Всадница, гарцевавшая на скале

РУШ КЪУГЪВАЙ СИН
(Риваятдиз элкъвей хьайи кар - Быль, ставшая легендой))

«Эбял-Били, Дуьгме-Били,
Исир къатар, сарма къатар…
Гьажи-къулди Къулли гъана,
Мустафади – Бар-хатун…» –
(Аялрин гьисабунрай).


1. Лезгийрин пак чилерал...

Лезгийрин пак чилерал.
Гзаф душман атана.
Растна абур женгерал,
Гагь чун к1аник акатна,
Гагьни душман гатана
Турарални къиверал.

Эркек, диши талгьана,
Вири къул хуьз экъеч1на.
Душманд вилик садхьана,
Лезги т1ул хуьз экъеч1на.
Эл дяведик экеч1на –
Лезги халкьар садхьана.
Сада са виш элеч1на*–
Душмандиз инад хьана.

Гьисабайт1а жинсерин
Кьадарар гьич ван тахьай,
Туп1ар бес жеч гъилерин.
Чпиз сурун къван тахьай,
Ген давамдай чан тахьай,
Руг хьайи и чилерин.

Кеферпатай атайбур
Искиприлай* гьисаб кьан.
Чна ва чун гатайбур
Вужар хьана? – жаваб кьан.
Къимерарни*, галайбур
Искиприхъ, хараб кьаз.

Бес куьчери сармат1ар* –
(Тарихдани ама т1вар)
Аланарни муьшкуьрар*?!
Гъуннар-хузар* ламат1ар,
Чпиз уба туьк1уьрай?!
Горис* кьейи жаллат1ар,
Чпиз хаш-экв куьк1уьрай…

Ахпа геле – гьезерар*,
Невс ахъа яз, атана.
Чил-цав, михьиз мензерар
А ягъийрай ац1ана.
Михьи чилер кьац1ана,
Бахтар хьана незерар.

(Инал герен акъвазин
Атайбурал кефдихъай.
Гьеле рик1ел ала зи,
Вуж атана лефдихъай.
Атайди я румвияр*,
Византидин грекар.
Алпанвийри, рум гана,
Авурди я гьелекар.

«Лапни гзаф зулумар
Гъайид я чаз арабри.
К1удна алпан гьукумар,
Халкь паярна къурабри.
Алпанрин азабри
Къарсурайд я махлукьар…» –
Агь, бубайрин к1арабри
Лугьузва квез, гьакьукар!

Мад кефердал хквен чун,
Гьа ягъийрал элкъвен чун…
Ахпа туьркер огъузар
Чи дегьелриз сух хьана.
Абрун хипер, дунгъузар
Бул мулкара тух хьана.
Туьрк менсеб артух хьана –
Уьмуьр хьана мургъузар…

Ара фена, алатна
Т1имил-гзаф гьангулар,
Ахпа чиниз акъатна
Арсуз татар-мугъулар.
Ч1арар – канаб чакъулар,
Уьлгуьч вилер акъадна,
Пагь, халкьариз инадна!
Чил цав абурай ац1ана,
Алатна терефдилай.
Шумуд чилер ат1ана,
Гьинай гьиниз атана
Тамерланан несилар –
Гьиндидал* кьван кефдилай.

Ахпа хьана гьар жуьре
Куьлуь-ири дявеяр.
Гагьни туьркер атана,
Гагьни персер атана…
Гелер туна гьар хуьре,
Етимарни – гьар к1вале…
Гьахьтинбур тир вядеяр.
Саналлаз эрел*, ажал,
Уьмуьр вилик катзавай.
Душманар, тагуз мажал,
Къвез ватанда гьатзавай.


2. Шагь дили ят1а…

Инал, к1ус вил галамаз,
Гьисабар тан архайин.
Гьеле рик1ел аламаз
Кьиса за квез ахъайин,
Ирс кhвехъ галаз апайин,
Гьеле жуван ч1аламаз.

Надиршагьдин жаллат1ар
Вишагъзур кас атана.
Надиршагьдин цава т1вар
Авай. Ада дат1ана
Гъалибвилер къачузвай.
«Чилел вири халкьарин
Зун сердер я, – лугьузвай. –
Атанва куьн кук1вариз,
Куьн, лекьер я лугьузвай.
Лезгияр, и мукьвара
Элкъуьрда за лук1ариз!»

Мад тух тежер азгъунрай,
Пехъерайни къузгъунрай
Лезги чилер ац1ана.
Чи мурадар ц1рана…
Бед ният гваз атана
Надир-шагьдин гъиликар.
Мад секинвал ат1ана,
Мадни зурба чуьруькар
Гваз, гьахьна чи чилериз.
Эх тежедай кьуьруькар
Кьазвай абуру эллериз.
Чи хуьрерни, чи рукар
Майдан хьанвай пехъериз.

Стха лезги халкьарин
Вири эллер къарагъна,
Лезги чилин дагъларин
Вири селлер къарагъна.
Душман мерддиз «къунагъна»
Зураралди турарин.

Девиррилай девиррал
Гьикьван женгер тухурай!
Асиррилай асиррал
Къул хуьз экъеч1! – лугьурай?!
Ч1ехи жедай мумкинвал
Гузвач чигит аялриз.
Амач халкьдиз секинвал,
Хазандикай хиялриз.
Девиррилай девиррал
Гьикьван женгер тухурай!
Асиррилай асиррал
Къул хуьз экъеч1! – лугьурай?!
Вил алайди жегьилрал
Къуй душмандиз такурай!

Чавдарар фад чавар гваз
Физва чк1ай хуьрериз:
«Эркек-диши, турар гваз,
Экъеч1 вири женгериз!»
Сагъ амайбур, эвериз,
Физва гьа са гафар гваз:
«Экъеч1 вири женгериз
Эркек-диши, турар гваз!»

Аранрани синерал
Женгер физва зур алай.
Чи дидейрин вилерал
Накъвар хьана мур алай.
Телеф жезва жегьилар,
Телеф жезва агьилар,
Турар хазва нур алай…
Эркек-диши талгьана
Телефзава душманди.
Кьуьзуь-гъвеч1и талгьана
Телефзава душманди.
Дагъларни, пагь ат1ана,
Акъвазнава пашмандиз.

Гьар са к1валяй акъудиз,
Къакъудзава аялар;
Дидейривай къакъудиз,
Чи умудар, хиялар
Шагь-харманрал вегьезва
«Тадач квев вит1 акъудиз! –
Ягьсузар чал хъуьрезва.
Терс балк1анрин к1вачерик –
Аялрикай менжелик...
Килиг женни мегера
Тунвайбуруз дингера!
Рик1ер падда къастари.
Чанар гузва картари.

Амма лекьер муьт1уьгъ туш,
Амма синер генг муьгъ туш!
Гъилер хьанва к1арасар,
Йугъ-йиф турар гъилеваз…
Мерд я лезги арасар –
Галатич, къаст рик1еваз.
Шумуд девир, виш йисар
Хвенай кhурар, аранар!
Алпан чилел иранар
Телефайд я вижеваз!

Аламат я иранар,
Тежез фикир кьиле кьаз –
И лезгияр – алпанар
Хьайибур туш гьеле кьаз!
Мерд лекьерин гьунарар
Гьинай я? Жеч виле кьаз!
Лекьре рей гун? – тапарар!
Жеч, чан алаз, гъиле кьаз!

Душманд кьушун цеквер хьиз
Авай. Къвез-къвез ц1разва.
Тепил жезва лекьер хьиз,
Сух жез кьисас-хьелер хьиз
Душманрин рик1ериз.
Иранлуяр зурзазва,
Гьелягьар кьаз, кьуразва:
«Къирмишда куьн т1вет1вер хьиз!»

3. Руш къугъвай син

Чиг са рушан багърияр
Пуч хьанай и женгера.
Ирид стха, к1ани яр…
«Агь, стхаяр… Агь, зи яр,
Зазни гьаниз эвера!
За вучда куьн галачиз
Уьмуьриз и чилерал?..
Бахтлу вах тир, зун свас тир...
Гила кьунва зун ясди,
Накъвар алаз вилерал…
Агь! Рик1 кузва кьисасди!
Ваъ, зун гьатдач чуьллера,
Фикирар я къенибур:
Кьисасда за, к1анибур,
Куь паталай чилерал!»

Рушан пекер хт1унна,
Алук1на кьеркь, кешкени*.
Стхад гапур шуткьуннай.
Кьула туна. Туьк1вена.
Терс хиялна: «Дек1ени
Эркек яз вун рухуннай».

К1анибурлай мад амай
Кьве балк1ан – кьве ялав тир.
Жив хьтин шив сад авай,
Садни – сич*, ч1уп-ч1улав тир,
Гуя гарун къилав тир.
А шиверин ад авай:
Садавайни абурал
Чамар ийиз хьайид туш.
Шивни сич тир хамуяр,
Чеб муьт1уьгъиз гайид туш.
Анжах рушав –Хьелинав
Шивни сич лап вердиш тир.
Хьелин аял ч1авалай
Абурун т1улдихъ вердиш тир.

Яракьрив руш вердишдай,
Чидай агъзур уюнар.
Шумуд къат вич дегишдай,
Синагъ ийиз кьушунар.
Гагь манияр лугьунар..,
Кьил такъатиз танишдан;
Кус дегишдай са вишдан.

Чирнай рушаз стхайри
Сирер гьайбат чамаррин.
Дамах тир руш архайрин,
Мурад тир руш чамарин.
Гапурдал ам кик1идай
Кьегьал хьиз, хас женгериз.
Векь хьиз чилел алк1идай,
Таквадайвал вилериз.
Лишандар тир хьелинин,
Дамах тир руш стхайрин,
Дамах тир руш архайрин –
Т1вар алайди хьелинин.

«Гила амач стхаяр,
Кьена багъри архаяр…
Т1ямдихъ лацу п1инидин
Вил галамай к1аниди –
Гьамни даим хъфена.
Агь, жегьил рик1 ифена…
Мажал амач мад ясдиз:
Къилав це ви кьисасдиз!»

Йифиз сичал жедай руш,
Душманрин гъал ат1уз.
Йукъуз, шивцел жез аруш,
Душманрин гьал ат1уз.
Мажал тагуз жедай буш,
Т1арашай кьван мал ат1уз.

Кич1 гьатнавай рик1ера
Иранлуяр элкъвезвай,
Ксуз тежез йифера.
Лаванар гваз къекъвезвай
Сипагьар буш хуьрера.
Руша кhамар вегьезвай
Баши-бузукь кьилерал.

Надир-шагьдин рик1 алай
Къугъунрал гьар жуьредин.
И дагъларин уьлкведа
Жув машгъулар гьик1 ийин!

Чавушди чиг хабарар
К1елна кимин дивандал:
«Кьаз к1андайбур юкьварар
Нисинихъ ша майдандал.
Эгер хандин Бей-Батир
Ни гъайит1а жаздандал,
Гьадан рик1ин мурад тир
Кар акъудда дувандал!»

Майдандалла къе хуьрни,
Надир-шагьни къе гур я.
Ч1ем ягънавай Батирни
Юкьварар кьаз гьазур я.
Мад чавушди гьарайна
Капаш сивел ахъайна:
«Батир гъалиб хьайит1а,
Харж эцигда жемятди!
Адаз ни зур гайит1а,
Къимет – гъалиб хьайидаз
Гуда шагьди – жумартди!»

Вуж экъеч1на майдандиз?
Лап шумал тир жегьил са.
Батир адан дувандиз
Фена. Буран тир кьил са!

Вилик камна Батирди,
Жегьил квахьна вилеркай.
Кек ягъдай хьиз къатирди,
Руг хкатиз к1вачеркай,
Батир фена виликди,
Кьадайвал терс гъиликди.
Амма тушни аламат:
Жегьил анал аламач!
Жин яни ам таквадай?
Квахьна мад и ярама
Лап к1вачерин арадай.
Вич, вичин рум кумукьна,
Батир чилел алукьна,
Хьана михьиз руквадай.
Шагь регъуьла амукьна.

Садлагьана кьулухъай
Хкадарна Батирдал,
Жегьил кьамал ацукьна,
Ацукьдай хьиз къатирдал.
Ахпа адан туьтун хат
Кьуна, к1евиз чуькьвена.
Авуна хьи лап къатад,
Кьеп1ербан хьиз элкъвена,
К1улавайда мегена
Хат ахъайдан туьтуьнин?!
Гъилер бушна, ахъайна
Магълуб хьайи Батирди.
Ужугъдивди гьарайна
Дили хьайи къатирди.

«Гъалиб хьана!» – лугьуз, эл
Са геренда шад хьана.
Надир-шагьдиз авай хъел»
«Хкведа, инад хьана…»
Амма шагьдин гаф я гаф,
Элдин вилик ажуз жеч.
«Ийич за квез гьич инсаф!
Квевай зи кьил агъуз жеч!
Мад буразар т1арамда,
Незвай ризкьи гьарамда,
Лашни къирмаж илигиз!
Килигин чун! Килигин,
Вуж амукьда нахушди…»

Ван хкажна чавушди:
«Лагь, мас вуч я зегьметдин,
Иеси и гьасирдин?
«Пул к1андач, а къиметдихъ
Уьмуьр це виш есирдин.
Хандин гаф хьуй гьуьрметдай
Ават тийир таъсирдин».

Виш азадун есирдай
Чаравачир кар хьана.
Кар хьана им таъсирдай –
«Батир к1удай» – т1вар хьана!
Надиран рик1 т1ар хьана,
Кьил такъатиз а сирдай.

Элдиз геж чир хьайивал,
А гъалибчи Хьелин тир.
(Т1вар тир рушаз гайивал,
Лишанчи тир хьелинин).
Пекер гьалсиз эркекдин,
Къведай Хьелин куьмекдиз.

Надир-шагьдиз, лугьун хьи,
Акъажунар хуш авай.
Юкьварар кьун къачун хьи,
Хьелер ягъиз нуш авай.
Мадни чавуш луьк1уьнна:
«Дикъет! Яб це жемятди.
Пака Барзад Къекъуьндихъ
Хьелчияр к1ват1да шагьди!

Я харж эциг, я хьелчи
Жемятдикай хкягъа.
Итимар мад амач квехъ,
Хендедаяр, аялар…
А лезгивал кумач квек,
Мийир кьуру хиялар!
Я харж эциг, я хьелчи
Ракъура квекай илчи!
Гьи кас гъалиб хьайит1а,
Шагьдиз ни кеф гайит1а,
Савкьват гуда масан тир,
Надир-шагьди хъсан чи!»

Пакадин йугъ алукьна.
Экв лаван хьиз куьк1уьнна,
Цавухъ ал яр галукьна.
Эл к1ват1 хьана Къекъуьндал.
Шагь тахтуна ацукьна,
Эцигнавай кьакьандал.

Жергедава хьеликар*
Хандин махсус к1ерет1дай.
Абурузни к1ани кар
Я межлисар гьуьжетдай.
Йифиз дурнад вил ягъдай
Гьардахъ ава гьайбатар.
Гъуту севрен кьил ягъдай
Чанда ава къуватар.

Лишанарни гьазур я:
Виш метрида т1вал ава;
Мад лишанар гьар зур я –
Шуьк1уь таза кьал ава.
Чалагъанни къуьр авай
Мадни са чувал ава.
«Алакьунар къалурда,
Лезгияр куьн зурзурдай!»

Къвазна ц1арц1ел хьеликар,
Хьелерганар гьазурна,
Ч1емерукар гъилик квай,
Гимиш-къизил гутурна.
Жемятдикай, хуьруькай
Атана сад чукурна.
Сипагьрик, ам акурла,
Акатна бул хъуьруьнар.

Биц1ек я лап акунрай,
Ч1емерук курк к1арас* я.
Ам, жемятдин лугьунрай,
«Ч1улав Йифен» арас я.
«Лацу Йикъан» кьисаскар,
Рик1евай къаст, асас кар.

Ингье, ягъиз лишанар
Хьеликар там вад ава.
Киткин тийиз, пашманар
Жезвайбур са-сад ава...
Вилик квай вуж мад ава?!
«Биц1ека» кар тамамна.

Рик1ери гьик1 къачуда
Надир-шагьдин аскеррин!
Шагьди бес вуч лугьуда
Син хайи и нуькверриз?
Бажиткардиз эверна,
Хьеликри лап ч1ихерна:

«Панц1 хьана! Чун рази туш!
«Биц1еканди» суьгьуьр я,
Им къал я, са жизви туш!
Т1илисимдин муьгьуьр я!»

«Биц1ек» абруз са сир я,
Персекь сивин рузи туш.
Хкажна тик ч1емерук,
Легьзе хьиз хьел акъатна.
Цавун аршдай чинерук
Шагьдин вилик аватна.
Ахпа мад хьел акъудна,
(Жаваб ягьсуз хъуьруьниз)
Иран хьелен гуьгъуьниз
Ахъайна, а хьел гудна.

Ч1ихер фена гьавая,
Ашкара я гъалибкар.
Шагьдин рик1из дава я,
Терг авун и тахсиркар.
Кьуна к1анда са сир, кар,
Телефдай ам бада яз.
Лезгийрин руьгь акуна,
Шагь хиялрай дак1уна:
«Куьчна к1анда и халкьар,
Лезги халкьар – терс халкьар
Афгъандизни, Ирандиз,
Руг жедайвал хъсандиз.
Белки, ибурун вик1егьвал
Зи афшаррик акатин!
Белки, ибурун вик1егьвал
Зи къажаррик акатин!
Санай-саниз дегишда,
Зи халкь инив вердишда.

Гьинай я и жегьилар?
Садал са агъзур ава…
Гьикьван ибур телефда
Аяларни агьилар?
Гуя ибурун гьенефда
Ц1уд турунин зур ава…»

Эмир гана Надира:
«Геле хьухь, ам вуж ят1а,
Адан к1ан-к1ук1 заз чира,
Суьгьуьр ят1а, гуж ят1а.
Пул гана яхъ жасусар,
Рик1 архайин жедайвал.
Квадра адан к1арусар*,
Мийир мад ам къведайвал».

Анжах акун четин я,
Жасусриз туш ашкара.
Кьегьал, халкьдиз бакара,
Жегьил тават Хьелин я.
Пекер алаз эркекдин,
Халкьдин дидар куьмек я.

Винел патан акунрай,
Тапанди са либас я,
Гьунарар я керчекбур,
Хайи халкьдиз герекбур.
Ам, жемятдин лугьунрай,
«Ч1улав Йифен» арас я.
«Лацу Йикъан» кьисаскар,
Рик1евай къаст, асас кар.

Жасусрин тир жузанар…
Жемятдиндив гвай лугьунар:
Ст1ал-вац1ун къаншарда
Син авай са кьакьан тир
(Раг – вине, вац1 – дагьарда).
Гагь сич – ч1улав балк1андал,
Гагь шив – лацу балк1андал
Алаз, жедай къугъунар.
Вил тухудай кьакьанда.
Лацу шивдиз эвердай,
Ч1улав сичдиз эвердай;
Синел чка алач хьи:
Алайди са капаш тир.
Гьа капашдал кьуьлердай
Кикераллаз балк1анди.

Бес рик1и гьик1 къачурай
Къизилбашрин пачагьди!
Игьтин гьунар къалурай?!
«Кас хьанайт1а нагагьди,
Вичив ч1угур къизилар
Гудай за гьа атлудиз.
Жедай зи дерт алудиз
Авач хьи захъ жегьилар!»

Гила, винел акъудна,
Давамарна рахунар:
«К1анди ихьтин миллетрин
Дувуларни хкудна.
«Кь;т1ин вири акьунар
Акьалт1 тийир гьуьжетрин.
Эвелдай а балк1анар
Кьведни санал терг ая!
Маса балк1ан гьазура,
Йифди мухни кьел гана.
Вуч лугьуда везирди?
Гьикьван хьуй зун бизарда?»

«Шагь, вун сагърай, балк1анар
Кьаз жедай туш гар хьтин.
Жинерар я гьайванар,
Ша кьан чна кар ихьтин.
Гьар пакамахъ гадади
Са уьфт ягъна кьакьанриз,
Эверзава балк1анриз.
Тавазариз гьаладиз,
Абурув хуш рахазва.
Ахпани, сад ахъайна,
Мькуьдаллаз къугъвазва.

Чуьнуьх хьурай далдадик
Са ц1уд сипагь хьеликар.
Эверайла гадади,
Ахъай тийин виликай.
Агъу гайи хьелери
Чпин к1валах ийида.

Ахпа шагьдин фармандал,
Акван, вуч гаф эцигда.
Акьахрай фарс балк1андал,
Чун гьунардиз килигда».

«Аферин, зи везирни
Хазина я камалдин.
Ви кутугай амалди
Гада тергда эхирни!»

Йифе амаз хьеликар
Чуьнуьх хьана далдадик.
Пакад йукъуз виликай
Физ акуна гадани.

Шуьк1уь ванцел эверна,
Агалдарна уьфтерни.
Йифни йугъ хьиз сични шив,
Атана са шагьвар хьиз.
Лацу-ч1улав фирияр
Гарал къугъваз лувар хьиз.

Садлагьана хьелерин
Хар къвана кьве балк1андал.
Хьелер аваз къвалара,
Ц1акулар хьиз лувара,
Сични шив – кьвед балк1анар…
Йифни йугъ – кьвед девранар…
Катна, гьатна гьижранда…

Ахь акъатна Хьелинай,
Туьтер кьуна кьагьарди,
Ишез амайд бубат я…
Амма душман акуна,
Гужунал рик1 ч1угуна.

Сипагьар юзаз-юзаз
Атана са балк1ан гваз:
«Им ваз шагьдин савкьват я,
Аку, ац1ай къуват я!
Зарб я нуьк1рен лувар хьиз,
Акьах, гьала дагьардиз.
Ягъ к1амай кьван чамарар,
Къалур жуван гьунарар!»

Яракь гвачир гъилера
Кьисасдин тур къугъвазвай…
Рик1е иви ргазвай...
Катран хьтин вилерай
Картарин суй аквазвай.

Адетдин вахт-бере хьиз,
Йугъни жезвай нисини,
Рагъ гьатзавай частуна.
Аваз к1еви къастуна,
Хкадарна, лекьре хьиз,
Балк1андал фарс жинсинин.
Гьална синен капашдал.
«Рик1 ац1урай гъурашдин!»

Пал* гьиссзава балк1анди:
«Ик1 уьтквемди акурд туш.
Чарад я, туш жуванди,
Ик1 к1вачери зун кьурд туш.
Гъилени к1вачери,
Вик1егь яз, зун гьалзава.
Зат1 аквазвач вилериз,
Йад! Йад! Ци зун ялзава!
Вац1ава йад алцифна,
Ам тахъвана гьайиф я!
Мич1и жезва вилер зи,
Кьеле кузва къенер зи!
Вуч к1анзава, пал, завай?»

Афшар балк1ан егъи я,
И дагъларив вердиш туш.
Килиг, килиг, ягъияр,
Гьич регьим квез таниш туш!
Ингье, балк1ан синелла!
Тик чархунин кьилелла!
К1анзни-так1анз акьвазна
Балк1ан кьулухъ к1вачерал.
Йад ракъинал ргазва,
Ст1ал хъичез къванерал.
Килигзавай яргъалай
Ягъияр тик сегьнедиз:
Эхиз тахьай гьайванди,
Кьел т1уьнвай терс балк1анди
Хкадарна рагалай
Вац1ун вили дегьнедиз…

Къивер гана къажарри,
Къивер гана афшарри –
Надир шагьдин сипагьри.
Ахпани а сиягьри
Балк1андаллаз агъуриз,
Мейит вик1егь кьегьалдин
Надир шагьдиз къалуриз,
Адан кундал хутахна,
Чпин к1валаз куьтягьна.

Килигайт1а душманар,
Гада туш, ам са руш я!
Хьана вири пашманар,
Надир шагьни нахуш я,
Сивел алаз экъуьгъун,
Ужугъ винел акъатна:
«Ак1 я хьи, фарс къушарик
Лекьер, картар акатна.
Эгер лезги рушарик
Кват1а ихьтин гьунарар,
Лезги чилер муьт1уьгъун
Тапарар я! Тапарар!

Инай халкьар акъудна
Куьчарда йад-йаландиз.
Иниз фарсар акъудна
Элкъуьрда фарс майдандиз!
Эгер лезги дишекар
Ят1а ихьтин аскерар,
Вуч лугьун, бес эркекар,
Магълубун я еке кар…»

Надир-шагь там кук1варна
Вири дагъви халкьари.
Къадим Дербенд патарив
Адан кьушун к1ар-к1арна,
Чара хьанач са тварни
Вишагъзур туьмендикай,
Къачуна мад са т1варни:
Шагьдин шагь-к1араб хана –
Надираз Дербендикай
Шагь кьейи «хараб»* хьана!

Гьанлай кьулухъ Иранда
Дагъларани аранда
Ихьтин гафар сейли я,
Сада садаз тикрардай:
«Эгер гьи шагь дили я,
Лезгийрихъ женг ч1угурай.
Тарихдин тарс акурай:
Лезгийри ам кук1варда!»

1980

Четин гафариз баянар:
Элеч1на к1аняй акъудна; дар-бадагъна, тахьай мисална.
Искипар скифар.
Къимерар киммерийвияр.
Сармат1ар сарматар.
Муьшкуьрар маскутар, массагетар.
Гъунар гуннар.
Горис IV асирда алпанрин апостол хьайи Григорис; пак Григорийдин хтул.
Гьезерар хазарар.
Незер хьун вили ягъун; крар ч1ур хьун.
Румвияр римлянар.
Гьангулар ара какахьай вахт.
Гьинди Индия.
Эрел ц1ийик1а к1вачел ахкьалтун; бегьер хгун.
Кешке кьилел алук1дай ракьун к1ук1.
Сич ч1улав балк1ан.
Хьелик ч1емерукдай хьелерал ягъдай аскер.
Курк патахъ.
К1арусар нагьакьан крар.
Пал балк1андаллайди, атлу.
«Шагь хараб» Дербендин патарив кьибле-дагъустанвийри Надир-шагьдин кьушунар кук1варай чка.