Стась Высоцкi

Уступ

Мой родны край! К табе іду я
Ўжо больш, чым 43 гады,
С тае пары, як малады
Паверыў, што жыццё існуе,
Каб гарызонты адкрываць
І іх святло ў край родны несьці,
Ад зьмен жыцця не адставаць,
У сваім саку не стыць на месьці
А множыць досьвед, што народы
Пазналі на шляху свабоды!

Я сьвет пазнаць хацеў не з кніг.
Жыццё пабачыць за мяжою,
Ці ўсюды мернаю хадою
Яно і там ідзе для ўсіх?
Бо зьмен не ведала сяло
Дні йшлі у небыццё паволі
Іначай быць і не магло,
Як мне аб тым казалі ў школі,
Бо апякаецца ўрад
І маёй доляй акурат!

Бо будзе, як Савет Вярхоўны
Намеціць і запіша ў план,
Не турбаваўся каб Іван
Як жыць, а план выконваў поўны!
Народ жа меў штодня заботы:
Дастаць якой дзе кілбасы,
Даюць дзе ялавыя боты
І плашч балонью для красы?
Хоць духата ў ім стаяла,
Ды тое маладосць трывала.

Hарод з сяла збягаў у горад.
Дзяўчаты як і юнакі
Кідалі к чорту лёс такі
І, шлахам просьб і адгаворак,
А часам нават "падарунку"
Куплялі пашпарт і дазвол,
Спяшалі ў гарадскім кірунку
Забыць жыццё самотных сёл.
Бо радасці было нямнога,
Дзе ў камунізм ішла дарога.

Здаваўся Мінск абетаванай
Мясцінай нам у тыя дні!
Мне вуліц сніліся агні.
Яго і ліпы, і каштаны,
Што па вясне куплялі ў нас
І ў Мінск сюды перасялілі -
Аб гэтым гутарыў наш клас,
Дзядзкі ў калхозе гаварылі.
Мінск уяўляўся сьветлай марай
У параўнанні с Тучай шарай!


Кніга I

1. Дзяцінства

Дзяцінства, яснае як сонца,
Чаму не доўжышся бясконца?
Чаму няма твае пары
Даўно ўжо на маім двары..?
На ім бярозы, елкі ў неба
Растуць, як бы яно так трэба.
А на пляцы старое хаты
Расце высока дуб кашлаты.
Гамоніць з ветрыкамі ўранку
Ці ў голлі гойдае заранку,
Схавалася што ў яго шаты.
Вось выйшаў лось і рык хрыплівы
Панёс вятрыска ў наваколле.
Прыцiхлі разам лес і нівы,
Бо лось чакаў адтуль адказу,
Каб канкурэнта ззорыць зразу
Ды, пачасаўшы рог аб хвойку,
Адразу кінуцца ў бойку!
Вось так пішу і вокам бачу
Я хутар бабін, рэчку Начу,
З кілімам мяккім муражыным,
Затканым мятаю і тмінам,
З чубкамі белае сівіцы,
С травою-слёзкай ля крыніцы
Ды з парасонам валяр'яны,
Якой, панюхаўшы, як п'яны
Саснуў у момант кот ля плоту,
Рачулка ў хустачцы чароту,
Стракоз чырвоных, сініх крылы,
То жоўтых i зялёных разам,
Пазбыўшы прыцягнення сілы
Ў паветры застываюць часам!
Плывуць назад, пасля ўбок
І заварожваюць тым зрок...
Дзяцінства, што як іх крыло,
Няведама куды сплыло....


2.Родны хутар

На захад ад хаціны далей
Ляжаў папар. Там два дубы
Шаноўнай вартаю, як бы
Курган над Начай атачалі.
Давалі  цень і прахалоду
Надзейную ў час летняй спекі
Густыя шаты. Год ад году
Спяшала Нача ў край далекі
Бруілася па іх карэнні
Прама ў кургана сутарэнні.

Аднойчы на рачны пясок
Рака ў ножнах меч намыла
Ды ржавы штык, даўгі як шыла,
Пад ківер стлеўшы паясок.
Расказвалі старыя людзі,
Што біўся тут Пётр І з швэдам.
Таму гадоў больш дзьвесце будзе,
Зь Нясьвіжа на Палтаву следам
Ішлі за швэдамі палкі. У пешым стане
Пасекліся i на вякі заснулі у кургане.

Праз два стагоддзі казакі
Ізноў акопы тут капалі,
Хады  бярвеннем мацавалі
Чакалі немцаў з-за ракі.
Быў трэці год вайны ўсясветнай
Вільгельм - стрыечны брат Міколы,
Стаяў на Шчары і ў час летні
Здзяйсьніць надумаў план вяселы;
Разьбіўішы рускія палкі,
На Неман рушыць напрасткі.

Ды ваяваць тут не прышлося
Цар Мікалай аддаў карону
А зь ёй пабавіўся і трону
Бо так у свеці павялося.
Хаця ў Каралеўстве Польскім,
Што з ВКЛ было ў зьвязе
Палітыкай дзяржавы, войскам
Апекаваўся ў даўнім часе
Сенат. Кароль выконваў волю
Сената толькі і даволі!

Час затушыў вайны пажар
Акопы лесам зараслі
Праз іх сцяжынкі дзве вялі
Наўпрост на хутар. Колькі мар
Круцілася ў галаве малога,
Калі ён бег да бабы ў госці,
Бо зрок не прапускаў нічога,
Шукаў ці новае ёсць штосьці?
Пяшчотна кратала рука
Ў гняздзе яечкі жаўрука.

А той вісеў высока ў небе
І з песняй звонкай аддаляўся,
Каб і малы за ім падаўся,
Гняздо забыўшы ўжо на глебе.
Малы сачыў яго палёт,
Што да зямлі ніжэй спускаўся,
Счароўваў душу навылёт,
То заціхаў, то ўзмацняўся,
Іскрынкі з неба сыпаў гукаў,
Каб Стась, гняздо забыўшы, слухаў.

За ім прабегшы крокаў пяць
Малы гнязда болей не бачыў,
Хаця яго ён і пазначыў
Сцяблінкаю, каб адшукаць.
Ды песьні жаўрука ручай
Перасыхаў струменіць з неба
Сядзела птушка зазвычай
У яе гняздзе. Была ж патрэба
Яечкі  грэці цяплом цела,
Каб птушаня расці хацела.

Ды вось і хутар. Бы ў вянку
Будынкаў зрубы там прывольна
Сярод бярозак беластвольных
Стаяць нібыта ў танку.
На захад - крыты гонтам дом
У два канцы і дзве святліцы.
Веранда, сенцы. За вакном
У кусце язьвіню сініцы
Зьвілі гняздзечка ў вешні час,
Бо ціха там было як раз.

На кухню з сенцаў вядуць дзверы,
Там печ і чорны ўваход.
Ён вёў на захад да варот,
Дзе над балотам кужаль шэры
Па вечарах туману плыў.
Знікалі ў ім кусты і дрэвы.
Парой ён даплываў да нІў
І птушак заціхалі сьпевы.
Аднак да позняе пары
Таўклі мак мошкі й камары!

У памяшканні між святліц,
Што іх як бы сабой злучала,
Стаяк кафляны стаў удала,
Дзве шафы, некалькі паліц.
Быў выхад на веранду для гасцей
Вялізны фікус у кадушцы ля ўваходу.
Тут бавіў час у восень найчасцей
Стасік у дрэнную пагоду.
Праз дзіркі ў дзьверцах стаяка
Страву агню нясла рука.

На поўначы двара гумно
На ўсходзе свіран, хлеў, вароты.
У іхніх шулах без турботы
Жыла сям'я шпакоў даўно.
Аднойчы Стась да сонца ўстаў,
Залез варотамі на шула,
Яечкі ў шапачку сабраў,
Прынес у хату, каб зірнула
На іх матуля. Ды, о жах!
Апанавау малога страх.

Бо мама наказала строга
Яечак болей не чапаць
Іначай болей прылятаць
Не будзе шпак. І вельмі многа
Па сваіх дзетках плакаць будзе.
А пакуль будзе іх шукаць
Ён песьняй сонейка забудзе
Збудзіць, калі пара ўставаць.
Не ўстане сонца - будзе ноч!
У гняздо панес іх Стась, як моч!


3. Пераезд у Тучу

У лютым даў сям'і Бог прыбаўленне:
Малы, крыклівы нарадзіўся брацік
Калыска заняла вугал у хаце
Дапоўнілі пялёнкі печы аздабленне.
Было цікава, як малое цыцку ссала
І кулачкамі мяла маме грудзі
А вачанятамі на маму паглядала,
Як бы пытала ці яшчэ што будзе.
То ручанятамі лавіла валасы
Ад мамінай расплеценай касы.

Пасля кармлення засынаў Антон
Мама яго ў калыску ціха клала
І нейкі час паціху калыхала
Пакуль не наступаў спакойны сон.
Сястра Марыйка, іншым разам Стась
Яго, як прачынаўся, калыхалі.
Калі ж Антось не спаў, то тата Ясь
На скрыпцы граў там, хадзячы  па залі.
Малы сціхаў, пачуўшы скрыпкі звон,
Бо музыкалны слух ужо тады меў ён.

Часамі прыязджалі з Тучы госці:
Калодачка Валодзік, Колік кавалёў,
Ён на гармоніку граў проста будзь здароў
Калодачка ж на барабане грукаў штосьці.
Лілася музыка праз вокны на прастор
Ёй падпявалі жаўрукі ў небе
Гайдаў на лапах яе рэха бор
І водгук паднімаўся краскамі на глебе.
Бо мухыкаўсё наўаколле ажыўляла
І радасныя слёзы выбівала.

Нібы з якой чароўнай табакеркі
Ліліся гукі стройныя на волю
Пра час былы, пра радасную долю.
Усё паланэзы, вальсы ды абэркі.
То па де грасс, то полька- завіруха,
Лявоніха, кадрыль за ёй гапак
Былі б да густу й гарадзкога зуха,
А пад канец канцэрту - кракавяк!
Правай за талію а левай за руку
Хадзілі пары далікатна ў танку!

Зіма згасала. Плыў па Начы лёд.
Журчэлі між бярозак ручаіны.
Прынесла радыё цудоуныя навіны;
Сталін памёр і уздыхнуў народ.
Стаў Маленкоў ужо Прадсаўнаркома,
Сакратаром КПСС Мікіта стаў Хрушчоу
Знік Берыя кудысці невядома,
Як дзесяць год таму прапаў Яжоў.
Правадыры ўпотай ад людзей да рана
Дзялілі спадчыну памерлага тырана.

Прышла вясна. Павысыхалі слёзы
У школнікаў. Бо плакалі з нагоды
Канчыны Сталіна ўсе эСССР- народы
Нягледзячы на моцныя марозы.
Жыцвё запланаванай каляінай
Паўзло без Сталіна няўдала, як пры ім.
Народ заняты думкай быў адзіна,
Як выжыць бы ў сацыямізме тым.
Бо нават хлеба людзям не хапала
Яды ж сістэма картак не давала.

Ў канцы сакавіка на двор заехаў воз
І ўсё дабро сям'і на воз той загрузілі
Антося ў ночвах с краю палажылі
І рушылі пад звонкі стук калёс.
Бывай прытулак мар! Шчаслівыя дзянькі
Стась зведаў тут не раз вясноваю парой,
Калі збіралі сок з бярозаў у жбанкі,
Там дзе сок кіслы быў,  біў гладышы ''герой''.
Казала маці ды і суседзі так казалі
Што мабыць гладышы каровы патапталі.

Бывайце сябрукі! Мы весела гулялі
Між хвоек і бяроз шукаючы чарніцы
Бляск дыяментных рос нам будзе вечна сніцца
І сонейкі суніц, што ў промнях росаў ззялі.
Да Курачыцкіх там вяла канава,
Гайдаў пад хвойкай Ясь акружную дзятву.
На елку Стась залез. На самы верх, праява,
І шышкі там зрываў, задраўшы галаву.
Убачыўшы яго на елцы, аж знямела
Матуля, а як упадзе няўмела.

А вось і Туча. Двор, адрына, пограб, хлеў.
У вянку з клёнаў за бярозай белай хата,
На горцы груша тоўстая кашлата
Трымае глебу. На ёй шпак новы спеў
Адладзвае ўжо за нотай ноту
І, каб хутчэй пазбыць тую заботу,
Рулады ў наваколле сыпле з дрэў.
То яўкне кацянём, сарокай застракоча,
То пяным дзецюком нястрымна зарагоча!


4. У Тучы
Дзяцінства Стася дзень за днём
Цякло нясьпешнаю хадою...
Аддаў бы многа ён за тое,
Каб зноў убачыць двор і дом
З двумя клянамі, бы ў вяночку
А спераду бярозы шаты,
Дзе мама першаму сыночку
Гарод садзіла каля хаты:
Цыбулі, буракоў, фасолі
Расло на градках там даволі.

Стась там  любіў гуляць адзін
І вырываць, як мама, зёлкі,
Але пасля яго праполкі
Не рос там болей і палын.
Быў пляц гатоў для новай буды.
Ён розных палак меў даволі -
То былі тычкі ад фасолі,
Што Стасік вырываў усюды.
Вялікай не рабіў бяды -
Яму хапала й поўграды!

Мінула год ці паўтара
І Стась асвоіў агарод.
Затым ён выйшаў у народ
На вуліцу, дзе дзетвара
Гуляла ў хованкі, ляпіла
С пяску і замкі, і палацы
І цэлы дзень гуляць любіла
Пака бацькі былі на працы,
Але кідалі ўсё на месці,
Як мама клікала іх есці.

Затым у позні надвячорак,
Забыўшы ўсё, хацелі спаці.
Хоць ногі мыць казала маці
Спрытней нават самых вавёрак
Мы заляталі у пасцелі
І засыналі на хаду
І есці нават не хацелі
Парою на свю бяду,
Бо мама ўсё-такі будзіла
І ўсё роўна ногі мыла,

Дзень новы пачынауся ціха
Бразгала брамка ад варот
І за кульбакай напярод
Ступала баба Адасіха-
Матуля майго бацькі Яся
Жыла, што на другім канцы.
Прыходзіла, каб клікаць Стася
К сабе дадому на блінцы.
Стась рады быў таму паходу,
Бо да блінцоў давала й мёду!

Аднойчы з бабай Адасіхай
Стась рушыў порстка са двара,
Бо есці мёд была пара.
Ды па дарозе Мазурыха -
Сяброўка бабіна сядзела.
Прыстала баба сама к ёй
І слухаць Стася не хацела.
Бабулю Стась кульбакай той
Чуць падагнаў. Бо бавіць час
На плёткі не хацеў якраз!

Бабулю злосць апанавала
Яна зайшлася у праклёне
Яго Стась помніць да сягоння
І як яна тады крычала.
Ды ўсё прайшло, як навальніца,
Што грымне чуць і ўжо сіхае,
Нядоўга так магла сварыцца
Бабула, бо была не злая.
Стась, перажыўшы гэткі жах,
Не захацеў прадоўжыць шлях!

Нядзелю, можа нават болей
Стась к бабе не хадзіў у госці,
Але пасля, паняўшы штосці,
Пайшоў да бабы сваёй воляй
І, яшчэ чуць адкрыўшы дзьверы,
Прасіў у бабы прабачэння:
Няхай яна яму дасць веры,
Шкада што і яму здарэння!
Бабуля хай забудзе тое,
Бо ён жа ёсць дзіця малое

На тым закончыўся паход,
Прабачыла бабуля ўнука,
А Стасіку была навука
На многа часу напярод,
Што нават калі бачыш вокам
Ты мэту, бегчы не спяшайся,
Прыкінь шлях лепшы, ці далёка?
І тады толькі  адпраўляйся!
Бо ўсё ў жыцці йдзе па закону:
У спешцы не бывае плёну!


5. Паход у Руду

Наш Стасік сталым стаў даволі
Чатыры   ўжо яму гады,
Дарогай, што вядзе па полі,
Ідзе ён з Тучы да Руды.
Сядзець не хоча адзін дома.
Хады ўсяго гадзіны з дзьве
Дарога добра ўся вядома,
Як карта ў хлопца ў галаве.
Ідзе пад спевы жаўрука
Праз поле да Маладніка.

Хадзіў ён з мамаю не раз
К Раінцы бабе несла мама.
Вяла дарога, помніў, прама
Ўскрай лесу і на пералаз.
За ім Раінкі бабы дом,
Далей лужок і речка Нача
Цячэ, звіваецца вужом
То па каменні скача.
Бярозак белых гурт вясновы
Збягае пад ялінаў сховы.

Садок вядзе ад дому к Начы,
Антонавак там дрэвы тры,
Наліву белага шары
Прывабліваюць зрок дзіцячы.
Сінеюць слівы. Сонца блікі,
Прабіўшыся праз дрэваў шаты,
З званкоў, рамонкаў, павілікі
Кілім расцьвецілі багаты.
А язьвінь аздабляе дом
Бутонаў срэбраных кустом

Ад хаты вузкая сцяжынка
Зьбягае ў сад пад кроны дрэў,
Пад салаўя вясновы спеў.
І да крыніцы, дзе Раінка
Бярэ ваду. Яна ў крыніцы
Халодная і ў спёку лета,
Калі так хочацца напіцца
І смага сонцам так сагрэта,
Што за глыток тае вады
Аддаў бы й золата груды!

Крынічка ў Начу выцякала,
Дзе ў ямах і вірах ракі
Жылі язі ды шчупакі
І ракаў там было нямала,
Вусатых чорных ды з кляшнёю
Таўшчэйшай чым рука у Стася.
Рак рыбак перашчыквау ёю,
Як яму лоўля ўдалася.
Былі там мянтузы, ліні
І процьма плотак ва ўсе дні.

Там косы распляталі плыні
Русалак, што ў вірах жылі.
Дзяўкі то сельскія былі,
Якіх змануў і жорстка кінуў
Сядзець адну часам з дзіцём,
Забыўшы клятвы ўсе каханы.
Яна ж, жыла што пачуццём,
У рацэ гаіла сэрца раны.
Русалкаю рашыла стаць,
Каб яго ноччу ўпілнаваць.

Калі ж ён прыйдзе да ракі
Лавіці рыбу ці напіцца,
То могуць неўспадзеў з'явіцца
Русалкі тонкіх дзве рукі.
Халодныя, як быццам з лёду,
Так цесна шыю абаўюць
Зацягнуць здрадніка у воду
І скончыць  ён жыццёвы пуць!
Даволі страшнае паданне
Пра вераломнае каханне

Каханне ж - пачуццё святое!
Русалак Стасік не сустрэў
Ды і жаданнем не гарэў
Пабачыць ноччу  дзіва тое.
Ён болей верыў, што іх душы
Перасяляюцца ў стракоз,
Што расцьвітаюць нібы ружы
Зляцеўшыся на ціхі плёс.
Зялёна-сінія з адценнем
З празрыстых крылаў шапаценнем

І з галавой, бы ў верталёце,
З цёмна-бліскучымі вачыма.
Яны ўсё бачылі, што міма
Іх праплывала ў палёце.
Як ветрык крылаў шапаценне
Чутно было, як  застывалі
Шчапіўшы целы на імгненне,
І ў люстра вод нырца давалі
Адны, другія ж адляталі ўбок
Што нават не лавіў іх зрок.

А тыя, што ў вадзе зьнікалі,
Былі русалак душы гэта.
Іх сэрцы адагрэла лета,
І на адзін дзеь яны сталі
Ізноў жывымі. Узляцелі,
Каханака між жывых шукаці,
Каб яму крылы шапацелі,
Слывамі першымі дзіцяці,
Што мець не прагнула багата:
Матуля каб была і тата!


6. Сямья

Быў красавік. Яшчэ не стаяў снег
Ад сонца ён хаваўся за платамі,
Хрумсцеў падмёрзлы ў ранку пад нагамі
Званіў  "кап-кап" - пад сонейкам са стрэх.
Штораніцы паліла мама ў печы,
Пякла аладкі з пытляванае мукі,
Мачанку смажыла, жылі не ў галечы
З баршчом і з бабкай пражыла гаршкі.
Чыгун вялікі бульбы там варыла,
Каб ежы для сям'і на дзень хапіла.

Матуля Воля была статная кабета:
Рост не малы -  аж метар 62
На лебядзіна стройнай шыі галава
Нясла вянок з двух кос пад колер лета.
Высокія, жанкам на зайдрасць, грудзі
З асінай таліяй прывабна стройны стан.
Як ворана крыло разлёт брывіны будзе,
Што песьціць  карых воч бяздонны акіян.
Хадою лёгкая, нібы вятрыска ў полі,
Была адметнай ад усіх жанчын даволі.

Увішна прала і ўмела коўдры ткаць
На кроснах усю зімку да вясны.
А для дзяцей, каб прыляталі сны,
Казала казкі і любіла напяваць
Чысцейшым, як вада з крыніц, мецца-сапрана
"Купалінку" ці "Сьпі каток мой, люлі-люлі",
"Пасеяла гурочкі",  "Ой, рана на Йвана",
Што людзі ход спынялі, як іх чулі.
Бо гэтулькі цяпла няслі напевы тыя,
Як быццам сам Арфей пеў ноты залатыя.

Расла хоць сіратой яна ў бабулі з дзедам
І ўжо з сямі гадоў запрэжана ў работы,
Да сэрца блізка і жанок другіх заботы
Прымала і нясла для іх парады следам.
Дзяцей любіла болей за сябе,
Давала ім спакой і абарону,
Падтрымлівала дух іх у журбе,
Жыла з другімі па дабра закону:
Калі магла, то шчыра даравала,
Каб жменя для дароў не пуставала.

Па вечарах збягалася дзятва
Сяброўкі Машкі і да Стася- поўна хата.
Ігралі музыку Ясь з Колікам багата,
Што часам аж звінела галава.
Гулялі ў жмуркі. Іншы раз прыгоды,
Расказваў Ясь, вясельныя здарэнні,
Што сьведкай бачыў у былыя годы
І выпадкаў камізм расказу быў карэннем.
Прыгоды ж Ясь апавядаў настолькі ўдала,
Што ўся кампанія ад пуза рагатала.

Праз год па пераезду ў Тучы стаў калхоз
Бясплатна туды коней паздавалі
"Людовы дом" ці клуб на стайню разабралі
На агародах канапляны лес парос.
Каноплі сеялі, каб віці з іх канаты,
Патрэбныя ў карабельным дзелі.
Райком так прыказаў і тэмпы былі ўзяты
Высокія, хоць сеяць людзі не хацелі.
Але прыказ далі бальшавікі
Каноплю сеяць! Можна ткаць з яе мяшкі.

Прышла з райкома з Клецку пастанова:
"Стварыць "Чырвоны партызан" калхоз,
Каб кожны член усё, што мае ўнёс
Каб лад жыцця ў Тучы змяніці адмыслова.
Лаўрын Якубчык яго будзе старшынёй
А брыгадзірам выбраць Заяленчыка Івана!".
Былі бо галата, хоць мелі  кожны свой,
Надзел і не малы, ды хлеб канчаўся рана.
Як мокрае гарыць- абудва працавалі,
Зямельку ж пад працэнты ў  арэнду аддавалі.

Калхоз для яго членаў стаў як бы сям'я
Зрабілася жыццё ад партыі залежным
Калхознік працаваў на полі ўжо бязьмежным,
Ды вызначаў райком сяўбы час і жніў’я.
Ў калхозе селянін прынуджаны  быў красці
Бо мераю работ пусты быў трудадзень
І хто не працаваў, ды краў – той жыў у шчасьці
А добры гаспадар не меў дабра нідзе.
І толькі старшыня за новага жыў пана,
Бо ўсё было яму ў калхозе даравана.

Калхознік жа карміўся з агароду,
Надзел у 20 сотак кожны меў
Раслі за звычай там пару садовых  дрэў
Між імі бульба. А стаццёй даходу
Былi карова, парсюкi, курыны статак.
Iх ды сьмятану, мяса з салам прадавалi.
Хоць не вялiki, але ўсё ж дастатак,
Бо грошай у калхозе не давалi.
Без пашпартоў жылi i лепшай долi
Шукаць i  не маглi, жылi бо ў няволi.

Пасля Лаўрынавых ўгавораў i пагроз,
Зямлю, каня i воз - ўсё каб было  цiха,
Здала ў калхоз матуля бацькi, Адасiха,
А бацька Стася не  ўступiў сам у
калхоз.
Служыць нягоднiкам лiчыў ён за абразу,
Бо хто гулякай быў, той жыць не ўмеў.
Ён верыў, будзе мець сацыялiзм паразу
I быць сярод зладзеяў не хацеў.
Збылося ўсё, ды больш не ўбачыў ён
На бацькаўшчыне новых сьветлых  дзён.


7. Саугас Туча

На поўнач ад хацінак Тучы
Былы паноў Еленскіх двор.
Парадку новага узор,
Шлях к камунізму немінучы -
Паноў саслалі ў Казахстан
Канфіскаваўшы ўсё, што мелі.
Ў таварняку паехаў пан
І ўсе, што ехаць з ім хацелі.
Панамі сталі парабкі, бо ў тым 39 годзе
Паноў і кулакоў, як клас, было знішчаць у модзе!

Пасля вайны там стаў саўгас
Пад назвай выбітною: "Туча".
Паноў забылі. Хоць балюча
Глядзець было, як кожны раз
У час сяўбы, як па заказу,
Ды і пад час другіх работ,
Райкам  даводзіў план саўгасу
Якім  павінен быць прыплод!
План па надою ад каровы і калі сеяць буракі -
Хоць не патрэбны і не новы, але ж выконвалі такі!

Палац Яленскіх - дом с франтонам
Ў вянку з сярэбраных таполяў
Глядзеў там на сяло і поле
Радамі вокан задумённа.
Перад парадным уваходам
Парку ландшафтнага кілім
Збягаў з узгорка. Пахла мёдам,
Цвілі ўсё лета кветкі ў ім.
Рой матылькоў і пчол прыгожы
Збіраў нектар з руж агарожы.

Парк меў мяжою брукаванку
І, як па ёй каціўся воз,
Падковаў звон ці грук калёс,
Чутны былі ў вёсцы зранку.
Граніт быў гладкі адабраны
І так паложаны майстрамі,
Каб пальмы ствол ствараў жаданы
З галін раскошнымі шатрамі,
Дажджу дзе кроплі ў дзень вясенні
К ствалу збягалі б па каменні

Дарогі ўздоўж, нібы маністы,
Ад спіртзавода да шашы
Стаялі елкі. У іх цішы
Быў ветру подых волкі, чысты.
Далей два шулы ад варот
Паўразабраныя стаялі -
Парадны колісь уваход
На ўзгорак і к маёнтку далей.
Ў палацы ж месцілася к часу
Праўленне ўсяго саўгасу.

На поўнач ад палаца пана 
Быў агарод з фруктовым садам,
Што атачаўся ліпаў радам
Між іх стары дуб нечакана.
Гумно, дарога-брукаванка,
Цераз балота на край лесу.
Дамы для парабкоў, падпанка –
Цівуна меснага замесу.
Падвал для спірту, спіртзавод
Канюшня, к кузні паварот!

Лядоўня, каля кузьні той,
Дзяцей там вабіла трывала,
Бо ў спёку лета лёд хавала.
Яна ў сярэдзіне сваёй.
Лёд гэты секлі на кускі,
Каб з малаком абкласці чаны.
Дзятве давалі кус, які
Быў як марозіва жаданы.
Наўкола  сажалкі – таполі,
З буслянкай на адной  у голлі.

На сажалкі канцы паўднёвым
Стаяў калісці млын стары,
Як успамін з тае  пары
Застаўся мост з насцілам новым
Ды ў два рады чарнел палі,
На якіх колісь млын стаяў.
Цяпер ракі Тучанкі хвалі
Раку і той злучылі стаў,
Што яны разам ушыркі
Стваралі метраў сто ракі.

Паўз сажалку ад вілы пана
На поўдзень,  леваруч ракі,
Па грэблі цераз два масткі
Была ў вёску скіравана
Са жвіру тупкая дарога.
Праваруч возера ляжала.
Русалкі месяца нарогам
Люстэрка возера бывала
Забыўшыся ў гульні хісталі
І плёскалі на бераг хвалі.

Хаціны Тучы на пагорку
Стаялі з захаду на ўсход
Пляц атачаў штакетны плот.
Вяргіні, ружы ў панадворку
Сады з груш, вішань, яблынь, сліў,
Дамы пад  бляхай ці шчапою
Ды з аканіцамі на ўздзіў
Майстроў аздоблены разьбою.
Яна служыла ў тую пору,
Як абярэг ад загавору.

Ў саўгасе платаю за працу
Рубель быў. Тут грашмі плацілі
І людзі зь вёскі больш хадзілі
Па грэблі к панскаму палацу,
Бо грошы зьменьшвалі заботы;
Было не трэба на базар,
Купіць за іх у краме ўсё ты
Мог, калі толькі быў тавар.
А меўшы грошы на тавары
Няма патрэбы і ў базары!

Было так лепей, больш удала.
Быў стрыжнем партыі саўгас
І на сяле рабочы клас
Ён памнажаў даволі стала.
Як прадстаўнік КПСС,
Дырэктар правіў тым саўгасам,
Вёў к камунізму і ў прагрэс
Дарогай невядомай часам,
Рашаў бо з'езд КПСС
Праблемаў і праблемак лес!

На тым шляху было нямала
І дасягненняў і параз,
Бо новае не можна ўраз
Адладзіць так, каб шлях трымала.
Быў то эксперымент дзяржаўны
Грамадзтва рэзалі, сшывалі
І не заўсёды быў той спраўны,
Хто лейцы браў, каб ехаць далей.
Памылкі гэтае пары
Відны, што ты ні гавары.