Ц1ийи адет макъала

Гьиниз физва   чи манияр, адетар -
Аваз  чара, гафар чара, руьгь   чара ?
Дигиш  тийин ша къилихар, хесетар
Лагь,  жедайвал  «Перизада» япара !
Билал Адилов

Адетар зурба зат1ар я, ч1ехи къуват авай. Адетар я чна кутурбурни туш, я чавай хкудизни жедач. Са бязи адетар лагьайт1а гьич рик1елни алачиз дуьздал акъатна, халис диб адетар жеда. Уьмуьрдин к1валахар я ман.
Пакамалай Хануман рик1ик къалабулух квай: ада къе гададиз свас це  лугьуз адет тирвал къавумрин к1вализ финин эхиримжи гьазурвилер аквазвай. Ряхъ яргъалди тир, и кар себеб яз тади авуниз мажбур тир.
Гьар к1вале жезвай рик1ин шад к1валахар я ибур, вири дидеярни гьа ик1 гьар жуьре фикирар ийиз: «Яраб  вири хьанат1а агудиз? Рик1елай алатай зат1ар ават1а?- лугьуз жедайди я. Адетдивай я и суалар.
Вуч хъсан к1валах я им! Диде-бубадик ихьтин шад к1валахар хьайила акьван гьевес акатда хьи, налугьуда ибур  лувар акатай къушар я, вини дережайрай т1ебиатдин гуьзелвилиз килигиз шад жезвай. Гьак1 тушни кьван?
- Виридаз акурай гьа ихьтин йикъар, виридан балаяр бахтлу хьана диде-бубайрин рик1ерик лувар акатрай,- лугьуз вичи вичик веревирдар ийизвай дидеди.
Ханум и  фикиррик кумаз яваш-яваш мукьва-кьилиярни к1ват1 хьана, са к1ус гьазур-гьалал фуни туьна вири къавумрин к1вализ рекье гьатна. Къавумри лап хъсандиз кьабулна, итимар чпин столдихъ дегьлизда, дишегьлияр лагьайт1а адетар тирвал  чпин дишегьлийрин везифаяр кьилиз акъудиз свас авай к1вализ манийрал илигна гьахьна. Сусаз чан-рик1 гайидлай кьулухъди, атанвай дишегьлияр, Ханум, це лугьузвай  рушан дидени галаз столдихъ шадвилин эхтилатар ийиз ацукьна. Са вахт алатайла Хануман гъуьлуьн ваха  лагьана:
- Гъваш кван, рушар, суфра, сусан чамадан ахъагъдай вахт хьанва, чаз мажал авайди туш.
- Гьасятда, чан хала - лагьана сусан дидеди, лацу суфра вегьена.  Эмеди сифтени-сифте адет тирвал суфрадал къенфетар эцигна вичин везифадив эгеч1на:
- Бисмиллягь,чаз исятда чи сусан, куь рушан лишанрин шейэр авай чамадан ахъагъиз к1анзава куь эхтиярдалди. Эхтияр гузвани?
- Ам вуч лагьай гаф я, квез вири эхтиярар авайди я, - жаваб гана сусан дидедини (им адетдин жаваб тир). Жегьил рушар лагьайт1а чеб-чпиз килигиз  мили хъуьрер ийиз, регъуьвилер ийиз са патай акъвазнавай. Рушарик гьамиша чамадан ахъайдайла гъайи шейэриз килигиз к1анз тади жеда. Адет гьахьтинди я. Эмеди чамадан ахъайна сифте къизилар авай кьватияр къачуна Ханумав вугана:
- Инал ша, къари, сифтени-сифте жуван сусак туп1ал жува акала, амай к1валахар чна ахпа давамарда.
Ханума кьватийрикай сад ахъайна анай багьа къаш авай туп1ал сусан туп1ак акална.
- Дуьз хьанач хьи, адетдивай хьанач,- лагьана хъвер кваз са милаим кьуьзуь дишегьлиди. Сифте зак1ал акалдай зат1 я. Квез  адетар чидайди тушни? Ахпа амай къизилар. Гьак1 туширни? – лагьана виридаз суал гана. И гафар ван атай Ханумаз вичелай ргар яд илишайди хьиз хьана, вучиз лагьайт1а,ада вичин сусахъ галаз къизилар къачудайла, адавай суса т1алабнай:
- Эгер Куьн рази  хьанайт1а за зак1ал туп1алдин чкадал къаш авайди къачудай, гила гзафбуру гьак1 ийизвайди я.
- И руш зи гададиз к1ан хьана гъизвайди я, за адан хатур вучиз хада, вичиз гьим к1андат1а, гьам къачурай, - лагьана разивал гана зак1алдин ериндал сусаз к1анзавай къаш авай туп1ал къачурди тир. Гила Ханумаз регъуь хьана ийир-тийир кар чизвачир. Ам чилерай чилериз физ гьазур тир. Гьа и арада:
- Гьик1 хьана, вун гьак1 акъваз вучизнава, зак1ал кутур туп1ухъ жуван сусан, бахтлу хьурай ам, - мад ван акъатна а кьуьзуь дишегьлидай
Ц1ийи свас Ханумаз ак1 килигна, на лугьуда адак гзаф ч1ехи тахсир квайди хьиз. Дидедиз ам язух атана, адаз чизвай гьамиша ихьтин межлисра сад гьик1 хьайит1ани сивик пад квачирди жедайди. Ханумаз кич1езвай чеб хъфейла вичин ц1ийи сусаз къехуьнар ийиз.
-  Жегьил аялдин рик1 т1ар жеда нубат алачиз ихьтин гуьзел юкъуз, - фикирнай ада.
- Це дидедив ви гъил, чан бала, - лагьана Ханума вичин т1упухъ галай зак1ал жедани-жедачни фикирни тавуна туп1ухъай хкудна вичин сусан туп1ухъ акална. Ам дуьз сусан туп1ан к1алуб яз акурла Хануман рик1из регьятни хьанай, шадни. 
- Им вуч адетар я? – лагьана мад кьуьзуьда чина мадни биришар туна.
- Чи тухумда гьахьтин адет авайди я, - жаваб гана атанвай дишегьлирикай сада. Им имидин свас тир. Ам ада гьак1 лагьай са гаф тир….
Ахпа дишегьлийри амай к1валахарни кьилиз акъуднай. Мукьва-кьилияр чеб-чпелайни рази хьана, сагърай лагьана къавумрин к1валяй рекье гьатиз машинра ацукьна. Рекье гьатайла Хануман рик1ел вич свас яз тупухъ зак1ал акалдайла, къариди свас галачиз урусатдай къачур туп1ал дар хьана, вичин тупухъ галай зак1ал хкудна Хануман туп1ухъ акалайди рик1ел хтана. 
- Им гила чи тухумдин адет я къенлай кьулухъ, - лагьана фикирна дишегьлиди. Ц1ийи адет. Къуй зи балаяр бахтлу хьурай! Адетар кьилиз акъудун чи везифа я.

PS
Играми форумда авайбур! Гуьзеля Гасановади чи ихтиярда тунвай «Ц1ийи адет» т1вар алай кьиса зани ч1ехи гьевесдалди к1елна. Амай кьисайра хьиз и кьисадани авторди милли руьгь хвенва. Чи адетрикай, ацукьун-къарагъунрикай ихтилатарзавай и гъвеч1и кьисада авторди халкьдин арада шира(машгьур) хьанвай са шумуд гафариин к1ват1алрикай(фразайрикай) менфят къачунва.
 «Ханумаз вичелай ргар яд илишайди хьиз хьана», «Адаз чизвай гьамиша ихьтин межлисра сад гьик1 хьайит1ани сивин пад квачирди жедайди» гафарин к1ват1алри, кьисадиз вичин кьет1енвал гъизва.
Амай кьисайра хьиз и кьисадани автордин ч1ал чара гафарикай михьи, фад гъавурда акьадайди я.
Завай хьайит1а чи вилик мад са талантди цуьк ахъайзавайдал мад сеферда ч1алахъарзава чун авторди.
Ша чна адаз и рекье ч1ехи агалкьунар т1алабин.  9.02.12
Камран Къурбаналийрин, «АЛАМ»журналдин редактор.