Шюхъяр Сабпи хьад

                ШЮХЪЯР
                (Сабпи хьад)

Хулаъ фужкIа адруган, мюгьтал гъашиза…
ЦIиб арайилан хабарсузди унчIв`ан гъилигуриз ич бистнин тлихъан кIулиъ айи гъазмйирикан минди хъайи гъазмайин раккнанриин  сари сар ккачIаркIури уч духьнайи ич хизанар гъяркъзуз. Анжагъ ялгъуз баб мурарихьан тинаси ригъдихь саб фтиин-вуш деънайи, ва ара-арайик дугъу мурарихьинди кIул илбицури фу-вуш кIурайи. Амма бабу кIурайиб вари  мурарин йирфариз кIурайи, фицики мурар вари ракнариансина гъазмайизди лигуз чалишмиш духьнайи, хъа жаваб тувуз кььяляхъ илдицурайир адайи.
Узура мина гъитIирхза.
Чпин багахьна хъуркьрайи узу дяркъну, Бахтийи «Шюхъя-яр!!!»- гьарай гъапIу, хилра завузди дазабгну. Узу жаргъурайи худнаъ имиди уч духьнайидаригъянтина гъазмайизди гъитIиргъза: дадайи саб хайлин гъатху гергми бицIи бамбгарстар жвилли шюхъяриз ипIруб ккабхьрайи.
Халкь гьамрариз тамаши апIуз уч дубхьнайиб вуйиштIан!
- Я, дада, саб ражну хлиъ бисурза, ча байкIа, саб ражну, миннатар апIурайи Сурайи.
-Дугъахьна тувиш, узузра бисуз ккундиз,- месэла диву Зилфийи.
- Ари узу гъидисунза гьа,- чан бурма кIул кьяляхъинди дапIну, узуз кказаргну, фурслуди хабар туву бицIи Гьямзайи.
Шагьриъ яшамиш хьуз хъюгъхъанмина хулан гьяйванатар уьрхюз даршули, чIивибдихъ вари хизан тамарзу духьнайи. Дюз гъапиш, гъул`ан гъахи сабкьюб пеъна саб датт уьрхюри имийи, амма дурар, чпин яшназ дилигну, тIагъру шлубси аькьюллудар, тамаши апIуз саб лайикь`валра кадрудар вуйи.
Шюхъяри хулаз цIийи шаду машгъулвал гъабхи. Вахт-вахтарик адашра кмиди, Бахтийи шюхъяриз ккабхьруган, дурарин кIулихъ тамаши апIури дийигъну шуйи. ( Шюхъяр духну кьюбпи йигъланмина  дурариз ккабхьуб Бахтийи чаина гъадабгънийи.) Шюхъярихъди фокусар апIури, дурарихьна вуйи хизанарин машгъулвал Бахтийира гъати апIурайи. Шюхъяриз лигуз дуфнайидар кьаназ гьудучIвну дурушруган, бабаз хъялра кмиди гъюйи.  «Гьамус ухьуз кьюб кечел шюхъ а кIури, хизанарихьди чпин хъайи ляхин апIуз гъитурдарна?»- улхуйи баб Бахтийихьди.
Уфнан укIан гъагъ адру хьайикан дапIнайидарстар гъатху шюхъяринн кIару крачIру улар чIиви духьнайи бицIии гьибарси гьиргъуйи. Бахтийи, шюхъяр саб-сабдихьинди хъитну, сабдин улихь гьатмунубдин ул шлубси дерккуйи.  Гьаму шюхъру тмунубдин улиз, му ипIруб вушул кIурайибдиси, саб иштагьнииинди «тIирпI» дапIну гъямгъям йивуйи.
Хъа, фун абцIну, нивкI хъибшу саб шюхъ дибисну, Бахтийи, пеъликкси, абхури дийибгънайи тмуну шюхъракк  ккапIуйи. Шюхъра, чан бабакк ккубчIврайибси, бицIи рази сесерра апIури, тмуну шюхъран фуник чики-чикиди тIубччвурайи гъямгъямра кучри, дидин кIанакк ккубчIвуйи. Учвсиб шюхъ кIанакк ккубчIвган, ягъли гъабхьибси дубхьну,  гьатму шюхъ ликарин кIакIриина за шуйи. Амма, аьхюну пайси, гьаму жвурнахъанди фуникк ккубчIву шюхъ, ккубчIври  имиди, гьатму жвурнахъанди ккадабхъуйи. Саспи шюхъяр, чпин кIанакк жарадар ккаъган, мюгьтал гъахьидарси нивкI`ан хъергуйи, хъа саспидар, гьич вижнара кадарди, гьарган кIанакк шюхъяр ккаъри уьрхюрайидарси, даахну гъузуйи.Саспиган кIанакк ккубчIву шюхъру за гъапIдар, улара уьлчIюкьну имиди, минд-тинди жаргъуйи. Бахтийи саб шюхъракк ахуз сабси гизаф шюхъярра ккаъри шуйи. Мицдар дюшюшариъ зиин али шюхъран ликар жилик кудруркIри, аьжайиб саягъниинди жилиз бацар йивури шуйи.
СабцIиб аьхю гъахьиган, Бахтийи шюхъярин талитар гъахуз хъюгъю. Шюхъяр чиб-чпик кархьайиз ккилигури гъузиш, дурар кархьбан  шагьид дархьубра мумкин ву. Хъа Бахтийи, гьар хли саб шюхъ дидисну, дурар хъитри-хъитри саб-сабдиин алауйи. Аьгъдарди шулайибсиб саягъниинди Бахтийи, чкиди саб шюхъран кIул хъубжну, тмунубдиъ гъямгъям йивуз гъитуйи. Сабан кчIихуз даккунди хиларигъян гъютIурччвну гьергуз чалишмиш шулайи шюхъярикан чаз гъямгъям гъивган гирнар гъабхьи сануб учв чаланди тмунубдиина алжабгъуз хъюбгъюйи. Гьамци гъямгъям гъивган, тмунубдиз хъял дуфну, чиб хилариъ айибра кIваълан дубшну, мурар саб-сабдиина диш гъаши арайиъ Бахтийи дурар деетуйи. Гарданра ярхи дапIну, зикварра дазаргну, илипну гьарай, саб-сабдихъди кархьнайи мурар гьамус гъядауб читин вуйи.  Саспиган, кажаргъури дуфну, жара шюгъярра кичIихнайидаригъ гъярхьуйи. Анжагъ кчIихуб инсафсуз дубхьну,  шюхъяриз иццру апIруси гъабхьиш, Бахтийи дишла дурар гъядаъну, албаггуз гъитуйи.
Бахтийиз шюхъяриз лигуз саб фициб-вуш бажаранвал айи. Дугъаз гьаму лиж шюхъярикан гьарубдин гъиллигъар кIваъланди аьгъяйи: фунуб варитIан дирбашуб вуш, фунубди дидин кьяляхъ швнубпи йишв бисураш, фунуб  гучIбях вуш, фунуб абхуз юкIв алиб вуш, укI, чIихир ва жара чпиз ккабхьрубдикан фунубди фу варитIан иштагьниинди ипIуруш, - яна дугъаз шюхъяр гьадмукьан ужуйи аьгъяйики, фицики вахт ккимидира дугъу: «Лигай, гьатму шюхъру гьамци апIуру»,-кIуйи.  Дугъриданра, Бахтийин хиял кIулиз адабгъурайибдиси, шюхъру гьадму дупнайиб апIуйи. Шюхъяр гужназ Бахтийин хилиъ учIвуйи, дугъан кьамкьариин, гъюнариин дурсуз чалишмиш шуйи, «Узу кацIрачва»,- дугъу дурар гужбалайиинди кутIурккури шуйи.
 Хъа учу, имбу бицIидари  чиб саб ражари хилиъ гъидисишра, шюхъяри гирнар кайисдар гьарйир апIуйи.
- Бахтийихьна шюхъяр гьамци ужуйи гьаз гъягъюру, узухьна гьаз гъюрдар?- аьрзйир апIуйи вахт-вахтарик бицIидарикан сари.
- Бахти шюхъяриз лигура, дугъаз дурар гизаф ккунду, гьаддиз,- жаваб тувуйи бабу.
- Узуз дурар ккундаринхъа? Узуз дурар хъанара гизаф ккундиз!
- Ккундиз гъапну кIури шулайиб адар. Бахтийи, фицдар тамшир апIурашра, шюхъяр тухъ апIуз кIваълан гьаъри шулдар, дугъу шагьрин гъирагъдихъна велосипеддиинди душну, шюхъяриз йигъан таза укIна цицIар хури шулу, хъа учвуз, имбудариз, фукIа дарапIди, шюхъяриз учву ккунди хьуб тIалаб апIури шулучва. Дици шлуб дар,- гъавриъ тIауйи бабу.
Бахтийи шюхъярихъди гьар йигъан саб цIийи тамаши ктабгъуйи. Хъа лигуз гъюрудариз варитIан кьабул шлудар, зарафатнан гипноздин гафарра кIури, шюхъран уларизди тIуб алапIну, дидин гъямгъямиз гъаншарди дебккуйи. Шюхъ, тIубаз уз  дубхьну, тIублан ул алдадабгъри либгури, чIудраз дирибшври, дийибгъуйи. Бахтийи тIуб минди апIуйи, гъаншарди, тIубахьна вуйи манзил, кIул узди дебккбан саягъ уьбхюри, шюхъру кIулра минди апIуйи; Бахтийи тIуб тинди, кьяляхъинди, жара йишварихьинди апIуйи – шюхъру чан кIул тIубаз гъаншарвалиъ уьбхюйи. Бахтийи тIуб за гъапIиган, чаин улубжруган, шюхъ, кIул гъюнаригъ гъюбччвну, дийибгъуйи, амма, фу дапIнура, тIубаз гъаншарвал уьбхюйи.
Сад йигъан магазиндин улихьна аьхю шюхъяр айи машин дуфна кIури, дадана бажи (имдин швушв), Инара хъади, гьяракатниинди дина гъушу.
ЦIиб вахтналан, саб уччвуб уьру рягърягъ али, лизи йифсиь аьхю датти шюхъра хьади, Ина шадну жвув жвувхьан дерккуз даршули, икризди архьу.
- Швнуб гъадагъунчва?
- Гьала, гьала фициб вуш,- икриъ айидар Инайилан илтIишу. 
- Узу гъядябгъюб вуйиз, шюхъяр айи машиндиъ эъну,- гьунар гъапIуриси, жаваб туву Инайи.
- Деебтай гьадму жилиина, йибкIурачва, - теклиф гъапIу мина хъуркьу бабу.
Шубуд хилари сабси шюхъ жилиина ис гъапIу.
- Ва-а, фици либцруб вуш…- гьарай адабхъу сариан.
Фу лигурва, даттучрин саб лик дацIабну, мургулди гьатму ликрихьинди илбицну дивруб ву.
- Ва-а! Фици либцруб вуш!- текрар гъапну Инайира.
- Аьжу-уз…
Дадара, бажира мушвахьна хъуркьу. Дурарра цIиина шюхъран ликриин мюгьтал гъахьи. Хъасин дадайи: «Баркавниз гашди ашул, дубхну, шюхъяригъ гъибтну, ккабхьай,»- гъапи.
- Вари йихурайисдар вуйи масу туврайи шюхъяр, саб хайлиндар, ушвниан шид удубчIвну гъябгъюри, дийихнура дахьнайи.Гьаддиз Инайиз сабтIан гъадабгъундарча,- ачухъ гъапIу мурари чиб шюхяр хьтарди гъюб.
«Я, Бахти ада-аш!»- кIури, Ина хулазди гъажаргъу. Учу даттуч шюхъяригъ гъибтуз гъубхча. Шюхъяригъ гъибтубси,даттуч дураригъ, гъямгъямар йивури , гъябхьу: гьамдин кIулиъ гъямгъям абтIру, гьатдин йирфар удугъуру, жаранубдихъ, гъямгъямра алапIну, шюхъярин квеквеси хъебгру.
Сабкьюбан бицIи шюхъяр, чпин наразивал улупури, мидик кчIихуз хъюгъю. Саб бицIи датти шюхъ, бицIи рижвра хъутIубсну, кIул`инна гардандиин али бицIи зикварра дазаргну, хлинццарра гьатIарццну, чан гьякь аьхю даттси, чпин кIул`ина кIваин алдру баласи гъафи даттучриз къаршуди завуз утIубччвури, кчIибхуз чалишмиш гъабши. Амма чибтIан швнубсаб ражари  аьхю даттучрин гъямгъям кубкIу аьжуз бицIи шюхъяр, алдажури, минди-тинди диш шуйи. Бахти хъуркьубси, раккнаригъ гъивнайи ягъли кьулилансина урсну, даттучрин гьюжум дебкку. Шубуб сяаьт гъабхьи мугъан даттучна бицIи шюхъяр албаггуз гъитри. Амма арайиз фукIара гъафдар, ва аьрза хьади дадайихьна Гьямза гьау.
- Пеэригъ гъибт кIура-а!- ярхлаъ имиди гьарйир апIури, кьяляхъ гъафи Гьямза.
Даттуч мурари дишла пеэригъ гъибту. Амма мушваъ му шулин! Пеэрира, даттлира теклиф дарди чпиз гъафи хялижв гьациб инсафсузвалиинди къаршуламиш апIуз хъюгъюки, гьамус уччв даттуч, чан кIулиъ гъямгъям кубкIган, пиян гъабхьибси, минди-тинди алдабжуз гъюбгъю.
- Ари чаз алабцIура,- гъапи разидиси бицIи Гьямзайи.
Бахти гьамус пеэр айи йишваъ архьу. МучIу хьайизкьан мугъанна Гьямзайин йигъ, даттучриин эллешмиш духьну, гъубшу.
Хъайиган гвачIнин ухди пеэр-шюхъяриз лигуз гъушу дада гъалабалугъ кабхъну гъафи: «Шюхъяр йихура.»
Гъийин гвачIиндиан хъюгъну гьадму фу гъапIишра дерккуз даршлу шюхъяр, сабдихъди саб яваш шули, хлинццар керхну, пашман ва аьжуз гъахьидарси лицури, йихуз хъюгъю. Хъасин саб пеъра гъабкIи. Дидихъди хъанара пеэр йихуз хъюгъю.
Гъийихдар ушвниан шид удубзури дахьну шуйи.
- Даттучри чакди пеэрин уьзур гъабхну,- гъаври гъахьи хизанар, ва даттуч пеэр-шюхъярихьан жара гъапIу.  Амма кьан вуйи – аьгъю шлусдар уж`валнан дигиш`валар гъахьдар. Улариз дярябкъру аьзряил, пеэр шюхъяр нубатнахъди жандихьан апIури, гъябхьнайи.
- Душманси гъабхьунзуз гьатму даттуч, дубккну, гатIабхьай гьатму, теклиф гъапIу хизанарикан шли-вуш.
- Дидиз гьаци дубхьну ккунди айинхъа?- жаваб туву дугъаз.- Белки, дидиз ухьузтIан гизаф хажалат кашул.
Аьхю даттна пеъ, саб дарццибсиб бицIи шюхъ ва учв даттуч имиди, имбу пеэрна шюхъяр вари танкь гъахьи.
-ГъацIабку лик ккайи цIаракь! Пеэрин тIягъюн!- кIури шуйи вахт-вахтарик пеэрин чалихъ дийигъну,  гъацIабку лик ккайи даттучриз Гьямзайи, чаз аьхюдарикан гъеебхьу «цIяркьял» кIуру гаф чан саягъ ишлетмиш апIури.
 Хьад яваш-явашди чан аьхириз гъубшу…