Вагиф Гаджиагаеваз

Вагиф стха, 60 йиса амаз кьуьзуьвал хиве кьурла, 20 йисан валай артух яшар хьанвай чна чун чархалай вегьена к1анда хьи.  шиирдин эхиримжи ц1ар ик1 туьк1уьр хъувун лазим тир. Тади мийир акьван, жегьил-жаван хьухь!
ЧАРАРИН АЛАКЪА

СССР чукІуриз башламишай йисар тир. Гила арадал гъизвай цІийивиле анжах тарашун тир. Чи халкьдин эхир гьикІ жедатІа тийижиз, шаирар, алимар суалрик квай. Тайин жаваб гадай кас жагъун тавурла, гьарда вичин рикІел атай кар ийиз, гаф лугьуз вахтар физвай. Жуваз чидади тІимил акваз, жувалай чІехибуру вуч лугьудатІа акваз, зун са дуьз жаваб гудайбурухъ къекъвена.
И кар зи рикІел гъайидини, чи алатай девирдин камаллу ксар хьайибурукай тир Исмаил эфендидиз, Зулфикъар Къазанбегез Етим Эмина, вичин дердер шиирралди кхьей чарар тир. Жувани гьа девирдин шаиррилай чешне къачуна, Забит Ризвановаз, Шихнесир Кафлановаз, Абдурагьман Межидоваз, СалигьСелимоваз шиирри чарар рекье туна.Са Шихнесиралай алатна (ам азарлу тир) амайбуру зи чарариз шиирралди жавабар вахкана. Амма зи чарчиз Забит Ризванова хьиз, вири патарихъай веривердер авуна жаваб вахакй кас тахьайла, зун гьадан шииррин чарчиз шиирралди жаваб вахкуз алахънай. Агъадихъ, гьам рагьметлу Забит Ризванован шиирни, вичиз копия амачтІа, квахь тавун патал, за «Самур» журналдин кьилин редактор, чи баркаллу хва, халкьдин писатель Абдуселим Исмаиловал агакьарзава:


САЖИДИН
ЗАБИТ СТХА

Забит стха, дерт эгьли тир вахтуна,
РикІиз майдан гудай инсан герек я.
Са бязибур ацукьайла тахтуна,
Къуьрер ятІан, асланрилай зирек я.

Вил вегьейла, чи тарихдин чарариз,
Ажугъдин жанг акъатзава чІарариз!
КІанзавайди Лезгистандин чІурариз,
Чи Садвилин туьхуьн тийир са Экв я!

Лезги чилел шумудни са бубаяр,
Къвез-хъифена, чаз таз хуьрер, убаяр!
Куьре, Самур, Худат, Хачмаз, Къубаяр…,
Шумуд виш сан цІаяри куз, гьелек я!?

Ингье, къе мад Самурди чун кьатІнава!-
Лугьуз чна чи къуватар кІватІнава.
Дерт чІугвадай вахунин юкьв кІватІнава,
Амай мензил – са чІибни са черек я!

Забит стха, квахьдач чІугур зегьметар!
Халкьдин тарих – я чІур тежер гуьмбетар!
Чи лезги чІал, чи лезгийрин адетар,
Хуьн паталди чун гьар сад са дирек я!

РикІ дарих тир Сажидиназ датІана,
Лезги чилел кІанзава бахт атана!
Дуст паталди за и шиир атІана,
КІанзавайди сир ачухдай куьлег я!
                Агъа - СтІал
Играми Сажидин, чими саламар кьабула! Лезгийрихъ чи вири къунши халкьарилай дерин ва девлетлу тарих ава. Къафкъазда 200 дахъ агакьна лезги манияр ва акьамар ава. Лезгийриз, са гафуналди, музыкальный халкь лугьуз жеда. Чи «Лезгинкадикай» шумуд жуьре макьамар арадал атанва? Заз кIанзавайди куь «Куьредин ярара» чи лезгийрин тарихдикай мадни девлетлу материалар акъудун- зи рикIин мурад я. Зал куь шиир агакьна. За ам саниз «Сажидиназ чар» тIвар алаз акъудда. Чарар акъвазармир. Кхьиз ая.            
                Забит Ризванов,Къусар шегьер.1991-йис.9-май.       
Гьуьрметлу Сажидин стха! Чими саламар кьабула. Ви чар зав агакьна. Тебрикрай, тIалабунрай ваз чухсагъул, зун шад хьана. Ваз Гилийрин ва СтIалрин тарихрикай малуматар кIанзавайди чир хьайила, за са гъвечIи чарче ихтилат жедач. Месела: Гил-(Яр)хуьруьн патав гьеле 1450-йисара Ирандин шагьдин къизилбашрихъ галаз хьайи зурба дяве ва ахпа кьейи шейх Жунейдакай авай малуматри са хейлин чка кьада. Эхир «Гил» - Страбона вичин ктабра, Пилинея вичин эсерра тIварар кьунвай Кавказская Албания государстводик квай халкьарикай сад я. И  Гил тIвар  алай хуьрер Дагъустан патани, Азербайджан патани авазва. СтIал хуьр гьа СтIал тIвар алай халкьдин тIварцIелай атанвайди я. Девечи райондай акъатна, Бакудихъ фидайла, гьанал са СтIал тIвар алай вацIни, СтIал тIвар алай поселокни, ракьун рекьин станцияни ава. Азербайджан чIалал  и гафунин  мана садазни чидач. ва и патан алимри ам туьрк чIалалди ахтармишзава. СтIал (капля) лагьайди абуруз хийир туш. Куьз лагьайтIа, а тIварари топонимия хьун абуру биркуьлли кьабулзавач. ГьакI хьайила, вуна Бакудай Кейбуллаеван «Топонимия Азербайджана» къачуна кIела.
                Забит Ризванов. Къусар шегьер.               
Чар
Гьуьрметлу Сажидин стха!
Чими саламар кьабула-,Ви чар зав агакьна-,Тебрикрай ,тIалабунрай ваз чухсагъул ,зун шад хьана-,Ваз Гилийрин ва СтIалрин тарихрикай малуматар кIанзавайди чир хьайила ,за са гъвечIи чарче ихтилат жедач-,Месела: Гил-(Яр)хуьруьн патав гьеле 1450-йисара Ирандин шагьдин къизилбашрихъ галаз хьайи зурба дяве ва ахпа кьейи шейх Жунейдакай авай малуматри са хейлин чка кьада-,Эхир «Гил» -Страбона вичин ктабра ,Пилинея вичин эсерра тIварар кьунвай Кавказская Албания государстводик квай халкьарикай сад я-,И -Гил тIвар -алай хуьрер Дагъустан патани ,Азербайджан патани авазва-,СтIал хуьр гьа СтIал тIвар алай халкьдин тIварцIелай атанвайди я-,Девечи райондай акъатна ,Бакудихъ фидайла ,гьанал са СтIал тIвар алай вацIни ,СтIал тIвар алай поселокни ,ракьун рекьин станцияни ава-,Азербайджан чIалал -и гафунин -мана садазни чидач-,ва и патан алимри ам туьрк чIалалди ахтармишзава-,СтIал (капля) лагьайди абуруз хийир туш-,Куьз лагьайтIа ,а тIварари топонимия хьун абуру биркуьлли кьабулзавач-,ГьакI хьайила ,вуна Бакудай Кейбуллаеван «Топонимия Азербайджана» къачуна кIела, Забит Ризванов-,Къусар шегьер,
Сажидин стха! Квез чи «Чубарук» газетдин коллективдин патай саламар.  Шиирар рекье тунай лап сагърай.  Чна квелай мадни цIийи шиирар гуьзлемишзава.  Нубатдин нумрада «Забитаз жаваб» тIвар алай шиир куь шикилни галаз гузва.  Куьн сагърай!
 Руслан, Гилияр.  «Чубарук » газет.
Гьуьрметлу Сажидин муаллим! Куьн шиирриз жаваб рекье твазва за:
Играми Сажидин, чими саламар кьабула! Лезгийрихъ чи вири къунши халкьарилай дерин ва девлетлу тарих ава.  Къафкъазда 200 дахъ агакьна лезги манияр ва акьамар ава.  Лезгийриз, са гафуналди, музыкальный халкь лугьуз жеда.  Чи «Лезгинкадикай» шумуд жуьре макьамар арадал атанва? Заз кIанзавайди куь «Куьредин ярара» чи лезгийрин тарихдикай мадни девлетлу материалар акъудун- зи рикIин мурад я.  Зал куь шиир агакьна.  За ам саниз «Сажидиназ чар» тIвар алаз акъудда.  Чарар акъвазармир.  Кхьиз ая. 
 Забит Ризванов,Къусар шегьер. 1991-йис. 9-май. 
 

ЗАБИТ РИЗВАНОВ
САЖИДИНАЗ ЧАР

Шаир стха, ви бубадкай пIир хьурай,
Адан тIварцIихъ шегьер хьурай, хуьр хьурай.
Дикъет ая, за лугьун, ваз чир хьурай,
Бейни экуь, вилер нурлу жедайвал,
Элдин вилик кьил виневаз къведайвал.
 
Зи ник, ви багъ, вири санал «чид» хьана,
«Чид» хьуникди бегьерлувал кьит хьана.
Фена хеб-мал, амукьайди фид хьана,
Гьич са затIни аламукьнач арадал,
Фу хьайила, шур хъихьанач суфрадал.
 
Эменияр гьатна вири залукда,
Кьил акъатнач заемдайни налукдай,
Шаламарни жагъин тийиз алукIдай,
Амукьна чун етимар хьиз рекьерал,
Хажалатрин пехир хьана рикIерал.
 
Гагь колхозда, гагь совхозда туна чун,
«Фяле» - лугьуз беябурна туна чун.
Кьуд патахъай кесибвиле кьуна чун,
Аста-аста аватна гьакI къиметдай,
Къариблухар гьатна элдин кьисметда.
 
Шаир стха, за лугьудач, вуна лагь,
Инсаф муьрвет жуван рикIе туна, лагь.
КIандатIани хурал чуьнгуьр кьуна лагь,
Ви гафарин гъавурда зун акьурай,
Писни-хъсан, дустни-душман акурай.

Къуьлер цазмач паласайрай, Муьшкуьррай,-
Лугьуз гьанра уьзуьм багълар туькIуьррай.
КьатIизвайда къенин йикъаз шуькуьррай,
Пакагьан югъ гьикI жедатIа низ чида?
Са кас авач рехъ къалана, физ чидай.
 
Суьруь-суьруь хпер амач гуьнейра,
Кфилдин ван алахьзамач синера,
Кавални лит амач гила къуьнера,
Чекме-голош, шапка, сафутI бул хьана,
Чими тежез гатукайни зул хьана.
 
Югъ-къандивай артух хьана азарар,
Агал хьана вирт, нек авай базарар.
ЧIем, як такваз, гьикьван неда газарар?
Жегьиларни жегьилзамаз кьуразва,
Дава-дарман тежез, вахтсуз цIаразва.
 
Шаир стха, за лугьудач, вуна лагь,
ЛугьузватIа, рикIе инсаф туна лагь,
Бубайри хьиз, бармак вилик кьуна лагь,
Эл акьурай ви гафарин метлебда,
Вучиз дидед чIал амачтIа мектебда?
 
Къуба патан гафар-чIалар туьрк хьана,
Куьре чIала урус чIалан муьрхъ хьана,
Кавалдикай амукьайди кьеркь хьана,
Гьуьрмет квахьай лезгидикай пIир хьанач,
Гьич садазни вичин дувул чир хьанач.
 
Эпосарни махар рикIел гъаначни?
Дегь девиррин шаирар чахъ хьаначни?
Чи игитри ватандихъ чан ганачни?
Чи мектебра абур рикIел гъун авач,
РикIивайни бегьем тарсар гун авач.
 
Лагь, газетар, журналар чахъ авани?
Столрални том-том ктаб авани?
Лезгивилин руьгь лезгидихъ галани?
Чи миллетдин эхир кьил бес гьикI хьурай?
Чид такана, гьи касдин чахъ рикI курай?
 
Шаир стха, на гуьгьуьлар шад ая,
Мурад-метлеб элдихъ галаз сад ая.
КичIе жемир, ягъидин рикI пад ая,
Игит касди чун женгерив агудрай!
Зулуматдин зулумдикай хкудрай.
 
Ша, чIехидаз - чIехид лугьун датIана.
ГъвечIибурун хуьн гьуьрметар кьатIана.
«Астахфур!» лагь дин-имандал атана,
Пехилвилер чи рикIерай акъатрай,
Вирибурук Садвилин руьгь акатрай!
 
Иеси жен, ша, чун жуван чилерин,
И дагъларин, и вацIарин, гьуьлерин.
Берекатлу гегьенш-гегьенш чуьллерин,
Чи фу, чи яд гьамишалугъ чав хьурай,
Лезгистандихъ даим экуь цав хьурай!
 
Югъди-йифди са жув патал кIвалахмир,
Къуншидин гьал агъуз хьунал алахъмир.
Рган тийиз, кьуд патахъни алахьмир,
Жуван хайи халкьдин юкьва бине яхъ,
Камаллувал, гъейрат, намус вине яхъ!
 
Низ герек туш акьуллудан каламар?
Гьабур тушни чи руьгь патал къелемар?
Шаир стха, кьабула зи саламар.
Къубадани, Куьредани мел хьурай!
Саламрикай чи дуствилин сел хьурай!!!
Къусар шегьер.
 
САЖИДИН
ЗАБИТАН ЧАРЧИЗ ЖАВАБ

Забит стха, хтайди заз чар хьана.
Заз айгьам яз, кайиди са чІар хьана.
Валлагь рикІиз хъсанвилихъ тІар хьана,
Жечни мегер, михьи пак тир гьиссерик
ХукІур чІавуз, ван акатна сесерик!

Кулак, душман – тІвар эцигна иридал,
Яру вагьрам гваз агахьна виридал.
Колхоздин тІвар гъиз эцигна суьруьдал,
ЧІехибуру шишер ягъиз, хвейибур
Чубанар яз, чи кьисмет тир кьейибур.

Председатель, директор хьуй, Совет хьуй,
Къуй гьар садахъ инсанвал хьуй, мирвет хьуй!
Тапандашриз им чи патай туьгьмет хьуй!
КьуьчІуьк – билет, ийиз къилет камуниз,
Яру тир кьел гъиз яна чи хамуниз!

«Фан» книжка кьуьчІуьк хьунухь паталди,
Ришветар гуз, кар туькІуьрна гужалди.
Вилик-кьилик квай са гъвечІи кІватІалди,
Чаз ягъайди хъуьрез-хъуьрез лаш хьана,
Зун аял туш, зинни пудкъад яш хьана.

Эвел кьиляй кесиб синиф паталди,
Женг чІугунай батракрин са кІватІалди,
Са бязибур, кабинетри, столди
Дегишарна, куьпдал вегьей гъалар хьиз,
Зегьметчи эл кьуна чпин малар хьиз!

Забит стха, рикІин дердер пара я,
Чи лезгийрин гьалар гуьнуькъара я!
Миллетдал – сад, сергьятдал чун чара я!
Гьа им тирни чаз багъишай гьуьруьят?
Пудкъанни цІуд йисуз чІугур азият?!

Яшамишрай лугьуз сад-кьве регьбердиз,
Яру пайдах элкъуьрна са чембердиз.
КІашни мукал гана фяле-лежбердиз,
Кеф чІугурбур бюрюкратрин кьилер я!
Берекатсуз авурбур чи чилер я!

Етимар хуьз, чІехи ийиз дуьнедал,
ЗатІ атанач чи халкьарин арадал.
Къизил, гимиш кІватІна чпиз харадал,
Банкара - пул хьана, ришвет-шеледин.
КІан хукудна СССР-дин – Къеледин!

Ийидачир ибур къе за тупІалай,
Дуьзвилин гаф ийизмайтІа япалай.
Вил аладриз вич кьван гуьрчег папалай,
Чпинбурув кІелиз туна ришвет гуз.
Ялиз туна ахмакьбурув «билет» гуз!

Колхоз, совхоз - ери хьана тарашдай.
Дуьз рахайбур кьаз алахъиз кІамашдай.
Сад Аллагьдиз кьве вил кІанда тамашдай.
Гьар са касдин вичин рикІ хьиз гудайвал.
Гьарам-гьешем квайбур цІалди кудайвал!

Забит стха, им вуч гьал я акурди?
И кар патал тирни зегьмет чІугурди?
Хирер ийиз гуьлледини, гапурди,
Халкьар хьанва кІваливайни йикъавай.
Чна вучин цІунни вацІун юкьвавай?!

Берекатар амач Куьре, Муьркуьрда,
Лезгистандин Чирагъ, лагь ни куькІуьрда?
Михьи къастар пара ава фикирда.
Сад Аллагьди сабур гурай рикІериз!
Ризкьийрин гад хутурай чи никІериз!

Къуни-къунши стхаяр хьиз хьайибур,
Душманрилай хьанва рикІиз къайибур.
Ватан патал, несил патал хайибур,
Са кьилихъай терг жедайла, шедачни?!
Чи жегьлар гьайиф кьванни къведачни?

Чахъ – чи миллет, чи гуьзел тир чІал ама!
РикІе – дуьзвал, чахъ чи багъри кІвал ама!
Чи дамарра иви рагаз звал ама!
Белки сад-кьвед кими жедач, чанар хуьз,
Чеб лукІвар жез, чпин кьамал ханар хуьз!

Чахъ – чи бине, чи адалат, тІвар ама!
Лезги намус, эдеб, гъейрат, ар ама!
ЦІийи бегьер гъидай Лезги Тар ама!
Шарвилини Гьажи Давуд – архаяр!
Эвездайбур жагъида мад рухваяр!

Бейтер – тІимил, дердер – пара, хьана хьи!
Сада-садаз рикІин сирер гана хьи!
Гужар акваз халкьдин чанар кана хьи!
Вири къуват эцигна хьиз чахъ авай,
ЦІийи Ватан туьхкІуьр хъийин гьахъ авай!

Забит стха, гъамлу жемир хиялрик!
Зи умуд ква чи кьегьел тир аялрик.
Гьар са хуьруьн «Садвилерин» кІватІалрик,
Лезнистандин тарих кхьей чарарал,
Дамахарда къагьриманин тІварарал!
 Агъа – Ст1ал

Лезги Ватан
Зи Лезги чил, Лезги Ватан,
Самур вацIал кьатI авунвай.
Вун кьве патал пайна гьикI тан?
Чанар гана кIват авунвай.

Тек са зун туш йикьевайди,
Ви Садвилин пайдах патал.
Девлет кIватIиз рекьевайди,
Пайнава кьве алчах патал.

Физва вахтар яд хьиз вацIай,
Суд-дувандин эхир авач.
Чи рикIера къекъвезва цIай,
Гъам гвачир кIвал, я хуьр авач.

Лезги Ламет, Забит Ризван,
Шумуд рикIин тIал ама чахъ?
Аллагьдизни къвезвач чи ван,
Куьтягь тежер къал ама чахъ.

Чунни фида вири хьтин,
ГьикI хьурай чи несилрин гьал?
Халкь телефиз суьруь хьтин,
Тарашзава чи хуьр, чи кIвал.

Эгер халис Ватан ятIа,
Хуьн патал чан гана кIанда.
Руьгь авай са ялтан ятIа,
Ам цIа туна кана кIанда.

Ватандин дерт авай касдин,
Ширин чанди як кьадани?
Гьахъвал патал атай касдин,
Ахъай тийиз рак кьадани?

Шумудни сад гатаз хуру,
Чеб синериз хкаж хьана.
Халкь акурла, чин жез яру,
Кьуьгъуьрар хьиз агаж хьана.

Халкь-гьа халкь я, дерт гвай вичин,
Кьве паднавай къах тир кьуру.
Айнайралди кIев жедач чин,
Жув авайла рекье чIуру.

Халкь буьркьуь туш, вилер ава,
Фагьум ийир яшар авай.
Бязибурухъ кIвалер ава,
Дуванхана ухшар авай.

Бес халкь гьикI хьуй, ви хва-стха,
Руфун ацIай фу авачир?
Ахъа хьана гъиляй яха,
Хъвадай зегьер «су» амачир.

Пара  рахай хъипре сивиз,
Мисал ава, яд феналда.
Сад Аллагьдал зи ван тефиз,
Зи чандин са пад феналда.

Ажеб жедай лал яз, гьелбет,
Сажидин, вун  кими тиртIа.
Ийидай тир вазни гьуьрмет,
Са кIус рикIиз чими тиртIа.