Низами Генжеви. Искендер-наме. Отрывок

(Продолжение).

Умирающий Дарий просит Искендера исполнить три его желания.

Ван хьайила суза, рик1из регьят авур и,
Шагьди вилер минетдайвал ачухна жизви.

Ик1 лагьана: "Агь, бахтарихъ къачунвайди кам,
Шагьдин крар пачагьлугъда ийирди давам!

Вуч лугьун за? И дуьньяда амач хьи зи кар,
Пелеш хьанва харцин сиве гьатнавай марвар.

Мурк квай шуьрбет к1ан хьайила, гана, кав дакьаз,
Ц1развай мурк, "шуьрбет" лугьур гаф кхьена, заз.

Русвагьвили кузва зи чан. Алухдал зарлу
Ак1ай хьанва, амма алух - иви я яру:

Ц1айлапанни, куьк1вейт1ани марфадик къалин,
Кармаш жеда дам кьурана, къизмиш яз ифин...

Чун чепедин гичинар я: хайила бирдан,
Я мумадал, я киленждал кухк1ур жедач кьван.

И къанунсуз дуьньядин гьич агатзавач гад:
Садбур гъизва, садбур ада рахкурзава мад.

Чан алайбур, къурху кутаз, къугъурда ада,
Бязидан т1вар кьейилани къарсурда ада.

Зи эхир югъ акуна ваз ик1,сефилвиле.
Вахъни ихьтин са югъ гала. Дуьзвал яхъ вине.

Пашман жедач гьахъ к1аниди. Тахьайда фашал
Абурлувал квадар тийиз кьабулда ажал.

Илан гьалдна басмиш авур Багьманан кьисмет
Тикрарна за... Хъхьаначир гаф лугьур муьгьлет...

Исфандияр - адан вилик са зат1ни туш зун,
Амни к1удна мусибатдин кьиникьи азгъун.

Зи тухумда вири кьена хаиндин гъилик.
Таж туруни алук1на зал.Гила вун килиг...

Вун падишагь хьанва гила -атана ви вахт,
Заз и чилел зат1ни к1амач, к1амач зарлу тахт.

Им кьисмет яз, тавурт1а заз ажалди инсаф,
Лугьун за ваз рик1ик кумай эхиримжи гаф.

Первердигар шагьид ийиз, гъил хурал кьуна,
Зи пуд мурад кьилиз тухун хиве яхъ вуна.

Зи сад лагьай т1алабун я, гьахъди хьуй дуван:
Къахчу вуна, хаин кьена, зи ивидин къан.

Регьимлу хьухь - гьа им я зи кьвед лагьай мурад,
Адалатлу уьлкведиз на къазанмишда ад.

Кьисасдин ц1ир акъуд рик1яй, Искендер, жуван,
Кейриз, пачагь, инсаф ая - ц1ирериз жаван.

Пуд лагьайди, т1алабда за, тефий ви темягь
Зи гьаремдин назперийрал, машгъул авур шагь..

Захъ руш ава, гуьрчег, зериф, Равшенек я т1вар,
Лезет патал битмиш авур зи таза марвар.

Бахтуникай пай це адаз -агуд жував ам:
Чаз хуш я хьун чи межлисра назлуяр т1арам.

Рушан т1варц1ел ишигъ ала, нур я Равшенек,
Нубат ава ваз, ракъиниз, некягь авун экв..."

* * *
Яб акална Искендера. Къарагъна к1вачел:
Рахазвайди кисна даим уьлчуьдин хивел.

Мич1 авахьна цаварилай, к1евирна Багъдат,
Такабурлу тавханаяр, бахчаяр абад.

Кейрин тарце амай тек са гат1к1урна емиш,
Шагьиншагьдиз вили кафан авуна багъиш.*

Экуь йикъа регьимлу чин к1евириз гьайиф:
Лали квахьна, майдандава гьакьекь хьтин йиф.

Югъ жедалди Искендера ч1угваз хьана яс:
Дарий-шагь тир машгьурвилив дуьнья къачур кас.

Мад хтана чил уяхриз экуьнин ярар,
Яру шивциз галт1ам яна, алудна пурар.

Искендера, кутугайвал авуна к1вачин,
Буйругъ гана шагь кучукун ватанда вичин.

Нав дарамат хкаж авун мермердин къавук,
Къизилдикай туьк1уьр авун шагьдин эхир муг.

Тавханада динж хьана шагь. Алатайа вахт,
Чиз амукьнач а хирерин себеб хьайи тахт.



Идалай гуьгъуьниз зурба камалэглиди, килиг, чаз гьихьтин акьулар гузват1а! И гафарихъ къе мана амач ни лугьуда?!

* * *
Чан алайбур адлу жеда гьуьрметрин юкьва
Руьгь амай кьван, чаз гьисс гудай гьейрандиз мукьва.

Экв гуз куьк1вей шем хкахьна - вуч фаркь ава кьван:
Ам чилеллай ва я вине - рефтинал кьакьан?

Чилел къекъуьгъ, я цава хьуй ви хиялрин муг,
Руквадикай хьайиди, вун хъижеда мад руг.

Шумудни са лепедикай хкатай к1изри
Са геренда т1уьна чилел цеквери вири.

Адет аку: гьиниз ят1а гьерекат ийиз
Фида вири, фена-фена, хъфида михьиз.

Садаз дуьнья вахт атайла къалурда ада,
Масад вахтсуз, "къарагъ" лугьуз, рахкурда ада.

Вили цавун алачухдик бахтлу яз йикъар,
Лугьумир хьи, ви уьмуьр я кагьрабадин зар.

Дуьнья - къумлух, кагьраба хьиз, хъипи жеда пел,
Вили кафан суракь ийир къведа вун рекьел.**

Эгер жейран къекъвезват1а асландин рука,
Адан вахтар мукьвал хьанва, ахквач ам пака.

Гьазур яз хьухь, цавун къуш хьиз, хъижедайвал куьч,
Кт1ай вирив шарабда вил тахьурай ви гьич!

Алпанди хьиз, куг и дуьнья! Намерд хьухь, авам!
Жув адакай азад ая, жувакайни - ам!

Лувар кьезил чепелукьни сабурлу хурлинк1
Кармашзава и ц1у, вичел ацукьарна рик1.

Падишагьдин лук1 хьурай вун, я падишагь са,
Я къазадин уьлчуь  им, я рекьин къаза.

И руквади, алчуд жезвай даими рекье,
К1евирзавай сирер такваз, физва чи зегьле.

Къатар авай тагъар я им, кисе я куьгьне,
Хазинайриз далда хьанвай къатарин дегьне.

К1еви жедач ц1ийи кисе, адал къведа ад,
Нав кутарда рахаз жеда сифте цайи яд.

Ни гьисабрай дараматда и, сирер хвейи,
Пис крарни къени крар, алатна фейи?

Гьикьван ят1а дуьньяди т1уьр арифдаррин сан?
Гьикьванбурун чан къачуна - уьтквембурун чан!

Цавун тагъди вегьеда вал, дегишариз ранг,
Алхиш ийиз, къаргъиш ийиз - кьве тах авай танг.

Гагь малайик жеда вакай, гьейран ийиз эл,
Гагь девди хьиз эзмишиз вун, элекьарда хъел.

Ви вилик фу гъиз тахьайда эхирдай йикъан
Пакам кьиляй цавун патаз акъудда гузан.

Зат1ни тагур чаз и регъвяй, регъвезвай гъетер,
Гьик1 амукьда чун цаварал рази яз мегер?

Хизри наби хьтинди хьухь: абукевсер хъваз,
Хумравни нек гвачиз сив хуьн регьят жеда ваз.

* * *
Вун яргъаз хьухь инсандивай вагьшидиз ухшар,
Дев я инсан, алат1ани "инсан" лугьур т1вар.

Чахъай катна, чамардава къуланрин рамаг -
Инсанвилин са зеррени кумач жеди чак.

Инсандихъай кич1е хьана, жагъуриз хъиткьер,
Чархарихъди, рагарихъди катзава миргер.

Мич1и тамук чуьнуьх жезва гьайбатлу аслан -
Инсан дуьшуьш хьуникай кьил ийизва башт1ан.

Кук1вар хьанва, руг-руг хьанва намусдин алмас!
Инсан! Гьинал квадарна на инсанвилин мас?

"Инсан", "игьсан" - и кьве мукьва гафуниз килиг,
Къе чилелла, пака ви чан акатда чилик.

Ч1уруди я инсандин ял - акьалт1дач чуьруьк,
Вилин нине хьиз, ч1улав я хъилев ац1ай рик1.

Амма кисин. И кисунин гъавурда гьат вун,
Низами, а далдайрикай адет туш рахун.


*,** - Дегьзаманадин Персияда вили ранг ясдин ранг тир.


Таржума  авурди Пакизат Фатуллаева я.