Дош мара чаккхе йоацаш хIама дац

Дала ше кильг ваьрдилла
нах ба къонахий! Сигал –
Даьла, лаьтта – къонах!
Коазой I. «ГIалгIай», 5 : 485

Коазой Iийса ТIой-юрта ший цIагIа шоллагIача гIата тIа вагIа йоазонаш кхоллаш. Цун цIеннана Рая кIалара хьалкхайк: «Яьй, лакхеравар, Iовосса цу «бада» тIара, яъа хIама хьаяьнний хьона!» Яздархо-м мичав Раяьй оаз хозача: из бIаземо дIакхаьллав, цо кхеллача турпалхошца чуийнна къамаьл деш ва, ца соцаш хьокхаш къоалам болаш. Фу чаьпильгиш, фу дулхильгаш да акхар дувцар, ше ТIой-юрта ва, «бада» тIа ва дицдаьча Iийсайга...1

ТIаккха чухец Раяс берий тоабильг шоай Дада «тхов» тIара оззаваь Iоваккха. Коачал цхьан метте лотта ца луш, тIаьнаштIа увташ, кильгаш лестадеш чухьилхача берий тоабильго тIахец шоай Дадайна дешай цхьантохар: «Iай, ва Дада!.. Яъа х1ама хьамаяьннайий!.. Iомаоттаяьйий!.. Шеллалуш ма латий!.. Хьо-м вагIаш ма вий – тхо-м меца ма деннадий!..»

Берий цIодза Iийса духьал отталургвац... сиглара а «бада» тIара а Iовосса везача даьлар Дадай гIуллакх. Берильгаш кильгаш лаьца, токкхаваь вахьаш латт из Нанайнеи, чапильгаштеи духаьл оттаве...

Iийса, Дала вай къаман сийлен духьа, цун тIехьален духьа иштта ТIой-юрта хьай «бада» тIа вагIа а «сигленашка» лела а ха лойла хьона: дегIаца магар долаш, дезалаца безам буъаш, керда йоазонаш а кхоллаш...

Юххьанца дувца лаьхIар кхыча тайпара дар са, из цхьан юкъа тIехьашка тетта, аьннар аьнна ваьлча, цун тIехьа сай новкъоста боттаргба аз лоархIама кад айса таржам даьча И. Бунин мугIарашца:

Iемарашкара хьахозаш оаза яц –
Дош мара чаккхе йоацаш хIама дац.
ДIаихача ширача замашкара
Тахан декаш йоазонаш мара дац.

Из доацар рузкъа дац вай!
Укх Iазапе деношка Iомале вай,
Iоажалo дIацакхоалла совгIат -
Вай йоазув-къамаьл, лораде!

(Иван Бунин. Дош)

Йоазонашца хьаккхашта ваьнначарех, цу гIуллакха аьттув баьнначарех ва Коазой Iийса. Мишта, сенца баьннаб цун аьттув? Дала дакъа деннад цунна дешаш вIашагIдетта, царех кIоарга ийлаш кхолла, царца наха хьокхамаш оттаде, хьехамаш дегашка доссаде. Хьалха Даьле, тIаккха гIалгIай къам бахьан хьахиннав цох сийдола яздархо. Цун дукха дайнад, дукха лайнад, цунна дукха хезад, дукха дийшад - из деррига ший йоазонашца вай дегаш, синош гIоза доахаш, вай Кавказе доаккхал де йиш йолаш, маьлхе даьккхад цо...

Халкъа накхах вакхаш, цун хьаькъало кхоабаш, къаман сакхетамо кхетавеш, цун тIаэттача халоно, балоно готтавеш хьахиннав цох яздархо. Ший хьинарца, деналца мекъала кIала ца водаш, сонтала кара ца эккхаш, ахча, бохча тIехьа ца воалаш, тахан вайна ма вовзар хьаэттав из. Даьла шийна доссадаь совгIат доацаде къахьийгад цун сино, дего, хьаькъало шийга кхаьча дакъа – начIал, тоадеш, кIоаргдеш, къоагадеш. Ший йоазонаш къаман хам беш, баркал оалаш цун хьалхишка деннад Тхьамадас.


Укх дунен тIа цIи хеза мел бола яздархоша, оазархоша фу даьд шоай кхолламаш наьха дегашка чудоассаде? Цар массане тохк дунен тIа мишта ваха веза? пайда сеннагIа бола? зулам малагIа да? къизало фу ду сага дега-сина? тIемаш хIанна хул? машаро фу лу сага? малагIа Iазапе оттаву хьагIо, сутарлено? саг вер сенца нийсде доагIа? маллагI бехктоакхам, бекхам ба харцо лелаяьчоа кхоачар? Иззамо кхы дукха хаттарашта жоп тел яздархоша, оазархоша шоай кхолламашца.

Цхьабакъада, цар массане ийла-нигата Ший Хьехамашца лард йилла вагIаш вар Даьла ва. Цун еллача лардал лаккхагI уж айбеннабац, е айлуц, е айлургбац. Цар хIаране шо-шоай дешашца, ийлашца белгал доах, керда доах Даьла Хьехараш, пайхамараша даь васкеташ. Цхьанне яздаьр, вокхо яздаьчох къердаш, эргаш хул, амма цар ларда-кIийле цаI мара яц – Даьлера десса дешаш. Из маIан бакъде, чIоагIде дош кховдаду аз жугтий оазархочоа:

НачIало догцIенна баь кхоллам
юхьиггагара чаккхенга кхаччалца –
массехана динца бувзаме хул,
Даьла цу белха даькъе а хул.
(Игорь Губерман. Таржам Ф. Х.)

Коазой Iийса а Дала адамлена еллача ларда-кIийлена тIа чIоагIа венна латташ ва, цу тIера ца воалаш, вIалла юстара ца лелхаш, оагIора чуцаветталуш. Кхыбола яздархой, оазархой ийлаш Тхьамадас ший тайпара, кхы цар цхьанне а цаяздеча кепах хьаоттаяьй. Цун дешаш а ийлаш а кхыча яздархой, оазархой чарца тувлаяргьяц, шоаш къаьста латта уж йовзарьгйолаш, цкъа Iойийшича йицлурьгйоацаш.

Iийсай йоазуво кхыбола цIи хеза яздархош баь кхолламаш дIабоабац, юстара бахац. Цо цар ийла-нигат кIоаргду, къоагаду, сийрдагI ду, дегашка-синошка чудужаду. Кхы цхьаькха йоакха белгало, эргам болаш да Iийсай мелдола йоазонаш. Цо санна Даьла хоаставе, Цунга текъа ховш яздархо кхы дукха вац. МаллагIа овла тIера гIетташ я уж Дала хоастам беш йола ийлаш? Цунна дегчу доалача иман тIара йоагIаш я:

Ийлашца сигленашка лелар,
Ший начIала дирст йолаер –
Даьле Даимлен Йоарженах
Са дIалаьцача латтийсар.
(Омар Хайям. Таржам Ф. Х.)

Аз яздечох ца тешачо фу де деза? «ГIалгIай» цIи йола цун дешарьг, кхыдола цун кхолламашаш Iодеша... Харцача Iаьдало вайна тIатеча, чуеттача лай оамала духьал даккха цул дикагI дарба дац. «ГIалгIай» Iодийшачоа аттагI хургда кхетам лай оамалах IоцIеннабе, из дIахоарцае. ШоллагIа-дале, укх шин бIаь шера эрсий чоалтачаш боабаьча вай берий, дай-наьной, йижарий-вежарий Iийсай мугIарашца - цун сино, дего аратувса «цIий гурматашца» дегаш вай лувчадой, вай синош Iамаргда тIаяьржача Эрсий харцона духьал отта.

Цу лоархIаме гIуллакха дика новкъост ва шоана Коазой Iийса, тешаме гIончий я шоана цун син тIара гIайтта ийла. Къоарга соцам ба цо маьлхе баьккхар: «Шийца оагIув биллар кIалвитац Дала - Даьлаца оагIув билла хьаденад вай къам хIанзолца. Дунен чухь бIагал мел баьнна харцой, шоай харцо чакъяьккха, вайна тIабарж; дунен чухь бIуйгал мел баьнна къизой, шоай къизал Iабае, вайх тIалат; - амма цу Везача Дала уж харцой а, уж къизой а, малхо ша бошабеш санна, хана-замалах бошабий, эшабий, кхоачабий, боаций бу. Вай дус, воаш долчча, воай мехка...»2

Фаьрьгхой Хьамзат

Аьтинг бетта 2012 шера яздаьд
Лайчил бетта 25-ча дийнахь 2024 шера тоадаьд
https://proza.ru/2018/01/17/885
http://stihi.ru/2018/01/17/7428

1. «Бада» тIа - шоллагIа гIата тIа я Iийсай болх бу моттиг.
2. «Г1алг1ай», дешарьг 5, оагIув 27.

ДОШЛОРЬГ

Аьтинг бутт – июнь.
Лайчил бутт.
БIазем – воображение.
ГIат – этаж.
Кильг ваьрдиллар – благословить.
Цхьантохар – залп.
Iемараш – кладбище.
НачIал - талант
Оазар – стихотворение.
Оазархо – поэт.
Текъа – Даьла хьоаставе, Цунга дехар де.