Макъала

ША Ч1АЛАКАЙ МУГ ИЙИН.
Гьар миллетдиз вичин хайи чил, вичин ч1ал, вичин къанунар ава. Чахъ авай виридалай багьа тир ч1ал – Лезги ч1ал я. Гьар са инсанди вичин ч1алаз гьуьрмет авуна к1анда. Къуй и дуьньядал са инсани тахьуй жуван ч1ал рик1елай алуддай, са лезгини тахьуй хайи дидедин ширин ч1ал мецелай квадардай. Ч1ал квадарай инсан , инсан яни мегер? Ч1ал квахьайла инсанди вичин чиникай вучда? Гьи  чин алаз ам лезгийрин юкьва жеда?
  Йикъалай- къуз заз аквазва, гьайиф хьи, чи хуьрера гьик1 инсанар къвез-къвез чпин арада урус ч1алал рахазват1а, чпин рахунра урус ч1ал ишлемишзава.  Гьелбетда, чна урус , араб, англ. ва маса ч1алар чирна к1анзава, вири патархъай алакьунар хьун патал амма дидедин ч1ал садрани рик1елай алудна к1андач.
Чи райондин кьил Нариман Шамсудиновича гзаф тир хъсан кар кьиле тухузва. Гьар 21 февралдиз , Дагъустанда дидед  ч1аларин сувар яз тестикьарнавай юкъуз , гьада Лезги ч1ал патал еке тир конференция кьиле тухузва. Гьа конференцияда чи районда авай муаллимри, лезги ч1алан адетар хвена, чпивай жедай  кьуьлер ва манияр халкьдиз къалурзава.
Гзаф муаллимри ва шаирри чпин Лезги ч1алаз бахшнавай докладар к1елда. Гьар йисуз и юкъуз ч1ехи тир сувар чи Сулейман- стальский районда киле физва.
«Лезги ч1ал – халкьдин хазина я» и гафари чак руьгь кутуна к1анда. Чна ихьтин гафар садрани рик1елай алудна к1андач. Чи Лезги ч1алан шаир , Азербайджан республикада яшамиш жезвай, Седекъет Керимовади ч1алакай ик1 кхьенай:
«Ам зи иман,ам зи п1ир я.
Ам зи суьгьур , ам зи сир я.
Ам сабур я лезги чилин,
Ам абур я лезгивилин.»
 Ихьтин ч1алар к1елайла бес гьар инсандик лувар акатдачни? Гьа ихьтин ч1алари чи кьилиз мадни жуван ч1ал к1ан хьунин фикирар гъида.

Са бязи инсанар гьалтайла, ч1ал рик1елай алуднавай инсанар акурла , зи мецел ихьтин гафар къведа:
« Вучиз, диде, лезги ч1алал рахазмач?
Вучиз инсан инсанд ч1алахъ агъазмач?
Лагь, вучиз чун къакъатзава ч1алавай,
Лезги к1вале ц1ай къувунвай къвалавай?»
 Чна чи ч1ехи жезвай несилдиз гьахьтин тарсар гана к1анда хьи, абурун ч1ал лап рекьидай бередани рик1елай тефидайвал.
Алатай девирдин мисал ихьтинди тир « Ч1ал чизвай инсандиз, халкьдин рик1ин сир чир жеда.» Гьа и мисал патав гумаз, жува кхьенвай ч1аларал лугьуз к1анзава:
« Ваъ, диде, инанмиш я чи Лезгияр,
Са хизан яз, са халкь хьана , сад жеда.
Дидед ч1ал хуьх, чилни , вик1егь лезгияр,
Игитар куь рекье аваз мад жеда.»
   Са инсандини акъудна жибиндай пул к1вачерик кадардач, бес ч1ал вучиз кадарзава? Ч1ал виридалай багьа шеъ я, ам чаз ата бубайрилай чи несилдиз вичин къамат хвена атанва.
Ша ч1алакай муг ийин. Ибур гьак1 лугьузвай гафар туш, гьелбетда, виридаз чидайвал , къушар мекьи хьайила чпиз чими ульквейриз лув гана хъфида, амма гатфар алукьайла, гьасятда чпин хайи чилел хкведа. Хтана чпиз мукар эцигиз башламишда. Ша чнани къушарилай чешне къачун. Фикир гайит1а , чуни гьабур хьиз физва маса меркезриз к1валахиз, амма хайи чилел хтайла, хайи чиликай муг авуна к1анда, гьа и мука анжах са ваз хас тир лезги ч1алал рахана к1анда.
Жуван шиирдалди заз и гафар теснифариз к1анзавай:
« За ч1алакай муг ийида,
Шаирвилиз генг рехъ гудай.
За ч1алакай ц1ук ийида,
Ялав хьана, чаз экв гудай.»
  Урусрин ва маса миллетрин юкьва к1валахдайла, гьелбетда, урус ч1алал рахана к1анзава , сад- садан  гъавурда акьадайвал, амма жуван халкьдин арада вучда вуна урус ч1алакай? Ам ви кьилин винизвал яни? Кьилин винизвал гьам туш, кьилин винизвал им ата бубаяр, бубаяр рахай, чи хайи дидедин ч1алал рахун я! Ша чна чи Лезги ч1ал  квадар тавуна гьамиша рик1ел  хуьн!