 22. Таржам - Ф. Х.
**** Коазой I. Яхь. Назрань, изд. «Кеп», 2013, о. 129

Сурт кхеллар гIалгIай сурташхо Галаева Зарема я. Ер сурт латта Коазой I. «Яхь» яхача дешарьга тIа, «Къизал» цIи йола дакъа долалуча.

Дешлорьг

Аьрда, ваьрда – изрубленный.
Доакъашхо - участник, член.
Доарахо – раненный.
Имансиз (Iарбий дош) - нечестивец
Мур - срок, фаза, период.
Оазар – стихотворение.
Оазархо – поэт.
Пхьара ординьг – псиная стая.
Саувзархо - изувер, мучитель, истязатель.
Саькур бутт – февраль.
Тов бутт – октябрь.
ТIема пхьегIа - поле брани, битвы.
Хьаькъалч - мудрец, мыслитель.
Хьешабе – угнетать, эксплуатировать.
Хьешам – гнет, угнетение, эксплуатация.
ХIаллой (оалой) – Къилбаседа Кавказе даха дукхагI доа къамаш.
Чоалтач – палач.
ЦIув-Саг – жрец, служитель культа.
Яькха – алчный.
Iоажал тоаба – эскадрон смерти, букв. «отряд смерти».

Хьаькъалч яха дош сона гIалгIай дешарьгашта нийсса деннадац. Из нохчий дош да - хьекъалч