Тхьэмадэ

                … «ерыскъыкIэ берычэт Iэнэр
                Кавказым ис лъэпкъхэм я
                дуней Iыхьэщ, тхьэмадэр,
                абы и фIыр зыгъэбагъуэщ».
                Б. Зумакулов

                Повесть
                I
ЦIыхухэм зыкърагъащIэркъым армыхъумэ тажу зэтету унэфI зыщIа куэд, зэгурыIэ - зэдэIуэжу унэ хьэщбакъ цIыкIу щIэсхэм щехъуапсэ бжыгэншэу бгъуэтынущ. Унагъуэ нэсыпкIэ зэджэр плъагъуныр пIэщхьагъ зэдэзыгъуэта лIымрэ фызымрэщ зэлъытар. Бещтау Мухьэдис ар къыщыгурыIуам, зэгуэр щхьэ мажьэр зыкIуэцIрымыкIыу фIамыщIым хуэдэу фIыцIэу щыта и щхьэцхэр уэсым хуэдэу хужьу тхъуам имызакъуэу, дэIэбеямэ щIагъуэ Iэгум къыIэрымыхьэу пIащIи хъуакIэт.

БалигъыпIэ иува цIыхум и Iуэхур пхъэидзэщ, ар хъулъхугъэ е бзылъхугъэ ирехъу - хэт и Iуэху дэпхуэдэурэ къекIуэкIынуми нэрылъагъуу цIыхум къыхуэкIуэ лъагъуныгъэм куэду елъытащ. Ар - лъагъуныгъэр, гъатхэм къэгъагъэ епэру зэ къоунэхури, и чэзум уIэбу уи Iэгум къуумыгъахуэм, нэгъуэщым епхъуатэри йожьэж. Адыгэм я Iуэхур гугъущ, гупцIанэу дунейм зэрытетым имызакъуэу, зышыIэ ини яхэлъыну я боршщ. ЗышыIэныгъэмрэ, Iэдэбагъымрэ хуэхейр - ар мыадыгэу аращ. Мухьэдис - адыгэт. Пэжу адрей цIыхухэми ещхьу ар зэзэмызэ къыщытэмакъыу псалъэ пщтыр гуэрхэри щыжиIэ къэхъурт, ауэ уэшх нэужьым псы къиуар зэрысэбырыжым ещхьу теужти - дауи си пIэм сыкъикIат,- жыхуиIэу къыщыщIам хущIегъуэжырт.

Дэпхуэдизу умытэмакъкIыхьми Хьэбидат убгэдэсу, бегъымбару дунейм утетми - укъытримычу къэнэнкъым. Псы тIэкIу хущхъуэм сритефыхьыну къэсщтащ жиIэри Мухьэдис кумбыгъэр иIыгъыу пщэфIапIэмкIэ щIыххьати Хьэбидэт кIэртIоф пэгуныр и пащхьэм къригъэувэу ину кIэртIофыфэр трегъэжри щысщ. Мыпсэужми уи гуащэм и ущие гуэр зыхэплъхьэ хъунутэкъэ…

Хьэблэм Мухьэдис и анэ Хъулимэт пщIэ къыхуэзымыщI, къемычэнджэщ дэсакъым, апхуэдизу цIыху зэтету ябжырти. НысащIэр гъунэгъуу сабийм хуэпщафIэу щымытатэм зыгуэр жиIэну, зищыIащ.

ФIыщ ущыщIалэм деж, хущхъуи уефэркъым, жьыгъэми уегупсыскъым. Ей дуней. ЩIалэ хъужатэм Мухьэдисрэ Хьэбидэтрэ зэпIэщхьагъ хъуныр пцIыт. Къуэш нэхъыжь зэриIэм имыгъакIэурэ Мухьэдис сытым хуэдэ хъыджэбз IэщIэкIар, абы сытым хуэдэ унэгуащэ къищIыкIынут.

ИлъэсыщIэр къыщихьэ жэщыр псоми фIыуэ ялъагъу. Бещтау унагъуэри абыхэм ящыщт. Зэгуащэ - зэнысэм гуэгушыр зыIахри пэшхьэкум трагъэувакIэт, пIастэр хьэзырти тIэкIу и бахъэр ягъэкIуэну щIыIэтыIэм ягъэувау ягъэпщIыIут. Мухьэдис и гум къихьа куейжьапхъэри Iэнэм тетынут, а Бахъсэн пенсэ тхылъхэм зэ хигэплъэжыну щыкIуам къищэхуэ нартыху хьэжыгъэфIыр абы и хэудэну. хъыпцIым* къыхэщIыкIа шхыныгъуэ гуэрхэри къыIэщIэлъэгъуащ. Я гъунэгъум къыхуахьэ махъсымэри фадэ хэкIыу щыIэнущ.

Тобэ, яIуэтэжащ цIыхухэм,- жыхуиIэу Мухьэдис и щхьэм гупсысэ гуэрхэр къищхьэрыуат зэи, ауэ телевизорым еплъухъун залым здыщIэсым, дэпхуэдэ каналым имыгъэкIуами удихьэхау узэплъ зыри къыхуэгъуэттэкъым. Къигъэлъагъуэхэр зэзауэрэ зэрыукIрэт, ажыгъафэ джэгу абы хэтыжу. Тхылъ къищтэу еджэнути, фIэкIа хэмылъу щхьэукъуэн щIидзэрт, щымысыуи хъунутэкъым еуэ - ехьэу нысащIэм зигъэлIэжу жыхуаIэм хуэдэу пщафIэрт. ЩIалэ нэхъыжьым и дежурнэгъуу Бахъсэн сымэджэщым щыIэт. НэхъыщIэр зэ къекIуэлIэжын ***йуэ щытт, ауэ адэр дауэ мыдаIуэми и къуэм и Iэуэлъауэ зэхихтэкъым. Ар илъэсыщIэти сефащ жиIэу рулым зэрыдэсым емыгупсысу ефэныр зыуи къилъытэнутэкъым. Арат Мухьэдис зыгъэгузавэр. Сыту хьэзаб адыгэ хабзэр, цIыхуитI зы бжьэ ирафу уахуэзакъэ - ГУПМАХУЭ АПЩИЙ жыпIэу уабгъэдыхьэну къыптохуэ, армыракъэ - уадыгэлIкъым. Сыту куэд абы текIуадэрэ, фадэм къыхиха фэбжьым и зэранкIэ зи псэугъуэ куэд гуузу мэкIуэдыр. Мухьэдис университетым къыщыдеджа Лъостэни ар и кIуэдыкIэу кIуэдауэ щытащ. ЩIалэфI ухуейм, мис ар щIалэфIащ.

Мухьэдисрэ Лъостэнрэ щеджэхэм, япэ щIыкIэ зэгъусэу фэтэр щIэсахэт, иужькIэ общежитием кIуами зэфIэкIуэдахэтэкъым. Дэпхуэдэурэ къыздемыкIуэкIами зым - зым ягу ебгъахэтэкъым. А университетым щыщIэса зэманым лъандэрэ Мухьэдис илъэсыщIэр къыщихьэ зэманыр зыхилъхьэ щыIэтэкъым. Апхуэдэу илъэсыщIэ жэщу Технологическэ техникумым я вечерым кIуауэ къыщыфэу тету, зэхэуэ къэхъури, ар зэ Iэштым гъущэкIэ зэуэн ***й хъури, къикIуэтауэ щытатэкъым. Мухьэдис абы щыгъуэ зыгуэру зызэтриубыдэну къыщIэкIынут, ауэ щIалищ зэуэ Лъостэн къежьэу хакъухьуу щилъагъум, хуэшэчакъым. Мухьэдис нэхъ IэмащIэлъэмащIэми зыкIи къикIуэтакъым. Къапэувахэр бжыгъэкIэ нэхъыбэми, мо тIум я зэкъуэтыкIэр къалъагъури, кIэбгъу защIащ. Хабзэхъумэхэр къыщысам зэхэуэр увыIакIэт, зэныбжъэгъуитIми нэхъ я гум дыхьа хъыджэбз дахэхэр къагъафэу утыкум итхэт. «Эти глаза напротив», - жыхуиIэ уэрэдыр а сыхьэтым Абадзинскэм жиIэу къемыуатэм, зыгъэпсэхугъуэ пщхьэщхьэм къекIуэлIахэр нэхъ мащIэ хъуну къыщIэкIынут, ауэ а зэманым моднэу щыта «хитым» псори утыкум къришэжащ. ЩIалэ чэфыр, «укъыздэфэн бдэркъым» - жиIэу хъыджэбз хейм хэмыуатэм, Лъостэни апхуэдэу делэтэкъым, мыхьэнэ зимыIэ гуэр щхьэкIэ къилъыну. Хабзэхъумэ къэкIуахэри щхьэ зыфIэтхэу къыщIэкIат, Iуэхур зыIутар тэмэму къыщащIэм, Лъостэнми Мухьэдисми я гугъу ямыщIу IукIыжахэщ. ЦIыхур еджэхун Iэджэми хуозэ, дэтхэнэр пщIэжын.

Мухьэдис насыпыншэтэкъым. Адэшхуэ, анэшхуэм и къэхъугъуэм хуэзу гъащIэ Iыхьэ ямыIэжами, адэ къуэшыфIхэм анэ шыпхъуфIхэм я жьауэм щIэту къэхъуат, абыхэм къалъхужахэми Мухьэдис зыхалъхьэ щыIэтэкъым. ЦIыхур лъэщ, быдэ ещI Iыхьлы гъунэгъухэм я лъагъуныгъэм, фэфI къытрегъауэ.

Мо ищIэн имыIэу, и закъуэу унагъуэм я нэхъыжьыр залым здыщIэсым, я унагъуэ альбомыр къыIэрыхьауэ хуэму зригъэзэкIыу щыст. Мухьэдисрэ Хьэбидэтрэ щызэрышам зыбгъэдэту зытрагъэхауэ щыта сурэтыр япэу къакIуэрт…

Хьэбидэт адыгэ фащэ щыгът, Мухьэдис и анэшхуэм еяуэ. Бещтаухэ а фащэр унагъуэкIэ зрахьэрт, «драхьейм гъущIэу - кърахьэхым щIытэу»,- жыхуаIэм хуэдэу, икIи дыщэ пыIэмрэ, дыщэ бгырыпхымрэкIэ уелъэIуакIэ къыузратын щыIэтэкъым. Унагъуэм Iуэху къэхъуамэ къащтэу, Iуэхур зэфIэкIамэ ягъэтIылъыжрэ, зэмыIусэу зэрахьэ хьэпшыпт ар. Мухьэдис,  сурэтым тэмэму къикIакъым армыхъумэ и адэ шыпхъу Хъэний къыхуищэхуа мыщIэ зыхэс галстук плъыжьщ дэлъар. А зэманым сурэт « цветной» къежьатэкъым, къежьами ди щIыпIэм куэду зыщиужьауэ щыттэкъым. Апхуэдэ щыIами щымыIами щауэм дежкIэ зыт, езыр зыхуея хъыджэбзым пIэщхьагъ щыдимыгъуэтакIэ Мухьэдис и ныбжъэгъу,  и гъунэгъу Мухътэлин щаукъуэту щытам зыри жимыIэ щхьэ, абыхэм я Iуэхум фIыуэ щыгъуазэт. Мухьэдис зыгуэркIэ гъащIэм хэджэлым, ***йми и ныбжьэгъум щэхур къреIуатэ, зэкIэ табу. Мухьэдис IэкIэ зыхэмыIэба лъагъуныгъэ къабзэр а зэрыщытым хуэдэу хьэдрыхэ здырырехь.

Гуащэмрэ нысэмрэ хьэзыр хъуа ерыскъыр къахьыурэ чэзууэ Iэнэм къытрагъувэрт. ИлъэсыщIэм иджыри сыхьэтитI иIэт. Мухьэдис къэмэжэлIат, ауэ зыри жиIэртэкъым. Фызым и гум къэкIыртэкъым « зэкIэ тIэкIу едзакъэ»- жиIэну, нысащIэм тхьэмадэр пщыхьэшхэшхэ шхауэт зэрищIэр. Нэхъри тепщэчышхуэм илъу къытрагъува салатыр илъагъури, и гур къыпылъэдащ. Зэ-тIэу едзэкъэну гукъыдэж иIэт. Мухьэдис джэдлыбжэ къригъэлъхьам пIастэр зэ хигъэкIэрэхъуауэ арат, и жып телефоныр къыщеуам, Унагъуэ ис я хъыджэбзитIыр шэджагъуэ нэужьым илъэсыщIэмкIэ я анэм къехъуэхъуахэт, Iыхьлыми, ныбжъэгъуми, хэтми къэпсалъэр нэгъуджэр имыIэу Мухьэдисым къыхуэщIэнутэкъым.

Iэбэм диваным кърина нэгъуджэр къыхуэмыщтэурэ кнопкэм трикъузащ. ЩыилъэсыщIэкIэ зыгуэр къэпсэлъэнт, а жэщым хъыбар Iей щыIэн ***йтэкъым. Телефон и щIалэгъуэм щымыIар, Мухьэдис къызэрыIэрыхьэрэ апхуэдизкIэ абы есати, куэдрэ щигъэщIагъуэ, щыIэт ар щыщымыIам дауэ дылэжьа жиIэу. Сыт ящIэнт, лэжьащ.

Агроном IэщIагъэр адрейхэм ещхькъым, сыт хуэдэ Iуэху быублэнуми дунейм и щытыкIэм елъытащ, абы зы махуэ уэфIуу улажьэ хъуну щыпфIэкIуэдам и деж, зы тьэмахуэ щрисымэджа щыIэщ. Мухьэдиси арэт, итIанэми лажьэхун къыхихау щыта IэщIагъэм фIыуэ илъагъуу ирилэжьащ.

Уэздыгъэ нэхур тридзэурэ телефон абджыр тецIыукIырти, Мухьэдис хэтми къыхуэцIыхуртэкъым къекIэпсауэр, ауэ телефоным къиIукIыр урыс макът: «Дауэ фыщытхэ, илъэсыщIэмкIэ сынывохъуэхъу!»- а псалъэхэр IупщIт, адэкIи тэмэму зэхихыну къыщIэкIынт къуэрылъху пэшым къыщIэлъэдам-«Дадэ»,-жиIэу тахътэм здисым къыдэджэгун щIимыдзатэм. Сабий жеинкIэ ирикъуар и ныбэм изу шхар адэшхуэм и телефоныр зыIэригъэхьэну екъурт. Мо тIум я зэрызехьэгъуэмрэ, Хьэбидэт Iэнэм и мыIэррысэ тегъувэгъуэмрэ зы хъури сабийр зэуэ зыIэщIиубыдащ, фIэкI хэмылъыуи пщэфIапэмкIэ икIуэтыжащ. КIэщуэщ зэрыхъуу Мухьэдисыр телефоным ***т хуэхъуащ.

Къэпсалъэр Украинэм, Донецк къалэм щыщ Налшык санаторием зигъэпсэхуу щыщыIам, ныбжъэгъу къыхуэхъуа Леонидт. Мухьэдис «ди гъунэгъу къэралым зауэ - банэр къызэрыхъхъейрэ, езыри и унагъуэри дауэ щытхэ», - жиIэу щIэгузавэр. Ар гъущIгъуэгум епхауэ лажьэу щытащ, иджы дэнэкIэ щыхэтми Мухьэдис щыгъуазэтэкъым. Арат нэхъри Леонид и макъыр зэрызэхихыр лейуэ и гуапэ щIэхъур, псори и Iуэхур зэрыщытыр жригъэIыну щIыхуейр. «Гъуэгу сытетщ, телефон хьэхукIэ сынопсалъэу аращ, узыншэу», - жиIэри псалъэмакъыр зэтеувыIащ. «Бетэмал, хьэжы хъуакъым ар» - жиIэурэ Мухьэдис зэрыс тахътэм икIри и куафэхэм теуIуэурэ диваным итIысхьащ, абы къикIыжри тахътэм къэкIуэжащ. Абы хэту Хьэбидэтрэ и нысэ Тонярэ зэкIэлъхьэужьу, къэхъуар сыт, Мухьэж узэпсалъэр? - жаIэри зэ къыщIэлъэдахэщ. Мухьэдиси зызытриIыгъэ пэтми и щIалэ нэхъыщIэм щхьэкIэ гузавэрт, ауэ щыилъэсыщIэкIэ напэ зыгуэр иджыри къыхуэнам, а зэзэмызэ жэщкIэ къемыкIуалIэжу зэрыкIуэдым хуэдэу мыщхьэрыуэну фIыкIэ щыгугъырт. Фызми нысэми я жагъуэ зэрыхъунти къэпсалъэри нэгъуэщIт - Мухьэжтэкъым. ФыкIуэ, фыкIуэ, - жыхуиIэу и ар ищIа щхьэ тIури къеплъу щыт мыхъум пщэфIапIэмкIэ кIуэжын мурад яIэтэкъым, Мухьэдис Хьэбидат зэхихыхыу Леонид къэпсалъэу жиIэну ***йтэкъым, я Iуэхур кыхь хъункIэ шынэгъуэти, арати псынщIэу гуитI-щхьитI зимыщIу - Мухъталин зы бжьэ иIыгъыу къыIухьэнути ерагъкIэ зэтезгъэувыIэу аращ - жиIэри зэтеувыIащ. Хьэбидэт фIыуэ ицIыхуижырт и щхьэгъусэр, ауэ къыщымыхъуаIэкIэ Iэхукъым жыхуиIэу, сабий и адэшхуэм дежкIэ къекъур лъэгум къригъувэхри Тоня и гъусэу залымкIэ къыщIэкIыжхэри я Iуэху яужъ ихьэжахэщ.

II
Мухьэдис цIыкIуу плъэм илъагъуу колхоз Iэбгъэр Iуащхьэ памцIэм и дыгъафIэм хъуакIуэу кIэрытт. Тхьэмахуэ дэкIым Iэщхэмрэ мэлхэмрэ Кхъущхьэхъу дэкIынурэ хъупIэхэр нэхъ ***т къэхънут. ИтIанэ унэгъуэ Iэщхэм хъупIэу хъуар яйт. Мухьэдисхэ унагъуэкIэ зы жэмыжь псэфу яIэти, ар я гурыфIыгъуэт. ЩIымахуэм мэкъур къаймэщIэкIами, жэмыжь уэдыкъуар зэрамыгугъауэ гъатхэр пасэу къакIуэри, удз Iувым хэтурэ и сурэтым къихьэжат. Пщэдджыжьым жэмыр къишауэ Iуэм къыщригъэкIым Мухьэдис и анэм зэи чэнджэщ къихьат, лъхуэщIэпащ, Iэхъуэм дымыгъакIуэм нэхъыфIу пIэрэ- жиIэри. Шэ къиша тIэкIур иIыгъыу и хъуреягъыр зэ къикIухьижри, итIанэми Iус зицIэ зэрамыIэр, мэкъур зэраухар ищIэжти кIуэри бжэ цIыкIур IуигъэзэщIыкIащ. Iуэ нэщIым зыри фIы зэрыщымыIэр ищIэ нэхъей, куэдрэ зиIэжьакъым жэмыжьми, имыжэгъуащэурэ пщIантIэр къызэринэкIащ. Псоми зэман, чэзу яIэщ.

Мухьэдис иджы апхуэдэу цIыкIуиIэжтэкъым, техьэулеикIыу унагъуэ Iуэху, унагъуэ къэлэн щыIэу щхьэхынагъкIэ зыщIригъэхын хуэдэу. Иджы ар жэщкIэ и щхьэ IуэхукIэ къыщIэкIыну, шынэжыркъым. Япэм шынэрт. Иджы дауэ шынэн, етхуанэ классым кIуащ каникулыр зыфIэкIмэ Бахъсэн бэзэрым и анэм игъусэу балыджэ ящыну щыкIуам, сату къащIам къыхэкIыу къыхуищэхуа пионер галстук плъыжьыр и пщэм дэлъу школым екIуэлIэнущ. Куэд щIауэ имылъэгъуа и ныбжьэгъухэр и классэгъухэр илъэгъунущ. Илъагъунущ?! Мухьэдисрэ и къуэш нэхъыжь Мухьэрбийрэ шэджагъуэ нэужьым хьэфIанэ зэрыз къащтэу зэрыхьа хадэм, япэ пщIэгъуэм егугъуу нартыху хьэсэр щIагъэкIри етIыуанэу, удзыжь зэкъуэтIакъуэ къыхэжыжахэр ягъауэу хэтт. Мухьэрбий зигъэатамант, ауэ Мухьэдис зыри жиIэртэкъым, нэхъыщIэти дэIуэн ***йт. Бещтаухэ я унагъуэм арат хабзэр, нэхъыжьым и унафэм нэхъыщIэр зыри пимыдзу едаIуэрт.

Махуэр нэсакIэт, нартыху хьэсэми пщIэн лей къэнэжатэкъым. Бандэгъуэ бгыжьым мыпIащIэу зыкъуэзыгъапщкIуэ дыгъэм нэхърэ нэхъ Iейуэ къуэш нэхъыжьыми зрилъэфыхьырт. Е Мухьэдис апхуэду къыщыхъуу къыщIэкIынут. Ауэ абы и Iуэхур абы щхьэкIэ зыкIи нэхъ тынштэкъым. Зы тхьэмахуэ хъуауэ, Мухьэдис Iэхъуэ къэкIэжыгъуэм деж я жэмым къихужыну пежьэрти, псынэ цIыкIум деж зэрынэсу, я классэгъу Нэфилэ пIалъэ иритам хуэдэу хуэзэрт. ЗэгурыIуами ярейт. Мухьэдиси зыри жиIэртэкъым - щIалэ цIыкIути, Нэфили хъыджэбз цIыкIути, зыри жимыIэу пэгунхэр къищтэрти Iэдэбу блэкIырт. ТIури зэрымыщIэу щызэплъыр щIыIыхьэ гуэр якIуауэ къызэплъэкIа нэужькIэт. Мухьэдис дамэ къыщытекIэр, Нэфилэ къемыплъэкI щIыкэ сызэплъэкIынщи зыкъэзгъэзэжынщ,- жиIэу жыжьэ хъуауэ пэгунитIыри плIэм телъу къаплъэ Нэфилэ и нэгум иплъа нэужькIэт, абы и гум и классэгъум зыгуэр къыхуэмыкIым, дауи мыщхьэхыу къеплъэкIыфэрт?

ЕплIанэ классым школым еджэн щыщIадзэжым адыгэбзэмкIэ езыгъаджэ я класс унэфэщIым хъыджэбз цIыкIухэмрэ щIалэ цIыкIухэмрэ зэпэртэгъу згъэтIысынущ щыжиIам, Мухьэдис зыкъритIауэ щытащ. Иджы къэхъуар къыгурыIуэркъым. ПэгунитIыр, псыр зэритым хуэдэу йомыкIуту Бандэгъу бгыжьымкIэ къехьэкIи, унэм нысхуэхь - жиIэрэ Нэфилэ къелъэIуатэм, къыхуимыщIа щыIэтэкъым, гуфIэу къызэлъэIуа закъуэ - жиIэу жэрыжэкIэ пхъэхьыншэу ихьынут. Мухьэдис къыгурымыIуэ гущIэлъ гуэрхэм кърехуэкI. Ебгъуанэ класс хъуа Мухьэрбий ар дауи щай фIыцIэжьу къридзэркъым, жеп1и хъунукъым, школым и комсомол организацэм и секретарыр жыжьэ нэсын игугъэу фIыуи йоджэ, аруэ къыщIэкIынущ и шынэхъыщIэм пхъашэу зыкъыщригъэлъагъури. Зэрыкъуэш нэхъыжьымрэ зэрыкомсмол секретарымрэ зэуIуу уеплъым, абы удэмыджэгу.

Мухьэдиси зигъэцIыкIу -фэкIукъым. Я классым къызрагъэпэща Тимур и командэм и командирщ. И классэгъу Барэрэ абырэ, гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэм мэз кIуэурэ, зыхузэфIэмыкI нэхъ унагъуэ къулейсыз гуэрхэм, щIымахуэм зырикъун пхъэ зэригъэпэщыну игугъэщ, колхоз бригадирыр - мэкъум тыншу фи унагъуэм фыхуейуэну фыхуеймэ псори хэдапщIэм фыныдэкI - жиIэу къэкIуэрей мыхъум. Ари зы бэлыхь. Ар зэфIэкIым проценткIэ пывупщIа фи мэкъу тIэкIур къэфшэжыну мэкъу тхылъым фыхуймэ, нартыху дэчым фынакIуэ, е силосыр идолъхьэри, абы зыгуэр фыхэмыхьэу хъунукъым - жаIэнщи макIуэ-мэлъей, зы махуэ уэху жыIыпIэ бгъуэтынукъым, къуажэм удэсым. Ар иджыри фIыти Мухьэдис и адэ Хьэпагуэ къуажэ колхозым щыIэщи, гуэдз жыпIэми, кIэртIоф жыпIэми, хадэхэкI гуэрхэри абы игъусэжу, къилэжьари къимылэжьари зэхэту унагъуэм къокIуалIэ. Хьэсэпэхъумэм ахэр щыхузэфIэкIкIэ, колхоз председателым «Волга» щIэрыпсым зригъэщIеикIаууэ исым, дапхуэдиз хузэфIэкIыну.Ахэм егупсысу Мухьэдис жэм езыр -езыру къэкIуэжар иригъэхьэжау, Нафилэ и «псынэм» деж кIуау, вагъуэр ижа жыхуаIэм хуэдэу, гуауэщхьэуэ къытепсыхам ирихъуауэ, зигъэкIэрахъуэу щытт. Сыт ищIэнт, зыгъэгувар къещхьэкIуар,  Мухьэрбийти зыри жиIэ хъунутэкъым. НэгъуэщI зыгуэру щытамэ, хэт сэ сызыхэзыхыр жиIэу фIыу кIуэц1илъхьэнри хэлът.Нэфилэ, Нэфилэ! Иджы пщэдей пщIондэ ежьэ. Сыт ищIэнт Нэфили къуажэм дэкIатэкъым, зэ дунейм къытехьэжынтэкъэ, зэкIэ имылъагъуу IэщIэкIами, пщIэуэ хадэм итар, Ешати тетIысхьэпIэ гъунэгъуу иIэм деж, етIысэхащ.Ари «уэху» жиIэу сыту етIысэхрэт ар, ауэ Нэфилэ зэримылъэгъуар къытехьэлъащэри, зыхуэIыгъатэкъым.

Куэдрэ щысами мащIэрэ щысами и щхьэр къиIэтрэ плъэмэ, иджыри пшапэ зэхэмыуам хэту, къущхьэхъу Iэщхэр гъэмахуэм зэрыдаху гъуэгумкIэ, шыуищ къакIуэу къелъагъу. « Бандэгъуэ бгыжьым ираукIыхьахэр къэтэджыжауэ, езыхэри яшхэри псафэ къокIуэ»,- жаIэмэ арауэ къыщIэкIынт Мухьэдис Iэнкун зэрыхъунур. Мышынэ щыIэкъым, ауэ Мухьэдис шынауэ аратэкъым Нафилэ щхьэ гузавэу арат. Псы ихьыну къэкIуауэ ахэр къыIууамэ дауэ хъунут жиIэри.

Къэблэгъа шыуищым я гум илъыр хэт ищIэрэт. Ауэ Мухьэдис и псэр пыту зэран зыри щыIэн ***йтэкъым. Арыншами псы щIыIэр щIым къыщыщIэж щIыпIэр- икIи тхьэ елъэIупIэт. ГъуэгурыкIуэу зыгуэрым и нэмэзщIыгъуэ блэкIым абдежым и Iуэхур зэфIэкIыну, абы хуэщIауэ тетIысхьэпIэ мылъагэри къубгъанри щытт. Iэгъуэблагъуэр зэрымуслъимэн хэщIапIэр гурыIуэгъуэт. КъуршымкIэ къикIиж шухэр, хэтми къыпхуэщIэртэкъым.Iэщыхъуэщ жиIэнути, щыми фуражкэ лъагэт ящхьэрыгъыр, щакIуэхэщ жиIэнути - къащэкIуа яIыгъыныр къагъэнауэ и адэм и шы уанэм кIэрымыкI фоч зэгуэтым хуэди яIыгътэкъым. Зым и пщэм нэрыплъэ фIэлът, фуражкэ хужьыпст. ИбгъумкIэ щытхэм яйехэр гъуэтIафэт. ИжьырабгъумкIэ щыту кIуэ шум кIагуэ дыта щыгъти, ар и щIакIуэтекIуэтам белджылыуэ къыщIэщырт. Бэяну лIищри сыт я щхьэусыгъуэми, махуэ псом къурш лъахэм къакIухьу итат. Мухьэдис зэригугъам хуэдэу шуухэр псынэмкIэ къэмыкIуэу, лъэмыж цIыкIум къызэрикIхэу занщIэу, бдзэжьей кIэмажьэу, зэдейууэ- ижьрабгъумкIэ яунэтIри, къуажэ сэбырыжым дыхьащ. Къуажэ правленэм кIуэуэ арат. Якум дэт шуур дауи IэнэтIэфI зиIэ, пщIэ зыхуащI гуэру къыщIэкIынут.

Мухьэдис зыщеджэ школым я директорыр зауэми хэтау, зыхимылъхьэрейми орден лъапIэхэр иIэу лIы Iэчлъэчт. Мухьэдис зыри жимыIэу арат зэщхь хъуну зэхъуапсэр, абы бжыгъэмкIэ урок яригъыIэти и тхьэкIумэхэр тегъэхуауэ едаIуэрт, и унэ лэжьыгъэхэр имыгъэзащIауи зэи школым кIуэртэкъым. Ар къуажэ шхапIэм зэзэмызэ шэджэгъуашхэ ищIыну щыкIуэкIэ, адыгэбзэмкIэ езыгъаджэ егъэджакIуэр и сэмэгурабгъумкIэ щытт, тхыдэмкIэ езыгъаджэ егъэджакIуэр ягъусэу шхакIуэ кIуэмэ, абы ижьырабгъур иIыгът. Дауи мыхьэнэ гуэр имыIэу цIыху бэлигъхэм апхуэдэу къакIухьтэкъым. АдыгэбзэмкIэ езыгъаджэм и дерсхэм щиткIэ, фызэрыадыгэр зэи зыщывмыгъэгъупщи, тыншу фыпсэунущ, сэ армэм сыщыщыIам абы сыкъыдихыжащ - жиIэурэ игугъу ещIыр. Хэбгъэзыхьым дзэ плъыжьым и «Уставыр» адыгэ хабзэм къытрихауэ щыжиIэр нэхъыбэщ. Ар Мухьэдис егъэщIагъуэ. Я къуажэ гъукIэм деж зы тхьэмахуэ ипэкIэ дзасэ иригъэщIыну кIуати:

- Хэтхэ ей ухъуну щIэлэфIыр?-жиIэу къыщеупщIым, Бещтаухэ Хьэпагуэ срикъуэщ жиIэу жэуап шритам, ищIэу хъуар къигъанэри дзасэпхъэр дэп мафIэм хиIуащ.

- Си къуэш нэхъыжьымрэ уи адэшхуэ Уэзырмэсрэ зы гъэшкIэу щытащ жиIати, абы къригъэкIар фIыууэ къыгурыIуакъым. Къуажэм и кIыхьагъкIэ, а дадэр фIыуэ зымылъагъу дэскъым.

- Уи адэшхуэм хабзэшхуэ хэлъащ - жиIэри арат а дадэр къыщIегугъуар. Абы ещхь хъужыф - жери зыгуэрхэр жиIэну къригъэжьат, ауэ шэмэджыпс ирыригэлъхьэнулIы гуэр къыхуэкIуати и псалъэхэм зэуэ пичащ.

Мухьэдис а зэманым и адэшхуэр хэту щытами, дэпхуэдэурэ кIуэдами, зыри хищIыкIтэкъым, ауэ зэзэмызэ хъыц гуэрхэр и тхьэкIумэм къицырхъэт, фIы дыдэу къыгурымыIуэу. Бещтаухэ дунейм къытрамыгъэхьэну я щэхум, Барэт фIыуэ щыгъуазэр. Арат абы теухуауэ зыгуэрхэр къызыпхагъэIукIри, Мухьэдис и адэ уэзырмэс щыпсэуар, абрэджу щыщытар сытым щыгъуэ,  Мухьэдис щыпсэури сыт зэман. Абы нэсу щытым Барэ и адэ Хьэжыкъари нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр къуажэм щыдэтам, писару яIэщ. Абы щхьэкIэ зэрыунагъуэу ирашри, Барэ къыщалъхуар Казохъстанращ.

Абыхэм уегупсысу щIэдзи, итIанэ умыпсэун ***йуэ арэщ. Зэман къэсыхун езым и лIыхъужьхэр къигъэщIыжу - жаIэ. Ар пэжмэ Мухьэдиси зы зэман зэ и цIэр фIыкIэ игъэIунущ, зы лIыгъэ гуэр къигъэлъэгъуэнщ. Адыгэхэм « фIы щIэи - псым хэдзэ» - жаIэ. Мес зэкIэ арат хузэфIэкIри и Iуэхуу хъуар кэъигъанэри, нэхъ зыхузэфIэмыкIыу я хьэблэм дэс унагъуищым, пхъэ гъэсынкIэ ядэIэпыкъуащ. Ари зыгуэрым щыщу къыщIэкIынщ, адэкIи зы дуней къэхъунщ.

III
Къуажэ кIыщым, Мухьэдис иджыри школакIуэу, гъукIэ-дэгум иригъэшIауэ щыта дзасэр, ноби и каминым деж фIэлъщ. Мухьэдис и анэ Хъулимэт, а дзасэ цIыкIур иIыгъуу жьэрымэ куэд игъэуащ. И адэ Хьэпагуи пIастэм тригъауэурэ лы гъур зыкъом игъэжьащ.

Гу къабзэу, цIыху гуапэу щытащ а зэщхьэгъуситIыр. Зи лъакъуэ лъэныкъуэр пымытыжу, зауэ гуащIэм къикIыжа зэуэлIыр, Джэрийхэ я пхъу Хъулимэт щыщIэупщIам, IумпIэм ищIауэ щытакъым, псэуэгъу дэхъуащ, пIэщхьагъ дахи игъутащ. Хъыджэбз дахэ Iэпсэу-лъэпсэум щIэупщIэшхуэ иIэт а зэманым, щIэупщIэхэр къэгъэнауэ, щIалэ зи къэшэгъуэ нэсахэм арат Iуэхуу яIэр. Ар зыгуэркIэ хьэгъуэлIыгъуэм екIуэлIауэ джэгум хэтым, псори гуфIэгъуэм кърихьэлIахэр, Хъулимэт къыдэфэну къыдэуджыну ***йхэт. Къамэ къихакIэ зэпыджа къахэмыкIами, Iэштым гъущэкIэ щIалэ куэд зэзэуауэ щытащ Хъулимэт щхьэкIэ. Бынищыр щигъуэтами абыхэм гугъу дехьу и Iум щрипIыкIми, абы (Хъулимэт) и фэр кIуэдатэкъым. Мухьэдис анэ дахэ уиIэн, жыхуиIэр зыгъэунэхуахэм щыщт.

Сабий, сабийхэри Iэджи мэхъу - зэ жьгъейуэ щытурэ къыдокIуэтейри къыгурыIуэIэу щIедзэ. Школ щIэтIысхьэжыгъуэр къэсамэ, адрей цIыхубзхэми ещхьу Мухьэдис и анэр и бынищыр игъусэу, машинэ тедзэкIэ зекIуэн ***й хъурт. Бахъсэн бэзэрым, зэзэмызи Псыхуабэ яхуэщэхуэну ежьэрт. Нэхъ цIыкIуху, и анэм гупсэхуу къеплъыну къещэ лIыхэм Мухьэдис апхуэдэу гу лъимытэми, нэхъ щIалэ тыкъыр къэхъуа нэужь, и Iэпэр иIыгъыу зышэ и анэм зыкъримыгъащIэми, къеплъамэ, къыщыпщтыр къэхъурт. Мухьэдис и анэшым цIыкIуу щыIэу, и анэшхуэм зэ ягъэхъыбару зэхихауэ щытащ. И анэм къыпылъа щIалэ хамэкъуажэ гуэр Бещтаухэрэ Джэрийхэрэ нэчыхь къабзэкIэ благъэ зэхуэхъуа нэужь, мазэ фIэкIа мыпсэужу дунейм ехыжауэ. Ар арат, ауэ Джэрийхэ псоми зэхуэдэу я гуапэ хъуауэ щытакъым, я напщIэм телъ я хъыджэбзым Бещтаухэ я щIалэ ныкъуэдыкъуэр псэуэгъуу къызэрыхихауэ щытар. АпхуэдизкIэ ар щхьэижэ къащыхъуати, хъыбар ирагъэщIарэ пэт хьэгъуэлIыгъуэм и адыгэ нэчыхь ятхыну Бещтоухэ яхыхьэну зи щхьэм езымыпэсаи къахэкIащ.

Джэрийхэ, а зэманым апхуэдизу зыщIагъэуардэр, я куейм партым и япэ секретарыр я унакъуэщти, арауэ къыщIэкIынут. Бещтау Хьэпагуэ и лъакъуэр зауэм хилъхьами, и адэр чэртым дэзэуа Бещтау Уэзырмэст. Зэманри, Сталинми Берии уей -уей, щыжрагъыIэ зэмант. Iуащхьэмахуэ уэс телъыр зэи мыткIу щхьэкIэ, дунейр апхуэдэкъым,- хьэмкIэрамкIэщ!

Мухьэдис куэдрэ щегупсыса къэхъуащ, а Iуэхум. Советыдзэм Украинэр ***т къыщащIижым, лэгъымым теувэу, зи лъакъуэр пиуда Бещтау Хьэпагуэ, губгъуэм уIэгъэу къинауэ щытамэ, нэхъыфIу арат Джэрийхэ дежкIэ. Кемерово къалэм щыщ шахтер щIалэ Константин къринакъым уIэгъэ хъуа и гъусэр. И лъакъуэр лъыр мыкIуэдын хуэдэу и лъэгуанжьэм и щхьэкIэ быдэу ипхэри, и фочри езы Хьэпагуи: - Уэри си зэранкIэ зумыгъэкIуэд - жриIа щхьэ, къемыдаIуэу я быдапIэм къигъэсыжащ. Госпиталым мазищкIэ щIэлъауэ, комиссовать щащIыжам, щыщIидзэри Бещтаур куэдрэ лъыхъуащ ныбжьэгъуфI къыхуэхъуауэ щата Костя, ауэ и лъэужь техьэжыфауэ щатакъым. А шахтер щIалэм къыхуищIар щымыгъупщэу, зыгуэр зэрыхуимыщIэжыфар и гум къеуэу, абы папщIэ урысу дунейм тетым я щIыхуэ телъу зыкъибжижу, ар дунейм ехыжауэ щытащ.

Мухьэдис и адэм, школым бжыгъэмкIэ езыгъаджа егъэджакIуэм ещхьу, орденрэ медалрэ куэду иIэт, ауэ псом нэхъ фIэфIу жыхуиIэр «За оборону Кавказа» жыхуиIэрат. Ар къыщратар 115-нэ дивизием хэту Ростов деж Сальскэ губгъуэм зэрыщызэуаращ. Социализмэм и фIыпIэм хиубыдэу агроному еджа, армэм илъэскIэ щыIэу, офицер зэпасу къэкIуэжа Муьэдис, а щIыпIэхэм лэжьыгъэ IуэхукIэ щыкIуам къыгурыIуэртэкъым, шуудзэр нэмыцэ танкхэм зэрыпэщIэтари, зэрезэуари, дэнкIэ уплъэми губгъуэжьт, икIи ауэ зы бажэ зыщIыпIэ деж къыхэжамэ, плъагъуну щIыр апхуэдизу джафэти, бгылъэ щIыпIэм къыщалъхуа цIыхухэм дежкIэ ар губгъуэ къудейтэкъым, атIэ кIуэдыпIэт. ЗауэлIым и къэлэнщ - къищта присягэр изыныншэу игъэзэщIэну, и Хэкум папщIэ и псэр итын ***й хъумэ къэмылэнджэжу бийм удын Iейр иридзу хэкIуэдэну. Ауэ гуузщ, уздэзауэм гранатэр пхуримыкъуау, танк гъуахъуэу. къакIуэм IэщэкIэ уэ си бийр нэхъыфIу узэущIэузэдами, лIыгъэкIэ укъыстекIуакъым, си адыгэ напэри уэркIэ улъийинкъым жыпIэу, плъэкIамэ танк уи гъащIэ къыпхуэнэжа тIэкIур зи IэмыщIэ илъым сэшхуэкIэ уеуэну. Еуи пэт. Бещтау Уэзырмэс и щхьэр псэууэ, а зэманым къэсатэм и лъэпкъэгъухэм щхьэкIи, и щIалэ Хьэпагуэ щхьэкIи укIытэну къыщIэкIынтэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ - япэ дунейпсо зауэм щыгъуэ, езыхэм къащIэхъуа я бынхэм лIыгъэ яхэлъу я Хэкур яхъумэжати.

Мухьэдиси апхуэдэ Iуэху къыхудэкIам, ар дыдэрат ищIэнур. Езыр къэгъэнауэ, и щIалитI Бещтау Хьэпагуэ и къуэшым ирипIыкIа и къуэрылъхухэми, аращ ящIэнур. Дунейр къызэрыхъурэ, дэтхэнэ зы лъэпкъ, пщылIыпIэ ихуэну хуэмейри абы тетщи,  адэ Хэкур зыпищI щыIэкъым псэемыблэжу ехъумэ. Уи къэралыр сэкъат имыIэу пхъумэжыныр кадетхэми, большевикхэми, коммунистхэми деж къыщежьакъым, игъащIэкIи кIэ зимыIэу къыщIэкIынущ, цIыхухэр щыIэху « ууей- сысей» щыIэнущ, ахэр щыщыIэнукIэ, къэрали щыIэнущ. Псори «Дыдейм» игъэжэкъуащ. Мухьэдиси хъым ихуа бдзэжьейуэ абы хэхуат, агроному емыджэу, бжыгъэмкIэ егъэджакIуэ IэщIагъэм ***джауэ щытамэ. И насыпу агроному, щIым зэрытелэжьыхьын IэщIагъэм егугъуу хуеджат. Хэт и егъэджакIуэ, хьэмэрэ хэт и дохутыр къэрал мылъкум бгъэдэтар, хьэмэрэ ахэр щызэрапхъуэжым тракторхэр, комбайнхэр, заводышхуэхэм щIэта станокхэр зылъысар. Абы и гъуэнэгъуу щыIахэращ. Мухьэдиси абы яхэту - мэкъу зэрыпаупщI зы косилкэ, гусеничнэу зы трактор, нартыхури гуэдзыри ириIупх хъуну зы комбайн, Бандагъуэ бгыжьым и дыгъэмыхъуэмкIэ щIы фIыцIэ гулъэу гектарищэ ищхьэм къыхуигъсэбэпу иIэщ и зэманым зыIэригъыхьау. КIэртIоф зэрыхасэри, къызратIыжри инженер нэхъыщхьэм зыIэригъэхьащ, арикI тIу хъууэ. Председателу колхозым иужьу лажьэмрэ Iэщ дохутыр нэхъыщхьэу лажьэмрэ, Iэщышхуэрэ мэлу яIэрыхьами игугъу умыщIыхэ. ТIум хуэдэуи зы щхьэ бжыгъэ колхозым къыхуэнакъым. Мухьэдиси абыхэми сыт ялажьэ, Горбачев къэралыр абы хуигъэкIуамэ. Абы щылажьэхэм ар къамыщтам, хамэ гуэрхэр къэкIуэнурэ псори япхъуэтэнут, зыми имысэбэпу.

Мухьэдис зылI къилэжьын къилэжьауэ пенсэм тIысыжауэ щыст. Абы и ныбжь куэд къуажэм дэсыжтэкъым. Мэлъхъэдисым хуэдэу и адыгагъэм къихьэхуу щыта цIыхухэм езым щхьэирижэу гу лъитэу кIэрыхурт. А цIыхухэм Iэ щIыIэкIэ къахэIэбэурэ макъ инIей иримыгъэщIу Iузыхым зэреджэр ажалт. Губгъуэшхуэт ар щылъащэ губгъуэр, упэувкIи зыри пхуемыщIэну. Апхуэдэу зэрыщытри нэхъыфIу къыщIэкIынт, армыхъумэ цIыхухэр дунейм техуэжынтэкъым. ИтIанэми гуэдз хьэсэ къэбзабзэу къэкIыну узыщыгугъым хьэкъырш къызэрыхэкIэм ещхьу, дунейм сыту цIыху Iей куэд тет. Ахэр тепщэ хъури мелуан бжыгъэкIэ зи гъащIэр зыта, лъы зыгъэжахэм псэкIэ яхъума къэрал абырагъуэр хьэбэсабэу зэхэээакъутащ. Иджы Мухьэдиси, адрей къэрал мылъкур зэзылъэфэлIахэми сыту ящIыну а къомыр, Чубайс ваучер жиIэри къигъапцIэри цIыхухэр тришауэ щытащ а мылым. Абы и псалъэ мышухэмкIэ къэпцIа хъуам, Бещтау Мухьэдиси хэхуауэ хэтщи аращ Iуэхур.

Япэм Бещтау Мухьэдис и урамыпэм машинэ цIыкIу къыIухьэурэ Iуишу щытащ:

- Зы мэл, е зы щынэ зэныбжьэгъухэм дыукIауэ дошхри, къомыхьэлъэкIыу накIуэ дигъусэу,- жаIэурэ. ДэнщыIэ иджы апхуэдэ. И къуажэгъу апхэдэу къыхуэгумащIэу щытахэр псори ирсыкIауэ къыщIэкIынкъым, хьэмэрэ хамэкъуажэ къикIыу сыту зыгуэр япэм ещхьу къаджэу къэмыуврэ ефакIуэ - ешхакIуэ яшэну?

УпщIэ куэд зритыжырт Мухьэдис иужь зэманым я жэуапхэр къыхуэмыгъуэту. Къэралыр абы хуэкIуэну арат, абы и адэр зауэм щIыхэтар и лъакъуэр хилъхьэу, ныкъуэдыкъуэу и Iэплъэпкъ пщыкIутIыр зэхуэмыдэу дунейм шIехыжар.

Мухьэдис тхылъ къищтэм, емыджэфу и нэхэр узау диваным ист. Пщэдджыжьым гуэгушыр иукIакIэт. КъуитI иIэти и къутIми мэл къэгъэнауэ джэд пхуфIэгъэжынутэкъым. Мухьэдис абы щхьэкIэ къыщIытричыр нэхъыбэт, ауэ зызэтриIыгъэт сыпсэуху псэущхьэхэм я гуэныхьыр сэ къэсщтэнщи нэхъыфIщ - жиIэу. Абы щыгъуэми хьэзыр хъуа нэужь и къуитIми мэлылри, джэдылри зыIуралъафэу яшхынут.

IV
Ныбэм къимыгъэдзыхэ щыIэкъым. Куэдым гъейишхуэ, гъей цIыкIу жыхуаIэхэр щыIэхауэ ящIэркъым. ЗыщIэ гуэрхэми хугу хьэдзэ цIыкIуитI я джийм ехати, псори ящыгъупщэжащ, иджы мыукIытэу, фу цIыхумэ жаIэри унэфIхэр ящIауэ щIэсщ. Сэ сыунэгъуэшхуэщ жиIэри газым хилъхьа и ваучерхэри къыщхьэпэри езы Мухьэдис зэрынэхъыщIэм теухуау и адэм и щIапIэм унэ абрагъуэ ирищIыхьат, къэтитIу зэтетрэ и лъабжьэр псори подвалу. Арат ар Iэбэм лъэмыIэсыжу зыхущIегъуэжар. Абы щыгъуэ ахъшэфI зэрыIыгъуу къыIэрыхьати, пIащIэгъуэкIэ унэр хитIауэ щытащ, иджы и щIалитIри абы щыгугъу хъуащ.

- Сызыбгъэдэс цIыхубзыр урысщ жамыIэу я гум щрихьакIэ, сахэкIыу дэнэ сыздэкIуэнур,- жеIэри нэхъыжьми зигъэхъейркъым. ЩIалэ нэхъыщIэми ар дэсу, иджыри тхэмыкIау дауэ къызэрысшэнур -, жыфIэр сыт жеIэри я дейхэр игъэпсалъэркъым. Псыхуабэ пхъужь гуэр къигъуэтау, абы кIэлъыкIуэу жаIэ. Нэхъеижращи тхьэмахуэ ипэкIэ зэкъуэшитIыр янэр зэрыщыту зэхуилъау бзэгу къыхуихьыжащ. Апхуэдэ хьэдэгъуэдахэ Бещтаухэ я пщIантIэм къыдэхъуэну Мухьэдис игугъэнтэкъым. Сыт ищIэн, къэхъуар къэхъуащ, ар мафIэшхуэ мыхъуарэт иджыри. Я ижьырабгъумкIэ къабгъэдэс ТIырхэ я щIалитIым унэ лъапсэ зыщIапIыкIар зыпаубадауэ куэбжэ зэрызкIэ зокIуэ, илъэс бжыгъэ хъуауэ. Нэхъыжьым - ди пщIантIэ дащIыхьаIэмэ, ахэр щаухуэм -дэIэпыкъуэгъуу яIар сэращ, - жеIэри нэхъыщIэр игъэпсалъэркъым, нэхъыщIэми - ди адэр дунейм щехыжым щIапIэжьым и напэ томыхыу лIы хуэдэу дэс - жиIэри уэсият къысхуищIащ жи.

Псори зэманым къигъэшынауэ къыщIэкIынущ, армыхъумэ япэ зэманым апхуэдэ щыIэу щытакъым. И къуэш Мухьэрбийрэ езымрэ абы теухуауэ зэпсэлъэныр къэгъэнауэ, ауэ нэкIэ зэплъакъым.Мухьэдис иджыри еянэ классым щеджэу, Мухьэрбий тхыдэм ***джауэ Къэбэрдей -Балъкъэр университетыр къиухри, япэ щIыкIэ егъэджакIуэу лэжьащ. Нэхъ иужькIэ КГБ - хагъыхьэри, абы хэту генерал цIэр къыфIащащ. Унэшхуэ ищIауэ Налшык ХьэтIохъущокъуэм и цIэкIэ щыIэ уэрамым и гъунэгъуу тхъэжу щопсэу. Дауэ щымытами абы хуеямэ жиIэфынут:

- Сэри, ди адэм и шIапIэм щыщ зыгуэр къыслъос - жиIэу. ЖиIэкъым. ЖиIами и анэм къилъхуа и къуэш закъуэр дэнэ ихьынт - щIыр тIу ирищIыкIынурэ, хьэлэлу дэгуэшэнутэкIэ алыхьыр хьэкъщ.

Анэ къилъху жыхуэпIэр мыбдежым щыткъым ар гуащIэщ. Пэжу Мухьэдис и къуэш нэхъыжьым тIэкIу слъагъунщ, сыбгъэдэсынщ жиIэу гъатхэм щыкIуам псы гугъу гуэрхэр ищIати - фIы дыдэу къыгурыIуакъым. Ауэ Мухьэдис и къуэшыр ицIыхужкъэ, и Iуэхум зыгуэр мытэмэму ар гъуэлъу зэрыпхуэжеин дунейм теткъым. Ар зытес уэрамым тесхэр ехъулIащ хэтми, зыми къысхуэфщIэ, жиIэу елъэIунукъым. Ауэ езым яхуищIэн ***й хъуакъэ, зыкъригъэлынукъым, зэрыкомсомол секретару зэрыщытар пщэншу кIуэдатэкъым. Мухьэдис илъэсыщIэмкIэ зэхъуэхъухэм, ар псом япэ итщ. ИкIи ар тэмэмщ и къуэш нэхъыжьым и пщIэр абы имыIыгъым хэт иIыгъын.

БещтомкIэ жьы къепщэмрэ, уафэм кърипхъых уэсымрэ зэхыхьэжау дыгъэгъазэ мазэм и иужь жэщыр узэрелъэIунт. ИлъэсыщIэр къихьэным сыхьэт бжыгъэ иIэжу арат. Мухьэдис япэхэм хуэдэу гукъыдэжышхуэ иIэтэкъым, и пэшым телевизорым еплъу щIэст. И къуэрылъху цIыкIур зэрэ - тIорэ къыщIыхьами игу къыхэлъэдауэ къеузыр и лажьэти тэмэму зыхуищIыфакъым, Сабий жыпIэ щхьэ абыхэм псоми псынщIэу гу лъатэ. Къуэрылъхур и дадэм гулъытэ нэс къызэрыхуимыщIымкIэ арэзытэкъым. Дадэ зэи апхуэдэу щытатэкъым. Мухьэдис апхуэдэу щытынуи игугъэтэкъым. Ауэ и Iуэхум зыгуэр зэрымытэмэмыр езыми къыгурыIуакIэт. И гур кIуэ пэтми нэхъ къыхэуэрт. Илъэс пшIей нэблэгъа Мухьэдис ажалым щышынэтэкъым, ауэ илъэсыщIэр къихьэным сыхьэт бжыгъэ фIэкIа имыIэжу, укъытехуэу улIэну Iейуэ имычэзут. МахуитI япэкIэ я унащхьэм жьынду къаджэу тесат, ауэ абы мыхьэнэ иритатэкъым, къыкIэлъыкIуэ махуэхэри кIуэри, мыIейуэрэ иджы къэсат. Нысэм зыкъызэригъащIэу занщIу скорэр къриджэнущ, имычэзут! И щхьэгъусэ Хьэбидэт апхуэдэу мыгузэвэнкIэ хъунущ, ауэ Тоня Мухьэдис и адэ дыдэм хуэдэу къызэрилъагъумкIэ шэч зы мащIэ икуэда иIэкъым. И тепIэнщIэлъыныр къабзэу хузрехьэ, абы деж нэзгъэсынкъым жиIэу и щIагъщIэлъ зыщIыпIэкIэ къуидза нэгъунэ, ***жьыщIри егъэукIытэ. Фызым и нэхэр зэрызыIыхьэрэ абыхэм щIагъуэ хэIэбэжкъым. Дауэ щымытми Мухьэдис и гур абыкIэ ныкъуэщ. Унэм зэрыжьыщIэ машинитI щIэтщ, идзи гъэкIэрахъуэ -гъэкIэрахъуи къихижи, аракъэ.Хьэуэ Хьэбидэт и лIыр елIалIэу зигъэIыхьшыхьым нэхъ къещтэ. Фызыжь бзаджэ къищIыкIащ. Ныбэрэ бынкIэ зэхуэмыдэ щыIэкъым, армыхъуамэ Мухьэдисрэ Хьэбидэтрэ я хьэлкIэ зэтемыхуэурэ жьы хъухэри ежьэжащ. ФIыти Мухьэдисрэ Хьэбидэтрэ я жьы хъугъуэм къуажэм псыри, газри къашэри яIуэтэжащ… - Сабийхэр уэ пIы, сэ сылэжьэнущ - жиIэри Мухьэдис губгъуэм итащ, жэщым гувауэ къэкIуэжу, пщэдджыжьым колхоз правленэм псом я нэхъапэ Iухьэу. Абы щыгъуэми, председателу зыдэлажьэм мыхъуу хъуар агрономым къытракъуэну хэтт, езыхэм къапэнэр ямылъагъуу. Зы гъэ гуэдзыр хъури и Iухыжыгъуэр къэблэгъэпауэ, мэкъумэшымкIэ министрым губгъуэхэр къихутэу, колхозу районым итым я щIыхэр къикIухьаууэ щытащ. А махуэ дыдэм Мухьэдис и ныбжьэгъу университетым къыдеджа балъкъэр щIалэ Махъти деж кIуат. Гуэдзыр зэрыIуахыж комбайнитI къриту тIууащIэм я хьэсэр ягъэтэмэмыху - игъэпIащIэу, къыкIэлъымыджэу иригъэIыгъыну елъэIуну. Ар Махъти къызэрыхуищIэнумкIэ Мухьэдис шэч къытрихьэртэкъым, ауэ абы зы «ауэ» хэлът. Махъти цIыху мыщхьэхти унэм жьыуэ умыкIуэм къэгъуэтыгъуафIэ хъунутэкъым. Илъэситху енкIэ узэгъусам, общежитием здыщIэсам и хьэлыр фIыу ищIэнтэкъэ. Арати Мухьэдис жьыуэ зиужьри къыдэкIащ.

Пщэдджыжьым уафэ гъуагъуэ уэшх къешхри сэбырыжакIэт, уафэр бзыгъэт, дыгъэр къыдэкIуэтейм щIыр псынщIэу гъущынут. Аращ агрономым и натIэр. Зэм щIыр гъущэщ, языныкъуэхэм дежи Iэштымыр дэхуэну зэгуэтхъащ, жери уафэм доплъей - тIэкIу къешхам арат - жыхуиIэу. Зэми гуэдз Iэрысэм щIэддзэнущ, абы ирихьэлIэу уэшхрилэ мыхъуарэт - жеIэри уафэм гъуанэ иIэу ар къилъыхъуэ фIэкIа умыщIэу и щхьэр кIэрахъуэу уафэр зэпеплъыхь.

ЩIыр, дыгъэр, уафэр, Бещтау Мухьэдис апхуэдэу илъэс тIощIым нэблэгъау йокIуэкI. Ар агроному лэжьэху адрейхэр псори къыпришкIэ - ныпришкIэщ. ЩIыри, дыгъэри, уафэри - Iэнэ лъэкъуищу зэхурокъур. Мухьэдис агроном IэщIагъэр заригъэгъуэтри, абы закIэриукIау и щхьэр игъэпсэуну хэтщ. Абы къапихыфIауэ щытым Мухьэдис и дум изынущ. Къыпимыхыфрэ,- унэм щIэс Хьэбидэт, махуэкIэрэ Псыхуабэ кIуэурэ ныкъуэчэфу къащэж - иужьу председателу ягъэува ШыгъэхьэмкIэ Топаш,- къуажэм и жэгъуэгъу дэсхэр, Бещтау Мухьэдис ищIэ хьэсэхэм, щIы лей къыпегъахъуэри гъавэ къытрихыр нэхъыбэу къегъэлъагъуэ - жаIэу шIэмычу ананимкIэ зытххэр абы хэтыжу, зы лъэныкъуэ хъунурэ и щхьэр щIрагъэхьэнущ. Ауэ гъэр мыIейурэ йокIуэкI. Ахэр жыгым Мухьэдис гуанэщ, гъэм и кIэм къигъэлъэгъунущ агрономым и лIыгъэр, Джатэм и кIыр яутIыпщым, пхъэIэщэкIыр яубыду щIым елэжьу цIыхухэр къокIуэкI дунейр къызэриухуэрэ. Мухьэдиси нобэрей Мухьэдискъым, фIыуэ къыхущытым фIыуэ хущытынущ. ЕкIэ къылъихьэм хуэфэщэн удын иридзыфыну къегъэгугъэ.

«Москвич» фургонымкIэ къикIухьыху гугъу ехьащ Мухьэдис, иджы и Iуэхухэр тынш хъуащ и «УАЗ» -м здигъазэр и занщIэщ. Рулыр тэмэму Iыгъ закъуэ - дэнэкIэ ухуейми уишэнущ. Я инженер нэхъыщхьэр ***гугъуакъым армыхъуам, абы нэгъаби къыIэрыхьэну щытат «УАЗ» - р. Абыи езым и щхьэ Iуэху дэкIым аращ. Агрономымрэ Iэщ дохутырымрэ къахузэгуэп зэпытщ. ЛъэкIамэ тIуми зыри къахуищIэнтэкъым. Езыр «Сельхозтехникэ» -м япыщIащи зэрыхуейуэ запчастым хэсщ. Ар инженеру зэрылажьэрэ, ерагъ - псэрагъкIэ зы аккумулятор къыIэщIигъэкIыфауэ аращ. Зыри зыдэпщIэ мыхъун цIыхущ. Ветврач Мухъталин апхуэдэкъым, бжьыхьэм шкIэ цIыкIуитI иритати, колхоз Iэщым игъусэу щIымахуэм хутригъэкIри Iэбгъэм хэту къущхьэхъу игъэкIуащ. Езыми Iэщ дохутырыр къелъэIуау игъэщIэхъуркъым. Садым мыIэрысэ къыпачам щыщу, тхъуэплъ хъужу ашыч щэныкъуэ иритащ. Iэрэ-Iэрэ зэрощIэ жыхуаIэращ. НэгъуэщIу дауэ колхозым узэрыщылэжьэнур.

Псыхьэлыгъуэхэр жэу уэшх къемышхатэмМухьэдис и ныбжьэгъум деж губгъуэ гъуэгукIэ кIуэнут, ауэ пщыхьэщхьэм Къантемыр ***тхьэщIа машинэр иуцIэпIын и гум пыкIакъым асфальтымкIэ къекIуэкIащ. Зы тIэкIу зиIэжьами Махъты IэщIэкIат. Шы пцIэгъуэплъ зэгъэпэща тесу я деж къыдэкIауэ, IукIрэ пэт, « шокъу» - жиIэу Iууащ. МашинэщIэм зэрисрэ ахэр зэхуэзахэтэкъыми, зэхэзещхъуэн зэрищIыр къапщIэу Мухьэдис дежкIэ къаплъэрт. УпщIэ пыIэ хужь, джанэ къуэлэн Iэщхьэ кIэщI, шырыкъуитI и гъуэншэдж лъапIэр абы дэупщIау щыгъуу Махътир дэнэми «зекIуэ» ежьат. Минрэ и ныбжьэгъуми гъуэгу теувэм Мухьэдис къригъэгъзэну хуейтэкъым. Дунейм нэщэнэ Iэджи тетщ, дэтхэнэр пщIэн, шы гъэфIар и кIэм иджэгухьуу щытт и уанэгум исым жьэрутIыпщу хуит ищIа закъуэтэм, псыхъуэр хуримыкъуэ щIэпхъуэну. КъуршымкIэ мыкIуэнум кIагуэ дытаи къыздищтэнтэкъым, щIакIуэ фIыцIэри уанэ кIапэм трилъхьэнтэкъым.

Мухьэдис машинэм къызэрибэкъукIам нэхъ псынщIэу, къыхуэкIуар хэтми къицIыхуа нэужь Махъти и шым къепсыхыжащ. Iэпыдз лъэпыдзу зыгуэр къагъэкIуамэ,  жиIэу арат тIэкIу зыщIрилъэфыхьар. МинистрыщIэ ягъэувами Мухьэдис зэрыс и «УАЗ»-м хуэдэт къызэрикIухьыр колхоз губгъуэхэр къыщиплъыхьынум деж. Абы и шофер къезышэкIыр я къуажэм щыщ щIалэщIэт, ауэ «УАЗ» -м къикIар нэгъуэщIт.

УпщIэ пыIэ хужьуу, джанэ Iэщхьэ кIэщIу и гъуэншэдж лъэпахъуар хром шырыкъум дэупщIау, Махъти хэт имылъэгъунрэт.

- ВАЛЛАГИ не признал тебя, богатым будешь,- жиIэри Махъти и Iэхэр къишиящ сэлам кърихыну.

- Сел на доброго коня, сразу джигитом стал, да? - Мухьэдис и ныбжьэгъум и 1итIыр гуапэу иубыдащ.

Махъти унэфIи ищIакIэт. «Волга» щIэрыпси дэт и пщIантIэм. Мухьэдис абы дэбакъуэри къэувыIэжауэ щытт, адэкIэ мыкIуэу. Унэм щIыхьэн мурад зэримыIэри и ныбжьэгъум абыкIэ къыгуригъэIуам нэхъ къищтау. АрщхьэкIэ дэнэт. УзыгъэтIысам уиубыжкъым жыхуаIэрат адыгэхэм, ауэ тIэкIу фIэжьыIуэти Мухьэдисыр навесымкIэ йокъу, дытIысын ***й щыхъуакIэ, унэ хуабэм дыщIомыгъыхьэ тIэ, жыхуиIэ щIыкIэу. Махъти ар нэхъ фIэкъэбыл хъуауэ къыщIэкIынущ.

- Зухра, принеси нам что-нибудь, - жиIэри езыри хьэзыр хъуа и навесымкIэ екъуащ. И ныбжьэгъури и щхьэм ирилъытащ, зэи зыщIэмыхьа унэм IэнэщIу шIыхьэну хуэмейуэ арагъэнщ жиIэу.

Пэж дыдэу, Мухьэдис лэжьыгъэ Iуэхут щIежьари кIыхь зищIыну ***йтэкъым. Унэм щыщIыхьэни къэхъунт, къыздеджахэр фыкъакIуи зы махуэ дыщывгъэс жиIэм, псори бгъэзэкIуэж хъунут. ЛIитIыр зэрытIыса хуэдизрэ зэман нэхъ имыхьу лы гъур гъэжьари, хъыршын хуабэри, Iэнэ хъурейм къэсащ. Махъти и унэгуащэм и Iэхэр хуит къэхъуа нэужь, гуапэу 1иткIэ сэлам ирихащ. Зухрари Мухьэдис зыщIыпIэ щилъагъум къицIыхужын хуэдэу,зэ къеплъыгъуэ къеплъри и напIэхэр ирихьэхыжащ. Iэдэбт икIи бгырыс цIыхубзт Махъты и щхьэгъусэр. Мухьэдис апхуэдэу унагъуэ япэу ихьау, ирахухьу щызэпаплъыхьым и жагъуэщ, цIыхухъурэ пэткIэ. Языныкъуэхэм дежи унагъуэм Iэмалыншэу уихьау, унэгуащэр пэбжьауэм зэIыхьауэ аращ.Мухьэдис апхуэдэ унэгуащэ зэрыс - зыдэс пщIантIэм ижагъуэщ я бжэ Iуихыну. Махъти и унагъуэм апхуэдэ ныкъусэн зэрамыIэр хьэкът. Мухьэдис и анэшхуэм жиIэреуэ щытащ - унагъуэм къихьэ цIыхум фIы къыдокIуэ, насып къыдокIуэ-жиIэу.

V
Унагъуэ хуэмыщIам къыхэкIа Хьэбидэт Бещтаухэ къахыхьэри и Iуэхур зэримыгугъауэ фIы и лъэныкъуэкIэ кIэрэхъуащ. Абы и адэр фельдшерт, и анэр пэщIэдзэ классхэр иригъаджэу я къуажэ школым щылажьэу арат. Езыхэр зэшыпхъуитIрэ зэкъуэшитIрэ хъурт. И адэм халат хужьыр щихыу зыщIыпIэ къарукIэ щылэжьэну апхуэдэ зэфIэкIи, къэруи иIэтэкъым. Абдежым я гъунэгъу лIыхэм зэращIым хуэдэу, зы бжьэ къищтэу цIыхухэр зэгъэжа нэужькIэ колхоз хьэсэпэхъумэр шыгъу - пIастэкIэ хьэлэл къищIу - кIэртIоф, къэбыстэ джэдхэм ирагъэшхын нартыху къапихыфыну щытакъым. Абыщыгъуэми и адэ тхьэмыщкIэр нэгъэсаууэ цIыху пэжт, и бынхэри езым ещхьу игъэсат. ЛIыри фызри екъуу я мазэ хьэкъкIэ псэухэу арат. Хьэбидэт цIыкIухукIэ, сыт щитIагъэми хъууэ, щыгъын хэдэ имыщIурэ къэхъуащ. ауэ школ къэухыгъуэхэм деж гу лъитэу щIидзащ къыдеджэ хъыджэбз цIыкIухэм щатIагъэу школым къызэрыкIуэ формэм нэмыщI, нэгъуэщI фэ илъхьэгъуэ гуэрхэр зэраIэм. Къепхъуэрэ яхьым, Iэбэм зыхуейр къыдахыну я дежхэм и шумэдан хуагъэувауэ зэраузэдым.

А зэманыр абы и гум къэкIыжым и ныбжьыр здынэсам щIыIэ техьэгъуэ къытохьэ, Мухьэдис сыхуэмызам, си гъащIэр дауэ хъунт - жиIэу. Сабийуэ зыхуейхэр ***ту зымыгъуэтам, унагъуэ ихьауэ хьэмбрэбову псори къыщеуэлIам, хэзэрыхьау хэтт унагъуэ мылъку къеуэлIар хузэмыгъэзахуэу. Зэм гуэдзыр къашэнти тележкэкIэ навесым къыщIакIутэнт, иджы ар лъэныкъуэ едгъэзащ, щыжиIэм деж колхоз амбарым къыдашынти кIэртIофыр къашэнт, мыIэрысэм и зэманыр къэсми - нэхъейжт. Бжьыхьэр хъуамэ Хьэбидат и жьыщIыгъэхэр пщIантIэм деж хуиту иридз хъуртэкъым, я пщIантIэр цIыху зекIуапIэ хъурти. Апхуэдэхэм деж Хьэбидэт жьыщIыгъэхэр фIидзэ къыфIихыжурэ махуэр зи кIыхьагъым гугъу ехьырт. Фо зезыхьэ и Iэпэ йобзей - жыхуаIэрати, Мухьэдис и щхьэгъусэм и гуныкъуэгъуэхэм елIалIэртэкъым - и IэнатIэм егугъуу пэрытт, и хъерыр илъэгъужу арат. Зэрыунагъуэ жумартым ар и къежьапIэт. Хьэбидэт щыгъын фэилъхьэгъуэ куэд иIэ хъуакIэт. Ауэ сыт щимытIэгъами, дэпхуэдизу нэхъ щIалэу фэ зытригъэуэну зызэхимылъхьами Бещтау Мухьэдис и гум а зыхуей увыпIэр щиубыдыфатэкъым. ЛIымрэ фызымрэ зэпIэщхьагъыу зыхуейуэ хъуар зыгъуэту здэпсэуитIым, псом я щхьэр къахуэтт. Гуэдз хьэсэ къабзэм къыхэкIа хьэкъыршу Мухьэдис и гур къиумытIыпщу зыгуэрым иIыгът, къыхэпчану ухыхьэнути убыдыпIэншэт, къыхумычми, иджыри щIалэ цIыкIуу жэм хуж кIуэрэ пэт, зэрымыщIэкIэ зыIууауэ щыта Нэфилэ хуищIа фIы лъагъуныгъэм къиутIыпщтэкъым. Мухьэдис зэригугъэм хуэдэу, сабий къуэбын - щэбын Хьэбидэтрэ абырэ здэхъуарэ пэт, лъэгъуныгъэ мафIэр ужьыхтэкъым. Ар нэхъ кIащхъэ хъунри хэлът, Нэфилэ ирилэжьэну, ирипсэуну къыхиха IэщIагъэр мыхъуатэм. Ину къыщыжьыхэуэ къэхъут ар, Мухьэдис Хьэбидэт бгъэдэту, бгъэдэсу. Урыс еджагъэшхуэ щIэныгъэлI Попов къигупсыса радиом Бещтау Мухьэдис и гъащIэр мыгъуэ хуищIат Псом хуэмыдэу, а я пщэфIапIэм щIэт радио цIыкIум къиIукI цIыхубз макъым. А макъыр зэхихыу Мухьэдис гу псэхупIэ иIэнутэкъым. А нэрыбгэр нысэу Бещтаухэ лъэпкъым къахыхьами Гуащэмахуэ къищIыкIынут, зыбгъэдэс Мухьэдис фэ къытригъауэу, зэрылъэпкъыу и щхьэгъусэм и цIэр фIыкIэ яIуатэу.

Хэбидэт зы хьэл мыгъуэ хэлът, Мухьэдис зы мащIэу еIубау унэм къекIуэлIэжами Iэл фIыцIу зэкIуэкIыу, дэпхуэдэ IэмалкIэ емыплъами зыхримыгъныфау. Гугъут апхуэдэу уздэпсэуну - здэпсэухэт, здэпсэухэт бын здагъуэтахэм я хьэтыркIэ, здэпсэухэт, Мухьэдис Нэфилэ хуэдэ зэримыгъуэтынур ищIэрти, здэпсэухэт Хьэбидэт и дыщым зыри къежьэу зэрыщымысыр ищIэрти.

Илъэс плIыщIыр езыхуэкI Бещтау Мухьэдис пщэдджыжьым жьыуэ зиужьу щыдэкIам махуэм къэхъуамрэ игугъамрэ шурэ - лъэсрэ я зыхуакут. Гугъут у адыгэлIуу апхуэдэ пщэдджыжь укъыщIэтэджэну, ауэ сыт ищIэнт. Къэхъуар къэхъуакIэт, ар зыхалъхуар апхуэдэ зэмант, зыхапIыкIари арат и фыз Хьэбидэт и жьэр къыщитIатэ хъуну, къыкIэлъыкIуэ махуэм нэху къытещхьат. Хьэбидэт сабий садым сабий гъэсакIуэу щыIэти къыкIэрыху мыхъуну апхуэдэт и лэжьыгъэри, зыдэлажьэ унэфэщIри. Чэфу, уэшхыр кърикIутэхуу жэщым гувау унэм къыщIыхьэжа лIыр, зэрыхуэпауэ нэкIукIэ пIэм хэIубау нэху къекIат. Хьэбидэт и щхьэгъусэм ар и щыпэщIэтэкъым, ауэ апхуэдэ дыдэу куэд щIау щIихьатэкъым. Махуэ шэджагъуэ нэужьым абы джакIуэрэ, лъыхъуакIуэу иIар дэпхуэдиз. Колхозым Мухьэдис фIэкIауэ нэгъуэщI унэфэщI ямыIэми ялейт.

Иджы ар и фызым дэпхуэдэу собранэ ищIми хъунут, Мухьэдис щыпсэу къэралым - лIымрэ фызымрэ я ***тыныгъэкIэ зэхуэдэт. А тIум я кум чохъ - мохъу къыдэхъуэм къуаншэу арыфу къыщIидзынур фадэ зыIухуарат. Фызым жьэкIэ сытекIуэнщ жыпIэу учэфу уепсалъэри, кIокъу жиIэу уи жыпым сом къимынэжау ГАИ - м укъигъэувыIэри зыт. Ар ищIэрти Мухьэдис фадэ Iухуауэ зэи и фызым епсалъэртэкъым, ауэ фадэ ткIуэпс зыIумыхуа фызым езыр къигъуэтти мыхьыр иригъэхьт, къыIурыжу фадэ ефа фIэкIа умыщIэну. Хьэбидэт иджыри жиIэну куэд иIэу къыщIэкIынут лэжьапIэм къыкIэрымыхуамэ пищэнут, ауэ жиIамкIи арэзы хъуат, я пэшым щыщIыхьэм пIэм хэIубау хэлъ лIым зыри жимыIэу, бгъукIэ зызэригъэзар илъагъури. Псэуэ къызэтенам адэкIи зыгуэр хъунщ жиIэри жьауэр къищтэри зыIуихыурэ унэм щIэжащ.

Жэщым щIэзыдза уэшхыр мыувыIэукъешхт - Бещтау Мухьэдис и щхьэ фIихыу узыр игъей нэхъей. Мухьэдис тхылъкIэ агроному аратэкъым, ар и дунейкIэ агроному алыхьым къигъэщIа цIыхут. Бещтау лъэпкъым нэгъуэщI IэщIагъэ яIэу ищIэтэкъым абы. И адэм и адэжри адыгэ пэсэрейхэм деж нэсу къэзылъхуахэр щIым елэжьу, Iэщ зрахуэрэ абы къыпахам ирипсэуэ щытахэуэт зэрищIэр. Ар зэ вэн сэным и зэманым дунейр мы уэтIпсытIым абы иригуфIэрт, зэми а Iуэхур сабыра нэужь уафэгъуагъуэ уэшх къешхыу щIидзэмэ къуэрагъ къищтэуэ я пщIантIэм дэт дум еуэхэм щыщт, гъэр бэв мэхъу жыхуиIэу, езым игъэунэхуа нэщэнэфIт ар. ГъащIэм и курыкупсэм хэт цIыхум куэд къыкIэропщIэ. ПсыхуэлIэмрэ фызым и гъырдэ-гъырдэмрэ къыщIэхъея Мухьэдис махуэ блэкIам къэхъуа - къэщIа псомкIи арэзытэкъым. Псом ящхьэрати Махъти - комбайнитI щIелъэIуар къигъэкIуэнути ар зыфI? Мис а зыфI къыхигъэщхьэхукIым, кIэрипхэн фIыт абы къыхуэмыгъуэтыр. Унагъуэм ису хъуар зэбгырыкIыу зи закъуэпц1иу и пэшым къыщIэна Мухьэдис къызыкIэрыху щыIэтэкъым, уэщх къешхым и зэранкIэ иджы быдэу и щхьэм щегупсысыж хъуну зэмант. Езым ищIэртэкъым, армыхъуам, абы жьышхуэ къыхуепщат. Мухьэдис и ныбжьэгъу Махъты шыгъупIастэ IэфIыу здэдмышхау, хъуэхъу зыжетIэу дызыбгъэдэмысау ди аузым удэкIым ди зэфIэкIуэдыр къикIау бжы жиIэу шрихгъэтIысэхам ныбжьэгъугъэм къыхэкIа IэфIагъымрэ гуэпагъэмрэ хьэбэсабэр къыхригъхыну къэхъуаи щыIэт.

Шэджагъуэ нэужьыфI хъуау, уафэри пшэщIэуэу уэшх къешхыну зигъэхьэзыру, Мухьэдис щыагроном нэхъыщхьэ колхозым и тIыуащIэм щыхэса гуэдзым и бгъум Iухьэри зы «Волга» хужьрэ зы «УАЗ»-рэ къэувыIащ. А машинитIым исхэм жьыуэ зэдежьэу колхоз губгъуэхэр къызэхакIухьырт. АбыкIэ гукъыдэжыр къызыбгъэдэкIа Къэбэрдей - Балъкъэрым мэкъумэшымкIэ министру мазэ ипэкIэ ягъэувам и IэнатIэм фIыуэ зэрыхищIыкIыр наIуэт, хьэцэпэцэ щащIа хьэсэхэм зимысэгъуэджэу сажнэ зыбжанэкIэ хыхьэрти, щхьэмыжхэр зыхуэдэмеплъырт, языныкъуэхэм деж хьэр е гуэдзыр къригъэщэщти хьэдзэ бжыгъэхэр зэрыхъур ибжт, есэп ищIт. Гектарым ***гъакIуэрти хьэсэм къытекIыну узэрыгугъэ хъуну центнер бжыгъэр жиIэрт. Ар Iуэху джэгутэкъым. ДзыхьщIыгъуэджэт абы ищIэр пщIэну. Яжьэм чы къуэрагъкIэ къабзэу ухуэпау ухэуэнри, абы жиIэр жыпIэнри зыт. Урыс къэралыгъуэм гуащIэрыпсэухэр къызэрыIэту пэщтыхьыр щIытрадзар, цIыхухэр зэхуэду ягъэпсэуну хуейти арат.

ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм къэрал утыкум къихьа большевикхэм апхуэдэ гъащIэ бухуэ зэрыхъунур цIыхухэм я фIэщ ящIырт. Псоми я нэр къэзыгъаплъэр пащтыхьым зи къуэш нэхъыжьыр щхьэпылъэ ищIа, ерыщу еджа Ульянов Владимирт. ЩIымрэ псымрэ абы телэжьыхьхэм ейин ***йу, станокым бгъэдэту сыхьэтийм щIигъукIэ лажьэ рабочэхэм, абы къызэригъэпэща большевик партым властыр къихьым щIэмыупщIэжу яритыну жиIэрт. Мохэр къэрэхьэлъкърэ я кIэтIийр я вакъэ лъэпсу псэум, мыдрейхэр большевикрэ абыхэм яфI зэрахуэу зылI и быну ягъэпсэуну жаIэм, ар фIытэкъэ. Белымрэ белыкIымрэ зэрыгъуэтагъэхэт. ФIэкIа хэлъакъым - властыр къахьщ, а власть къахьам, пащтыхьым и зэманым зрагъэпэщау, я унагъуэр зэрапIыж Iэщхэмрэ Iэ лъэныкъуэ щхьэлцIыкIухэмрэ яIэщIигъэкIыу хуежьэри, цIыхухэм я нэ къагъэплъар - Iэштымым хуэдизу къытетIысхьэу щIидзащ. ЖаIау щытамрэ, дуней къыщекIуэкIымрэ зэтехуэртэкъым. Мухьэдис зэрысабийрэ зэхихыу щытащ революцэр къэхъейуэ Тыркум икIа я къуэжэпщыр лIы зэтету щытау. Нэгъэсау - АДЫГЭТ! А, зэи имылъэгъуа къуэжэпщым Мухьэдис сабийуэ щIидзэри ехъуапсэурэ лIыпIэ иуват. Зы лъэпкъи щыIэу къыщIэкIынукъым пцIыр фIэфIыу. «ПцIым лъакъуэ щIэткъым», - жаIэ адыгэхэм.

Хьэсэхэм хыхьэурэ щхьэмыжым кищэщ хьэдзэхэр зырызу зыбжу къэзыкIухь къулыкъущIэм, джэшыдз Iэзэу - жиIэр пэжынри хэлът. Абы дуней и пIалъэ имыщIэу ар дауи министр тетар трагъэкIыу ягъэуватэкъым. А министрхэм якIэлъыплъ цIыху ищхьэмкIэ щыIэт. Комиссэм къэкIухьын яухым ар - министрыр и лэжьапIэм екIуэлIэжым, и IэнатIэр къезыта лIым хуэзэу нэкIэ - нащхьэ хэмылъу Iуэхур зыIутыр жриIэн ***йт. А министрхэм я унафэ зыщI лIым - Кэбэрдей -Балъкъэр республикэр тэрэзу игъэпсэуну и пщэм дэлът. Совет властыр зэтракъутэн ягугъэу нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр СССР -м къыщытеуам ар фоч иIыгъыу абыхэм япэувам ящыщт. А лIы напэ кIыхь, лIы къуэгъум Совет властыр хьэкъыу и фIэщ хъурт, партым щхьэикI, Сталиным щхьэикI зэуатэкъым. И адэ Хэкур ихъумэжу зауэри, фашистхэм узыгъуэр яритау, ар уIэгъэ хьэлъэ хъууэ, Берлин зэрынэмысыфар гукъейуэу иIэт. ТекIуэныгъэр къызэрахьрэ и пщэм къыдалъхьа и къэлэныр пэжу зэрихьэрт, взносхэр и чэзум ириту зыхэт Коммунист партми епц1ижтэкъым. Ар цIыху гъэсакIуэт, ущиякIуэт - АДЫГЭТ. Абы и гъащIэ къекIуэкIыкIам, дэлэжьахэр фIыуэ щыгъуазэт. Къуэнша - мыкъуэншам емылIалIэу, дэрэжэгъуэ Совет властым хуиIэкъым, мыарызыныгъэ гуэрхэри къызэпхегъэIукI - жаIэу, тройкэм и унафэкIэ цIыху лажьи - хъати зимыIэхэр щагъэкIуэдым, ар уей -уей жригъыIэу агроному лажьэрт. Ахъшэ имылъагъуми трудоденкIэ къилэжьау къратым зригъэкъурт.

Мухьэдис и Iуэхур артэкъым. Мухьэдис и зэманым лIищ зрихьэлIамэ, зы бжьэ зрагъэпэщти ефэн щIадзэу арат. Ар Совет властым, «развитой социализмэм» дамыгъэ хуэхъуауэрэ къэралыр лъэлъэжащ. Махъти а махуэм ищхьэмкIэ къикIыу Комиссэшхуэ къызэрыкIуэнур ищIэрти, къехьэлъэкIыпэурэ и ныбжьэгъур къиутIыпщыжри шууэ езыри къуршымкIэ ежьащ, къэбыстэ щащIэ хьэсэм зэ мыплъу хъунутэкъыми.

VI
Мухьэдис зыкыщищIэжам и благъэхэр хузэблэкIыу кардиологием щIэлът. ХьэзабкIэ иIэта и напIэхэри зэуэ къехуэхыжат. Сымэджэщым и палатэ нэхъыфIхэм ящыщ зым дыгъэ нэпсхэр къыщIидзэрт. Ар капельница къагъэувам, адрей палатэм щIэт абджыпсым къыхэщIыкIа приборхэм тридзэжырти абыхэм ящI нэхурат ***ту къэзымыгъаплъэр. Махуэ дапщэ хъуауэ гууэщIу телът. И Iуэхухэр зэрымыщIагъуэр гурыIуэгъуэт. Унэм зэрыщымыIэри и щхьэм къихьакIэт. ФIырати и жьэм къекIуалIэ трубкэ цIыкIум къриху хьэуа къабзэм хуиту ирибауэрт. Дауи кислород баллонри фIырыфIкIэ къагъэуватэкъым. И Iуэхум зы бэлыхь щыщымыIай?

Узыр къэкIуэгъуафIэ щхьэкIэ кIуэжыгъуйщ. Куэдым ар зэрызэмыгугъужым, я щхьэм зэрыхуэмысакъижым къыхах. НыбжькIэ тIорысэ хъум и Iуэхур щхьэхуэщ. Мухьэдис уз гъэтIылъа иIэ щIэхъуам и щхьэусыгъуэр къэзыщIэну ***йр илъэс зы тIощIрыпщIкIэ зэIэбэкIыжыпхъэт. ЦIыху нэхъуейншэм, тэмакъ кIэщIагъэр къызытекIуэм къыдэгъуэгурыкIуэ узт, Мухьэдис и узыр. Ар хъунт Мухьэдис къэзыцIыхухэм «вы тIыса къигъэтэджынкъым», - къыхужаIэу, тэмакъ кIыхьу къабжу щымытатэм. Абыи мыщхьэмыпэ гуэр хэлъщ. Адыгэхэм псалъэжь яIэщ «Баш хатIамэ, уедэIуэн хуейщ», - жаIэри. ЦIыху куэд а псэлъэжьым хуэжыIэдаIуэщ. Хьэцэпэцэ Iухыжыгъуэм комбайнитI и ныбжьэгъу Махъти къритыну елъэIуну ежьа агроном Бещтау Мухьэдис къыдэлажьэ гупри апхуэдэт. Ахэм я унэфэщIым и жыIэр тIу ямыщIу зэгурыIуэ - зэдэIуэжу зэдэлажьэрт, а махуэм я агрономыр здэкIуар ящIэрт, ауэ абы езым и 1изыныншэу здэщыIэр жаIэну хуейхэтэкъым.

Агроном нэхъыщхьэр щIыр зыгуэхури дэхуащ жыпIэнт, министрыщIэ гуэдз хьэсэм къыхэкIыу хьэмым къытехьам къыхуэгъуэтатэкъым, шэджагъуэ нэужьым езыр партым и ОБКОМЫМ и япэ секретарым деж щIыхьэн ***йт къыздикIухьар, къихутахэр псори сэтей къищIу. Ар иджы махуэм икIэм къехъулIэм, ари фIыуэ къубж хъунут. Колхоз председатель, хьэцэпэцэ Iухыжыгъуэр къэблэгъау, зыгъэпсэхуакIуэ зизычар министрым къызэрыхуэмыгъуэтынур ищIэрт. Ауэ ар щимыгъуэтынукIэ абы и пIэкIэ къэна агроном нэхъыщхьэм и губжьыр тригъэзэгъэну хуейт.

ТIыуащIэм деж зыхэта хьэсэм гуэдзу къэкIам нэхъ нэхъыбэ хьэкъыршу къэкIат. Езы къулыкъущIэри IэщIагъэкIэ мыагрономыми мэкъумэшыщIэ унагъуэм къыхэкIат, колхоз совхозхэм и нэ Iэ тету райкомым инструктору щIэсат, IэнэтIэфIхэр яIыгъыу IэщIэгъэлI мащIэ бюром къыщипигъэжьыкIатэкъым. А махуэми ар «лъы» ***йт. Мухьэдис партым хэмытатэм, и къулыкъур щхьэщахыу и Iуэхур абыкIэ зэфIэкIынкIэ хъунут, ауэ ар коммунистт и гуфIакIэ жыпым парт билетыр дэлъу. Ар фIагъэнэпIэфIт, цIыхур утыкум ипшэу мыхьыр ебгъэхьыну. ЦIыху гъэунэхупIэт куэдым дежкIэ БЮРОР. Абы хэтхэм, щIымахуэм я унагъуэм ящхыну мыIэрысэри яхуэпшэу, мызэ - мытIэу фадэбжьи ядэпIэтау, зыгуэркIэ укъыщIэхуа нэужь «ухьи - уцIыхуи»- жаIэу къомыплъыж къахэкIырт. Куэдрэ къэхъутэркъым бюром зи Iуэху нэса цIыхум выговор, е строгий выговор къытрамыкъуэу.

ГуащIэт зэманыр. Тройкэр щымыIэжми цIыху зэщIэгъэстакIуэхэр щыIэт, хьэкъыршымкIэ Iуэхур къыщIадзэу. адэкIэ Iэбэм къатIэщIым, Iэбэм къатIэщIурэ лейуэ тхылъкIэ къамыгъэлъагъуэу къагъэсэбэп щIы Iыхьэхэр къыщIэщыжынри хэлът. ТIуащIэм деж щащIа гуэдз хьэсэр реестрым гектарищэ хъууэ итт, ауэ ар пэжтэкъым, гектарищэрэ тIощIрэ хъур - нэхъ мащIэу къагъэлъагъуэу арат. Гъавэ Iухыжыгъуэм деж «хэкIуэдыкIыу» хъуар абы и фIыщIэкIэ зэпэщ хъужырт. Губгъуэ лэжьыгъэхэм елэжьыну къагъэкIуа шоферхэм я машинэхэмкIэ ядыгъуа гуэдзри, комбайнерхэм хьэсэр къахыурэ ящэну, е иужькIэ ящэжыну пабжьэм хакIута гуэдзри, псори зэхуэхъуижырт. Гъэ куэди къэхъуртэкъым, колхозым къэралым и гуэным ирикIутэжын ***й гуэдз тонн бжыгъэхэр щыхуэмыгъэзащIэ. И нэхъыбэми бжьыхьэ лэжьыгъэхэр зэфIэкIа нэужь, абы хэтахэм сэугъэт гуэрхэр, Почетнэ грамотэхэр къратт, фIыуэ зэрылэжьам папщIэ.

Iуэхур апхуэду зэрекIуэкIыр япэм тета министрыми фIыу ищIэрт, ауэ иджы къытеувар абы зэрыщыгъуазэмрэ зыкъызэрызыкъуихынумрэ къэщIэгъуйт. Мухьэдис бюром ираджэу щыкIуэм, арат и щхьэр зыкъутэр. Ар зыгуэркIэ къыщIэкIэрэхъуам и жэгъуэгъухэри сытым хуэдэу гуфIэну. Арыншами Обкомыр анонимкэкIэ щIагъэнащ.

Мухьэдис гъуэгу кIэщIкIэ къэкIуэжу, я къуажэм къыщыдыхьэжам, къэхъуну хъуар къэхъуакIэт. Комиссэри зэуIу хьэмым зэретехьэм хуэдэу къытежижри, зэкIэлъхьэужьу къуажэм дэкI гъуэгум теувэжат. Дагъэгъэсыныпхъэ къэзышэ машинэр къалэм къыщыгувэрт. Махъти комбайнри къыхуигъэкIуэнт, бензинри и машинэм къыхуригъэхъуэнт и дзэр шыри зыкъригъэщIэфатэкъым. Абы я деж бензиныр щригъэхъуатэм, асфальтымкIэ къэкIуэжами хъунут. Iуэхур щымыхъунум деж апхуэдэу зэрехьэлIэ.

Мухьэдис махуэм лъыхъуакIуэ иIахэм министрыр къыщIыхуеяр тэмэму къыжезыIэфын яхигъуатэртэкъым. Псом жаIэри щызытехуэжыр: дэнэ шыIэми къызэрывгъуэту райкомым нэвгъакIуэ, «шыд хуэфащэ и лъахъэщ», - жиIэу машинэбжэр иридзылIэу, екъуу зэрежьэжар зэтехуэрт. Школым къыдеджа Бари и мыныбжьэгъуми, и къуажэгъут. Райкомым нэса иужь, тIэкIу кIэщIэупщIыхь хъунути «не амал», иджыри щызэдеджэхэм Нэфилэ сэ фIыу сыкъимылъагъуу укъихихащ - жиIэри зэпикIуэтахэу щытащ. АпхуэдизкIэ «тимуровецхэр» зэпикIуэтати школыр къаухыу тхылъыр къыщратыжам зыр адрейм ехъуэхъуу, я Iэхэр зэрубыдау щытакъым. Мухьэдис къуэш нэхъыжь зэриIэр ищIэжти, Нэфилэ ***Iэ фIылъэгъуныгъэр и Iуэхур зэрыхъунур имыщIэу хэIущIыIу зищIыну хуеякъым. Барэ къуэш нэхъыжь имыIэ щхьэкIэ Нэфилэм къидакъым? Абдежым щегъэжьау Мухьэдисрэ Барэрэ я зэхуэщытыкIэм хэт сыт хищIыкIрэ. Пропагандэмрэ - агитацэмкIэ инструктору райкомым щIэс Барэ, зыгуэр къигъэпкIыу къыщIэкIынут, ауэ ар Мухьэдис зыкIи къымыщхьэпэну фIэкIуэдахэм щыщщ. МэкъумэшымкIэ инструктор Хъызыр - балъкъэр щIалэм, нэхъ зыгуэр къыхуищIэнкIэ хъунщ, дауэ щымытми щеджэхэм щыгъуэ и курсовойхэр гъэщIэрэщIауэ хутритхэу щытащ, езыр Iэщ дохутырти апхуэдэу тхэфтэкъым. Школым щыщIэсам дахэу уотхэ жиIэурэ, Нэфилэ къыщытхъурэ пэж дыдэу, Мухьэдис почерк дахэ иIэ хъуат. Мухьэдис и нэ къызыхуикIа и IэщIагъэр зэригъэгъуэту, дзэм зы илъэскIэ къулыкъу ищIэу къыщыкIуэжам, и сабийгъуэм апхуэдизу фIыу илъэгъуа Нафилэ унагъуэ ихьэри бынитIи игъуэтыжакIэт. ЛIым кIапсэ къищтау и пщэм иридзэу щызэпилъэж къэхъу хабзэт апхуэдэм деж, дзэм къулыкъу ищIэу щыщыIам игъэунэхуа Iуэхут Мухьэдис. Абы апхуэдэ лъэбакъуэ зычхэр зэи къыгурыIуэу щытакъым. ДэпхуэдизкIэ цIыхур лъагъуныгъэ мафIэм имысми, ар лейт. ЦIыхухъур апхуэдэу щытыну хуэфащэкъым - ар хуэмыхуагъщ. Апхэдэм и деж, цIыхухъур къытелIэм егупсысын хуейщ. Мухьэдиси аращ ищIар.

И къэлэныр къэралым ***гъэзащIэу къэкIуэжау, я дейхэм кърагъэшэну зэрахуэрти, я къуажэ сымэджэщым фельдшеру щылажьэ Берд ипхъу Хьэбидэт лIэн - къэнэну фIыуэ къилъэгъуау цыхухэм жаIэу зэхихри, фIэкI хэлъакъым, епхъуэри къихьащ. ФIы лъагъуныгъэр уIэбу къапщтэ хъу хьэпшыпу щыIэу аракъым, абы псэ Iуткъым, уеплъкIи плъагъукъым. Ар щIыр, дыгъэр, уафэр - хьэуар зэрыщыIэм хуэдэу щыIэу аращ. Абы фIыу хэгъуэзэну хуейхэри Бещтау Мухьэдис иреупщIхи, абы хуэфэщэн жэуап къаритынщ. Мыдэ, лъэгъуныгъэ, жаIэ. Ар щыIэрэ щымыIэрэ къыщыпщIэр езы уигум къыдыхьау, фIыу плъагъур «Фи пщэдджыжь фIыуэ ныбжьэгъухэ!»,- жиIэу пщэдджыжьым и макъыр щызэхэпхым и дежщ, щымыхъуижкIи, а «ныбжьэгъухэ» жыхуиIэм узэрыхэтымкIэ алыхьым фIыщIэ ин хуэпщIу. Быдэт Мухьэдис и гур. Е унэм щIэсхэм зыкъомыгъащIэным папщIэ, радиор епшэхыу цIыкIу пщIы мыхъуу, уи гум лъы къыпыткIур щIым хэткIуэу, адыгэ къэтынхэр езыгъэкIуэкI, жэщкIи уи пщIыхьым хэмыкI цыхубз дикторым зыбгъэбыдау ущедаIуэкIэщ.

Быдэт Мухьэдис и гур, цIыхуитI гъащIэ кърихьэкIыну. Мухьэдис и нэхэр къызэтрихау дэплъеуэ хэлът.Iэплъэпкъыу иIэр къеузт. Халат хужь щыгъыу палатэм зыгуэр щIэтт. Зыгуэр жиIэнути и бзэгур къедэIуэртэкъым. Халат хужьыр - медсестрат, абы иджыт гу щылъитэр сымаджэр къызэрыплъэм. Ар Iэнкун хъуауэ къэкIуэтащ. - Зыгуэр къоузрэ? - Си щхьэмрэ, си плIэмрэ. - Ар къыпфIэщIыу аращ, уи гум и зэранкIэ. - Си гури мэуз. - Узынщ дауи, уэ инфаркт уиIэщ. Уз зэхумыщIэну зы мастэ пхэсIунщ. ЦIыху имыцIыхур, Мухьэдис и гум зэуэ къыдыхьат. И Iур гъущIэт. Езым жиIэнум нэмысу медсестрам, къыдэIэпыкъуурэ и щхьэр къригъэIэтри, зы псы Iубыгъуэ иригъэщIащ, етIуанэри ищIыну екъуами мыхъуу и пщэмкIэ ежэхащ. Мухьэдис кардиологием зэрыщыIэр къыгурыIуат. Махуэ дапщэ хъуауэ сымэджэщым щIэлъми къыхуэщIэртэкъым. Дэпхуэдизрэ иджыри щIэлъыну?

- Сэ сыщIокIыж, зыгуэр ухуей хъум кнопкэр текъузи сыкъэкIуэнщ,- жиIэри медсестрар палатэм щIэкIыжащ.

КъехъулIакъым илъэсыщIэр. Лъагъуныгъэ къабзэм сэкъатыншэу къела и гур имыщIа щхьэкIэ къэувыIэри ирагъэжьэжащ. ГъэкIэрэ зыгъэпсэхуакIуэ кIуэурэ зэмыгугъужатэм, тIощIрэ езанэ лIэщIыгъуэм апхуэдиз химылъагъукIынри хэлът. Совет Властым пэувау щыта, Бещтау Уэзырмэс и къуэпсэр мыкIуэду пэщтыхьыр ямыгъэувыжами «стара режимым» къигъэзэжащ. ЦIыхухэми пщырэ пщылIыу замыгуэшыжами, гъащIэм езым зыхуейхэр пщы псэукIэм иригъэуващ, хэти къыхуэнэжа гъащIэ тIэкIур къиухым, зэрыщIалъхьэжын имыIэу гъэпкIауэ къигъэнащ.

Мухьэдис тIэкIуи нэхъыфI къэхъужау, мо здизакъуэм зыхуэмей куэд дыдым и щхьэр кIуэрт. Совет Властым и фIыгъуэ дыдэу, езыми «уей -уей» жригъыIэу, щIалэрэ лажьэу щыщытам мэкъумэшымкIэ министру хахэ къулыкъущIэм, лIы гуащIэу зигъэIун пэрмэнкIэ, леишхуэ кътригъэхьау щытащ. Абы щыгъуэ гуэдз хьэсэм зы хьэкъырш закъуи къыхэмыкIэу, гъавэр къабзэу Iуахыжыфыну щытащ. Зэран зиIэ къэкIыгъэхэр зэраукIын ***я щхъухьхэр, колхозым и чэзум къыIэрыхьакъым. Мухьэдис хьэсэм хигъэхьэну тракторыри къигъэхьэзырау, ар зезыгъакIуэм иритыну уасэмкIи гурыIуау, банкым Iуэхур кIэлъэф ищIауэ щытащ. Арати Iуэхум махуэ лей зыбжанэ къыхэхъуащ. ЩIым елэжьхэм ящIэр, абы ныкъусэныгъэ къишэнкIэ хъунур зыхуэдизыр. Арати, гуэдзри хьэкъыршри зэуэ къызэщIэуващ.

Мухьэдис лэжьэн зэрыщIидзэрэ Совет, Парт IуэхущIапIэхэм щIыхьэрейуэ щытыну ижагъуэт. Абы къызэрилъытэмкIэ, псалъэмакъ лей куэд къыщырагъэкIуэкI щыIэт а органхэм. Губгъуэ лэжьыгъэмрэ псалъэ кIыхьымрэ зэзэгъынкIэ Iэмал зимыIэт. А Iуэхум нэгъуэщIу еплъхи щыIэт. Ахэр нэхъыбэу райкомым и лэжьакIуэхэрат. Пщэдджыжьым телефоным тетIысхьэу жэщ хъухун сводкэ зыхуэхьэсыныр зыпащI щыIэтэкъым, апхуэдизу яфIэфIти ар щызыхуахьэскIэ, псчэуIу защIырт, я макъхэр яхъуэжт - загъэмакъыхъут. Пщэдджыжьым губгъуэм жьыуэ итын ***й агрономым, абыхэм телефонкIэ епсалъэурэ зэман лейуэ игъакIуэдт. Колхоз, совхозхэм езыхэм яейу диспетчерскэхэр къызэрызыIуахрэ а Iуэхум тIэкIу зихъуэжат...

Бюрор сыхьэтитIым нэсау екIуэкIырт, Мухьэдис къеджэу щыщIашам. ЕзыгъэкIуэкIыр райкомым и япэ секретарырат. Бещтаум и Iуэхур «разное» жыхуиIэм хагъэхьати, иджы и хэплъэгъуэ хъури къеджахэу арат. Къэпсэлъахэм жаIэу зэхихамкIэ, бюрор имычэзууэ зыхуэзыгъэса министрыр, арэзыуэ къыщэкIынтэкъым. И нэщхъхэр утхъуа - утхъуау къыфIэщIырт Мухьэдис, мэкъумэш лэжьыгъэм зэрыхэтри къулыкъущIэм и ц1и и унэц1и зэхихауэ къыхуэщIэртэкъым. Мо махуэ хуабэм, щхьэгъубжэхэр IугъэзэщIыкIати, машинэ хьэлъэзешэ щыблэжкIэ, къэпсалъэм и макъыр зэ кIуэдырт, итIанэ радио ирашэхыу ин ящIыжа нэхъей, псори наIуэу зэхэпхыу зэ зэтеувэжырт. Министрым игъусэу щыхьэрым къикIау комиссэм хэту къэзыкIухь щIалэ лъагэм псалъэ иратау, ар къэпсалъэу щытт:

- Къулъкъужын ипщэ, иужьу дыздэщыIам, щызэхэт колхозым ящIа гуэдз хьэсэм, хьэкъырш куэду хэтщ. Лэжьыгъэ драгъэкIуэкIын ***яхэр чэзууэ драгъэкIуэкIакъым, къызыхуэт куэду щыIэщ - жиIэри Мухьэдис дежкIэ къаплъэу къэувыжащ. Псалъэ куэд жимыIами, жиIэу хъуар пртоколым кIуат, иджы абы и жэуапу ар апхуэдэу къыщIэхъуам и щьэусыгъуэр, бюром щIэсхэм къагурыIуэн хуэдэу сэтей къэщIын хуейт.

VII
СоциализмэкIэ зэджэм фIыгъуэу хэлъыр зыхуэдизыр Мухьэдис щIэныгъэ нэхъыщхьэ зыщригъэгъуэтам къиджакIэт. Ауэ абы ныкъусэну иIэр и фэкIэ зэхищIэу щыщIидзар, лэжьыгъэ IэнатIэ пэрыува нэужьщ. Социализмэм щытхъуу иIэмрэ, хъыджэбз дэс - ямышау щытхъупсыр кърагъэжэхыу, а и хъыбарым кърикIуэу, епхъуэу яхьу, зы жэщ фIэкIа нэху кърамыгъэкIыу, къашэжу я дейхэм къыхурадзыжам, нэхърэ нэхъ зэбгъэщхь хъун щыIэу Мухьэдис ищIэртэкъым. Апхуэдэу зэрыщытыр абы и жагъуэт. Ауэ пэжыр арат. ТIуми уи нэ ятекIынкIэ зы Iэмал зимыIэт.

Мухьэдис и адэшхуэ япэ дуней псо зауэм лIыгъэ зэрихьэу хэта Уэзырмэс зэхэщIыкI гуэр иIэу щытау къыщIэкIынщ, армыхъуам властыщIэ къэунэхуам ар фоч иIыгъыу пэувынтэкъым. Большевикхэм диным и лэжьакIуэхэр къехуэкIын щыщIадза зэманырау, жаIэж абы имыдар. Ар псэужау щытам, Мухьэдис агроном мыхъуу, духьэшы къищIыкIынри хэлът. ФIэщыныгъэ гуэр, фIэлIыкI здэщымыIэ обществэр, зэи тэмэму псэуа хъункъым.

Бюром здраджам, абы щIэсахэр ***йятэм, хьэкъыршым нэмыщIи Мухьэдис къыкIэрапхэн ягъуэтынут, ауэ ахэр нэхъ кууэ хэIэбакъым. ЯщIэнури ящIэ, зызыращIынури ящIэ, армыхъуам, хэхау зы упщIэ ягъэуври, абы и хъуреягъкIэ «къаз кърахуэкIауэ» аращ. Ар зырикIт, бюрор зэфIэкIа нэужь, тIэкIу емыдзэкъау дауэ, жаIэу, бюром хэтахэр зыхэтIысхьэжу, зэрыхабзэу, фIыуэ зэремыгъэфауэ узиIэ. Ар абы я Iуэхужщ. Мухьэдис и Iуэхур адэкIи, а зэрылэжьам хуэдэу лэжьэн хуейуэ аращ. Игъэлажьэ цIыхухэр зэригъэпсэуным егупсысыну и къэлэнщ. Дунейр игъащIэкIэ апхуэдэу мыкIуэнри хэлъщ.

Мухьэдис Ростов – Баку гъуэгум тету къэкIуэжырт, я инженер нэхъыщхьэм и «УАЗ» - бортовойм яужь къыщихутам. Зэи нэхъ псынщIэ зищIу дэхыну игугъащ. ИтIани егупсысыжри, я къулыкъукIэ зэхуэдэми, инженерыр ныбжькIэ нэхъыжьщ. Зэныбжьэгъуу, зэпэшэгъуу щымытми, пщIэ гуэр хуэзмыщIу дауэ, жыхуиIэу нэхъ хуэм зищIыжащ. И лэжьэгъур «Сельхозтехникэм» къикIыжу къыщIэкIынут. Машинэм и кузэр нэщIтэкъым, ауэ илъхэм брезент теубгъуати, къишэр сытми къыпхуэщIэнутэкъым. Куэд щIауэ дэмылажьэми, Хьэждэут и щэху гуэрхэр Мухьэдис и тхьэкIумэм къицырхъат.

Гъуэгушхуэм текIрэ, я дежкIэ дригъэзеижым, ар Къулъкъужын рестораным деж зэ къызэтеувыIэнущ. И ныбжьэгъу цIыхубз абы пщафIэу щылажьэм деж, зы бжьэ цIыкIу щрифынурэ, тхъуэплъ хъужау, къуажэм дыхьэжынущ. Мухьэдис фадэм зыдригъэхьэхыу щытам, абы нэхъ и пэшэгъункIи хъунт. А тIур, гъэщIэгъуэну тхьэрыкъуэф Iэни щызэхуэзэртэкъым. Гъэр хъуам агроном - Мухьэдис губгъуэм итт, инженер – Хьэжмурат «Ссельхозтехника» бжэIупэм Iутт, е пкъыгъуэ – комбайнхэм, тракторхэм ирахьэлIэнухэр къилъыхъуэу къуажэ - къуажэкIэ, махуэ псом къыщижыхь къэхъурт. Хьэжмурат куэд щIау гъущIым хэтт. Дзэм щраджам, авторотэм хэхуэри, Къазахъстэным илъэситIкIэ, гуэдз Iуихыжу щылэжьат. Ахэр, Мухьэдис псори дэнэ щищIэнт, хьэмым хъумакIуэу тес Чэлимэт мыхъуатэм. Абы колхозым щылажьэу хъуам ятеухуау «досье» иIэнри хэлът. Езыри уеплъам лIыжь хъэрзынэщ – пенсэм кIуэн ипэ, конвоиру тутнакъым щылэжьау жаIэ. ЦIыху набдзэгубдзалъэ щыIэщ? «Гъуджэм къиплъэм сыкъимыщIэн хуэдэу», - жери Мухьэдис зы машинэ я зэхуакум къыдигъэхьау, къакIуэхэурэ, Хьэжмуратым дэнэ хуэм зищIыу сэмэгумкIэ зыритынт, къэгъэши – нэгъуэщIи хэмыту и гъуэгур занщIэу кIуэцIырыкIащ. Мухьэдис гъуэгум и сэмэгум зритау къакIуэурэ зэтеувыIэри, пэзанщIэу къакIуэ МАЗ-ыр блэкIа нэужь, Ростов - Баку гъуэгум къытекIри, къуажэмкIэ дригъэзеижащ.

Пшапэ зэхэуэгъуэт къуажэ Iэхъуэр асфальтым къытехьау, тетти Мухьэдис хуэму фIэкIа кIуэфтэкъым. Гъэр уэшхрилэ хъури, удзыфI къэкIат, къуажэ Iэщым я фэфI зытралъхьар, абы щыхьэт техъуэрт. Къуажэ пхыдзам дэс цIыхухэм колхозым хуэлэжьэнкIэ пщIэ къызытранэтэкъым, ауэ гъавэ къехьэлIэжыгъуэми бэлэрыгъхэтэкъым - гуэдзми, нартыхуми, кIэртIофми я Iыхьэ къыхагъэкIынут. Ахэр псори агрономым илъагъут, ауэ тIэкIу ешхыдэ зищI мыхъум и зэран лэжьэкIуэбэм яригъэкIтэкъым.

Бещтау Мухьэдис лIыфIыу зэрыIуар абы и закъуэтэкъым. Нартыхур е кIэртIофыр Iуахыжау, абы къуажэдэсхэр зэ темыщыпыхьау, хьэсэр иригъавэртэкъым. Абы махуэ уэфI зыбжанэ щыфIихь къэхъурт, ауэ Мухьэдис абы елIалIэртэкъым. Председателым къыгурыIуэртэкъым агрономым зэрихуэ Iуэхухэр, ауэ зыри жиIэртэкъым. Къуажэ Iэщым я фэр удз цIынэртэкъым фIы зыщIыр, абы я фэр фIы зыщIыр Мухьэдис и фIыщIэкIэ зрагъэпэщ нартыху зэхэхьэжарат. АнанимкIэ зытххэр колхозым щылажьэ цIыхухэр зэрыамырар гурыIегъуэт. Зи щхьэр тэмэму лажьэ цIыхум зэи джыдэкIэ къудамэ зытесыр пиупщIижкъым.

Мухьэдис правленэм щыIулъэдэжам пшапэр зэхэуакIэт. Райкомым щекIуэкIа Iуэхум, «выговор» и къратам емыгупсысурэ гъуэгум къэкIуэжат. Ауэ гъуэгум къехъулIар и кабинетым деж къызэремыхъулIэнур къыщыгурыIуар, иджыри и шэнтым темытIысхьэу яужьым иту щIыхьа парткомым зыкъригъэзэкIыу къыIуплъа нэужьщ. Щыхьым жьэкIэ зыри жимыIами и нэгум къищт и упщIэр.

- Дауэ уакъела?

- Дауэ сакъелын, езыхэр зэрыхуейуэ си судыр ящIащ. Уигъусэу сынэкIэну сыкъыщIэнам ущыгъуазэу къыщIэкIынщ?

- СощIэ! - жери, Мухьэдис кIэщIу пиупщIащ…

Щыхьым нэкIэ - нащхьэ зыхэмылъ цIыхут, уи гум илъыр къыхуипкIут хъуну, ауэ Мухьэдис пIащIэртэкъым зыхэта бюром къыщыхъуахэр. щыжаIахэр къиIуэтэну. Парткомым и упщIэ дыдэм хуэдэ яIэу, председателым ипIэкIэ къэна агрономым деж, правленэм хэт адрей лэжьакIуэхэри къыщIыхьэнухэт. Абы зэрызыхэу къэхъуар яхуиIуатэ нэхърэ, къэт щымыIэу, псори къызэхуэса нэужь ябгъэдилъхьэм нэхъ фIэтэмэмт.

Парткомыр махуэм дыуэщIитIым щыIат. Дунейм ехыжахэр зауэми хэтахэу, колхозми я пщIэнтIэпс ин хэлъу, апхуэдэти зэрыхабзэу ар яхуэщыгъуащ. Мухьэдиси нэху къекIхэм, къыдэлэжьа гуэрхэр гъусэ ищIу, езыри нэщхъейягъуэ зиIэ лъэпкъхэм яхыхьэну и мурадт. ЛIэныгъэ къыщыхъуам и деж, цIыхухэм куэдым гу лъатэ. Председателыр щыщымыIэкIэ Мухьэдис абыхэм мыкIуэу зыкъигъанэ хъунутэкъым. Арыншами апхуэдэ Iуэху къэхъуау зыхинтэкъым, ауэ иджы абы ар къигъанэ мыхъуну, тIыуащIэу къытехуэу зибжыжт.

Псори къызэхуэсри, я шэнт зэрызыр яубыдау къаплъэу сабыру щысхэт, «зекIуэ» къикIыжам игъэхъыбарынум къежьэхэу. ГъэщIэгъуэнщ адыгэхэр. Инженер къэтым и шэнтым зы цIыху тетIысхьакъым. Ахэри Мухьэдис зырапIыкIа къупхъэм икIащ, армыхъуам, адыгэ хабзэр мыхъуам къэтщи къэтщ, жаIэнти и ныбжьыми емыплъу, абдежым зыгуэрым зригъэхуэнт. Хьэуэ, Мухьэдисхэ я къуажэм иджыри адыгагъэ дэлъщ, икIи а жылэр щыIэхун адыгэ хабзэр абы щытепщэнущ. Мухьэдис жьэкIэ зыри жимыIэми, а зы тIэкIуми гукъыдэжрэ, дэрэжэгъуэрэ къритт. Къулъкъужынхэм я напэр яхъуэжкъым. Я тхьэми епцIыжкъым, дунейр мафIэ лыгъейу духьэшыхэр щагъэкIуэдым я мэжджытыр яхъумэн щIалъэкIари аращ.

Зы сыхьэтым нэсыхун, я лэжьыгъэм тепсэлъыхьу зэхэсащ правленэм хэтхэри, зи щхьэфэ имыIэба къэмынэжау, Мухьэдис комиссэ къуажэм къыдэзэрыхьам, къигъуэта ныкъусэныгъэхэм кIэщIу игугъу ищIащ. Махуэ псом лэжьахэр и щхьэм ирилъытри, нэхъ хэгъуэзэну ***йхэр а Iуэхум районым къыщыдэкI газетым фыкIэлъыплъым къэфщIэнщ яжриIэри, цIыхухэр зэбриутIыпщыкIыжащ. Барэ упсэу, афIэкIэ райкомым щымылэжьам, лъэкI къыгъинэнкъым Бещтау Мухьэдис зэрыхакъухьар сэтей къищIыным папщIэ. ЕхъулIат Мухьэдис жэгъуэгъукIэ. Ауэ ар зырикIт. Бещтаум и щхьэм лъыр щыдэуеяр, комиссэм къихутахэр районым къыщыдэкI газетым къыщытрадзаракъым, атIэ щыхьэрым къыщыдэкI «Ленин гъуэгу» газетым журналист зызыгъэIэзэ гуэрым фельетон итхыу, адыгэбзэкIэ диктор Нэфилэ абы къеджэу ар радиомкIэ къата нэужьщ. Бещтау Уэзырмэс и къуэм и къуэ Мухьэдис микроинсульт къезытауэ щытар мис аращ. Псы куэд ежэхащ абы лъандэрэ. Инсультыр мыхъуау щытатэм, Мухьэдис Къэбэрдей - Балъкъэр радиом и лэжьакIуэхэм ничьяуэ дэджэгуари хэлът. АрщхьэкIэ дэнэ абыхэм уатекIуэн, ахэр ОБКОМЫМрэ, СОВМИН-ымрэ я жьауэм щIэтхэт. Мухьэдис сыту быдэт къытригъазэу инфаркт хъуа уи гур.

Партым ухэту, уи учетнэ карточкэм строгий выговор къратхэу, уэ езыр ухейу гугъут ар цIыхум и тэмакъым щIигъэхуэну. Ар къилэжьау щытам Мухьэдис къытралъхьэ тезырыр зыгуэрурэ и фэм дигъэхуэнут. Ауэ псори Iуданэ щакIэ зэрызыIударат и тэмакъым тенэр. Къэбэрдей -Балъкъэрым зылI ису ищIэрт Мухьэдис щыжакIуэ хуэхъуфыну, ауэ ар щыхьэрым дэст, япэ къэсри бгъэдагъыхьэртэкъым. ИтIанэми, Бещтау Мухьэдис Совет Союзым и Коммунист Партым и Уставыр игъэзашIэу, и чэзум взносхэр иту и члент! Ар ***тт Къэбэрдей - Балъкъэрыр къэгъэнауэ Мэзкуу кIуэуэ партым и генеральнэ секретарь Л.И. Брежневым хуэзэну. Мухьэдис апхуэдэуи ищIынут, мыадыгамэ. Ауэ адыгэт, и нэхъыжьхэм баш хатIам едэIуэну я уэсиятт. Мухьэдис имыщIапхъэ ищIэнутэкъым, и Iуэхур Мэзкуу нимыгъэсми щыхьэрым деж щызэфIих хъуну къилъытэрти, Бюром хьэIупс ящIау къыщыщIэкIыжам къуажэм къэмыкIуэжу щыжакIуэ хуэхъуфыну къилъытэм хуэзэну арат щIежьар.

Уэ жыпIэм седэIуати, къуаншэр уэращ, - жиIэм, сыт ищIэн. А зэрылажьэм хуэдэу и щхьэр ехьэхау лэжьэнщ. Хьэуэ, ныбжьэгъу Бещтау и къуэ: «Хьэкъырш гуэдз хьэсэм зэрыхэтыр, уимызэрану къызолъытэ»-, жиIэм, бюром къищта унафэр икъутэжынщи, абы щыгъуэми Мухьэдис зэрыагроном нэсу къэнэжащи, гъэр кърихьэлIэнщ, гуэдзымкIи, хьэмкIи, нартыхумкIи, кIэртIофымкIи къытралъхьа планхэр игъэзэщIэнщ, бжьыхьэ лэжьыгъэхэри зыхуйм ***гъэзэнщ. ТхылъымпIэм хэсу кабинетым щIэсхэм куэдым ягугъэщ псори хьэзыру уафэм къехуэхыу. Ахьей! Мухьэдиси хуейт абы, ауэ апхуэдэ щыIэкъым.

АдыгэбзэмкIэ, школым Мухьэдис езыгъэджа Къурымбий, Бещтау Уэзырмэс и къуэрылъхур имыщIэу классым къыщызрагъэпэща «Тимур и командэм» ауэ и унэфэщIу игъэуватэкъым, Егугъуу зэреджэм хуэдэуи ар и фIэщу бгъэдэтт, къызэралъхурэ япэу зыпрагъэува IэнатIэм. Абы зызыригъэпщэн иIэт: и къуэш нэхъыжь Мухьэрбий я къуажэ школым комсомол секретарт. Абы зригъапщэу екъуурэ - къуажэм дэс унагъуэ нэхъ хуэмыщIахэм щхьэлым яхуэкIуэу, мэзым кIуэурэ пхъэ ягъэсын къахуихьурэ Мухьэдис иджыри щIэлэжьцIыкIуу и цIэр республикэм фIыкIэ хэIуауэ щытащ. Радиожурналист къуажэм дэзэрыхьам «тимуровецым» и хъыбарыр зэрымыщIэкIэ и тхьэкIумэм иIуэри, абы теухуау къэтын игъэхьэзырауэ щытащ. Шэч хэмылъу абыкIэ материалхэр къэнау архивым хэлъыну къыщIэкIынущ. Радиор Мухьэдис и ныбжьым къриубыдэу, Нэфилэ цIыкIуу иджыри абы щымылажьэу зэ къыщытхъуащ. Нэфилэ къыдэкIуэтейри адыгэбзэмкIэ радиокомитетым диктору увау щылажьэу, гуузу - хуэмыфащэу къракъухьащ? Зэм къэIуар хэбдзын хэмыту пэжщ, етIуанэу къэIуам щыхьэт ***йщ.

VIII
Адыгэхэм псалъэжь яIэщ «ЩIакIуэ лъабжьэ лIы къыщIокI» - жиIэу. Мухьэдис республикэм къыщыдэкI «Кабардино - Балкарская правда» - мрэ, «Ленин гъуэгу» газетымрэ гъэ къэсIэ тридзэрт. Абыхэм я напэкIуэц1хэм Къэбэрдей - Балъкъэрым и псэукIэр цIыхухэм я пащхьэм къралъхьэт. Мэзкуу къыщыдэкI газету: «Известие»-мрэ «Советский Спорт»-ымрэ къыхуэкIуэрт. НэхъыфIыу илъагъу «Ленин гъуэгу»-м езым теухуау фельетон къыщытехуами, абы Iэжьэкъур иричыу, хьэлыншэу зимыщIу, Iуэхум гупсэхуу,  мыпIащIэу пхырыплъащ. Комиссэм ищхьэмкIэ къикIау къэзыкIухьам, колхоз, совхозхэм Iуэхур зыIутыр сэтей къищIынымкIэ пщIэ къызытринакъым. Мухьэдиси а комиссэм хагъэхьау щытам, абыхэм хэтахэм ящIа дыдэрат ищIэнур. УщыцIыху балигъкIэ, IэнатIэ нэхъыщхьэ дзыхь къыпхуащIау ущагъэлажьэкIэ, фIыцIэмрэ хужьымрэ дэIэпыкъуэгъуншэу пхузыхэгъэкIыну къыптохуэ. Мухьэдис Соловким яшэу аратэкъым, атIэ хуэмыфащэу къыжьыхэуау ибжырти арат зыгъэпIейтер. «Строгий выговор» къэблэжьауэ уи учетнэ карточкэм къратхэм зыбущэхум нэхъыфIщ.

Фельетоныр зытетыр «Ленин гъуэгум» и ещанэ напэкIуэцIырат. Мухьэдис микроинсульт хъуау сымэджэщым щыщIэлъым, председатель къэлэныр колхоз парторганизацэм и унэфэщI Щыхьым и пщэ иралъхьэри къызыхуэт щымыIэу игъэзэщIащ. Махъти къигъэкIуэну щыта комбайнитIыр зэрыжыIа дыдэм хуэдэу и чэзум къэкIуахэщ, езы колхозым я комбайнхэм зыкъыкIэрамыгъэхуу ахэри хъэрзынэу лэжьащ.

- Уи щхьэр псом нэхърэ нэхъапэщ, къуенару узу къыбжьыхэуа инсультым удэмыджэгуам нэхъыфIт, занщIэу губгъуэм уимыхьэжу зыбгъэпсэхуам арат,- къыщыжриIэм, врач къеIэзам, абы хуэжыIэщIэри Бещтау Мухьэдисыр, гъэм имыкIэрэ - имыпэу зэи санаторий щымыIауэ зы мазэ енкIэ путевкэ къратри зигъэпсэхуащ. ЩыхущIыхьэхэм деж газет къадэкIахэм еджэу, телевизорым къитхэм еплъу. Радиом жиIэхэм едаIуэурэ щыхьэрым зыщызыгъэпсэху Мухьэдис и щхьэр нэхъыфIыу лажьэ хъуау гу лъитэжащ.

ЩIыпIэм къыщыдэкI газетхэм къызэрагълъагъуэмкIэ Обкомыр гъэхуау хабзэм тету лажьэрт. Ауэ щыхъукIэ хуэзэну кIуэм, ОБКОМЫМ и япэ секретарыр игъуэтын ***йт. И гуфIакIэ жыпым зэи имыкI и парт билетри хьэзырыпст, ар къигъэлъагъуэм къэгъэувыIэ щыIэн хуейтэкъым. Мухьэдис езым хьэкъыу и фIэщ хъужырт, хьэсэм щыбэгъуа хьэкъыршым и зэран зыри зэрыхэмылъыр. Iуэхум хэплъэжын хуейт. ЩымыкъуаншэкIэ, псалъэну жьэ иIэт. Процедурэхэр нэхъ пасэу зыфIигъэкIри шэджагъуэ нэужьыфI хъуау, етIощIанэ лIэщIыгъуэм классическэкIэ зэджэ зызыфIэлъхьэкIэу зихуапэри, и гъусэу пэшым къыдыщIэлъ, Донецк къалэм щыщ Леонид щIэкIау хуэзэри абыи, нэгъуэщIхэми зыми зыри жримыIэу Мухьэдис ОБКОМЫМ кIуэну ежьащ.

УэфIт, махуэр лъэсу къэскIухьарэт жуигъыIэу узыIэпишэу, бжьыхьэ кIасэми гъуэгубгъум Iут жыгхэм тхьэмпэхэр куэду къехатэкъым. Мухьэдис и гур узами зигъэпсэхуурэ и фэм къихьэжакIэт, езыр лъагэт, лIы бжьыфIэт, кIэстум фIыцIэ зыфIэлъыр, шляпэ гъуэтIафэр, хамэ къэралым щащIа «цебо» туфлитIыр, уэсым хуэдэу джанэ хужьыр, мыщIэ цIыкIу абы хэсыжу, галстук плъыжьыр абы екIунтэкъэ. МахуитI дэкIрэ санаториер къиухым ар нэгъуэщI фэилъхьэгъуэ щыгыу губгъуэм ихьэжын ***йт, щIыр удобренэкIэ гъэпшэрыным и зэмант. ЗдэкIуэм къэхъунур зыщIэр алыхьырат. Езыр зэрыхуейуэ Iуэхур къемыкIуэкIым и IэщIагъэр хыфIидзэну тхьэIуа иIэт, КIагуэ дыта щыгъыу губгъуэм итыр пэжым лъыхъуэу обкомым ежьау арат. Абы щIакIуэ къыхуэщтэн хуейтэкъым, Мухьэдис здэкIуэхэм яхэгъуэщэн хуэдэу зызыфIилъхьау кIуэу арат. Университетым щеджэм ар къалэдэсхэ яхэгъуащэу щытащ и теплъэкIэ. Дауэ щымытми иджыри у студенту япэ къежьа балоньеплаш пщыгъыну Iейтэкъым. И адэкъуэш жэмыш пашэм и фIыщIэт ари. Бещтау Хьэутий и сурэтыр республикэм къыщыдэкI кIэзетхэм куэдрэ и япэ напэкIуэц1хэм къытрадзэу щытащ, радиом, телевизорым абы тьеухуауэ гъэлъэгъуэныгъэхэр щыIащ. Социалистическэ зэхьэзэхуэм ар куэдрэ щытекIуэу щытащ. Республикэм и щIыхь блыным и сурэтыр илъэсищ енкIэ зэкIэлъыкIуэу илъащ. Къущхьэхъу гъэмахуэм дэкI автолавкэхэм ар хуиту щыщахуэрти езым и бынхэми мыдрей Iыхьлыхэми щыгъыныфIхэр къахуищэхуу щытащ. Ар мыхъуатэм Чехословакием къикIа вакъэ лъэрыкIуэгъуитI зэи къыхуэмыщэхуну арат тыкуэным щIэлъу. Мухьэдис и адэкъуэш Хьэутий орден зехьэщ, езыр…

Хьэутий къыкIэлъыкIуэ Хьэбас шахтеру и гъащIэр ирехьэкI, бригадирщ космонавт Титов Республикэм къыщыкIуам фэеплъу Iэпщэ сыхьэт къритауэ иIэщ. Мухьэдис абыхэм хуэфэщыну екъуурэ «щIэбжьэхъуащ» - нэгъуэщI дауэ зэрыпжыIэнур. ЛIыщхьэ задэзышер мыхъуатэм псори нэгъуэщIыу къекIэкIынри хэлът. ТкIийуэ зигъэIум фIэфIти абы зыхуейм и Iэр тригъэхуащ. Мухьэдиси пэкIэ псы ефэркъым, икIэм нэс кIуэнщ.

Мухьэдис студентыхун зы парад мыкIуэу къигъанэу щытакъым. Дапщэрэ мыкIуами, плакат къратами, нып плъыжь къратами Советхэм я унэм нэсыхун а къратар уардэу иIыгъыну кIуэуэ щытащ. Совет властым и нагъыщэ хуэIухуэщIэхэм Мухьэдис пщIэ ***щIыу щIэщытар а властыр и фIэщ хъурти аращ. А властым и политикэр мамырыгъэм теухуат, цIыхухэм лэжьыгъэ IэнатIэ яIэным теухуат, хэт еджену хуейми и гукъыдэжыр диIыгът, абы изакъуэ стипендие къриту иригъаджэрт. Мухьэдис къыдеджэ языныкъуэхэм зэращIым ещхьу абрамывэу къатехьэлъэу Лениным и памятникым деж махуэшхуэм хуэзэу абдежым ягъэува трибунэм ит нэхъыжьхэм пщIэ яхуищIам и хьэтыркIэ плакат иIыгъми, нып иIыгъами къежьэу щыт машинэм Iэдэбу ирихьэлIэрти къыIукIыжт. Мухьэдис зэрыцIыкIурэ нэкIэ зэ илъэгъуар игъэгъуащэу щытакым. Ар и IэщIагъэкIэ къыхихами фIыу къыщхьэпэу щытащ. Сыт хуэдэ къэкIыгъэм и цIэри егъэджакIуэм зэ къригъэлъэгъуам щыгъупщэртэкъым, псом я цIэри латиныбзэкIэ къыбжиIэфынут. Езым зэригъэпэщыжау тетради иIэт къыхуэгъуэтыжхэм я цIэр анэдэлъхубзэмкIэ иритхэу. Абы теухуау куэду къыщхьэпэу щытар. Школым ботаникэмкIэ и анэ дэлъху Жамилт. И пхъурылъхур а Iуэхум зэрегугъур и гуащэ мыхъууи къанэртэкъым. ЦIыхур зыгуэрым хуэфIыу дунейм тетын хуейщ жиIэрейт абы, шIемыгъуэжарэт щыжи1и къэхъуу къыщIэкIынут. Хьэуэ, Мухьэдис щIегъуэжакъым.

Мухьэдис иджыри цIыкIуу я гъунэгъу псынэм деж Нэфилэм хуэмызэфауэ и щхьэр къыфIэхуауэ щыщытам, КъущхьэхъумкIэ къехыжа шыуищым имыгугъэу кIэщIу яIущIэжащ.

ШэсыпIэт а махуэр. Зэхэзещхъуэну шууищым язи абы фэкIэ къыхуэмыцIыхуау. Колхоз правленэм деж щыт шы фIэдзапIэм епхау кIэрыт шы гъэфIа зызыгъэпсэхужхэм ехъуапсу щыблэкIыжхэм, къуажэ колхозым и председатель Хэжпагуэ къытеуа «хьэщIэхэм» жэуап яритт, IэщIэвыщIэу, жэм къашу, мэлу дапхуэдиз щхьэбжыгъэ хъупIэм игъэкIами, Iэщыхъуэхэмрэ жэмышхэмрэ къызыхуэтын щымыIэу дэпхэдэу къызэрагъэпэщами, шкIахъуэу дапщэ яIэми, я щхьэм тIэкIу кIэлъыплъыжыну къэкIуэжхэурэ унэм нэху къыщекIыфхэми. Ахэр псори абы зрагъэщIакIэт, ауэ шууищым я кум дэтам ищIэну ***йт колхоз унафэщIыр Iуэхум зэрыщыгъуазэм еплъыну. Абы езым къуажэ собранэ щащIам къахуигъэлъэгъуа цIыхут ар. Ауэ абы щыгъуэ езыр районым и япэ секретару щытау арат иджы пленум екIуэкIам Къэбэрдей - Балъкъэр обкомым и япэ секретару ягъэуват. Колхоз унэфэшIыр зэм плъыжь хъурт, зэм хужь хъурт, зыIынэ зэIыкIижыурэ кърат упщIэхэм жэуап къаритт. Мызэ - мытIэу шыгъупIастэ здашхарэ пэт Iэнкунт. Лэжьыгъэр лэжьыгъэт лIы гъурым удэджэгу хъунутэкъым. Председателыр мазэ хъуау хъупIэм щыIатэкъым. КIуэхункIэ зы шкIахъуэ угъурсыз яIэти ичэзу хъуат зыгуэрым сызрихъуэкIыну жиIэурэ къыхуэтхьэусыхэрт, мыдрейм абы и пIэм иригъувэн игъуэтыртэкъым. А лIищыр, КъущхьэхъукIэ къикIижу председателым ищIэртэкъым. Ар къыщIамэт абы и щхьэм лъыр щыдэуеинур, зыгуэркIэ шкIахъуэ ерэхъурэ - хъункIэ къришэкIым хуэзамэ.

ЕтIуанэ махуэм къуажэр зытепсэлъыхьыр председатель и IэнатIэм емыгугъуу бгъэдэт, Къущхьэхъу дэкIа цIыхухэмрэ Iэщхэмрэ зыщыгъупщэжа икIэщIыпIэкIэ зэрахъуэкIынурат. Мухьэдис и къуэш нэхъыжьым фIыуэ ищIэрт къуажэм къыдыхьа лIыщхьэм и автобиографиер. Зауэм зэрыхэтари, зэрыагрономри, зэрылIы ткIийри. Мис абы щыгъуэщ Мухьэдис щIым телэжьыхьын, абы ***джэн IэщIагъэр къыщыхахари. «ЩакIуэ лъабжьэм лIы къыщIокI»-, жиIэурэ и адэм жиIэ псалъэжьым купщIэ зэриIэри. Мухьэдис иджыри япэ курсым щеджэу парадым щыхэтам занщIэу къицIыхужау щытащ зыми къахуэжьдэмыкъуэ я къуажэ председателыр зэуэ и къулыкъум тезыгъэкIуауэ щытар. Къыдеджэхэми зэрэ - тIорэ а таурыхъыр яжриIэжау щытащ. Хэт ищIэнт а зэманым Мухьэдис абы хуей хъуну, иужь дыдэ инстанцэу абы и деж пэж къыщилъыхъуэну. Партым хэмытахэм ар дэнэ щащIэн, ауэ партым хэтахэм ягъэунэхуау ящIэ, парт органхэм я пащхьэ ихьэ коммунистхэм къадэхуэжу лIыгъэ яхэлъми, Совет IуэхущIапIэхэм ираджэу е щыкIуэкIэ я лъакъуэр щыщIэкIэзызыкI, е я щIыфэр щыунтхытхэ къэхъурейт. Мухьэдис ираджэу Обкомым мыкIуэрэ пэт, нэхъ гъунэгъу хуэхъун и импортнэ вакъэ щыгъитIымкIэ нэхъ щабэу бакъуэрт. ЛIы гуащIэIуэт зыхуэзэну щIежьар, кандидату Совет Союзым и коммунист партым и центральнэ комитетым хэтт, жьакIуэт абы доклад ищIхэм купщIэ иIэт и Iущагъыр и цIыхунагъыр политбюром хэтхэм нэгъунэ къалъытэрт. Абы упщIэ къритынкIэ хъунухэм Мухьэдис зыри хищIыкIтэкъым. Ар зауэм ипэкIэ Iэбэжу Мухьэдис зыхуэмей гуэрхэм деж псалъэныр къыщригъэжьэнри хэлът. Районым япэ секретару щыщыIакIэ дауи цIыхухэм ябзыщI куэд ищIэрт. Мухьэдис Обкомым и бжэр Iуихыу щыщIыхьам и Iэгухэри мащIэу къэпщIэнтIакIэт. Партым ухэту уцIыху бэлигъыу «фы Бюрокъым, фэ фызаговорщ» Райкомым щылэжьыхэм ебупцI хъуну Уставым иттэкъым. КъокъуэншэкIам партийнэ контроль щIышыIэр арат, зигъэтэмакъкIыхьу и Iуэхур абы ирихьэлIэ хъуну щытащ.

- Ауэ, Ауэ здэкIуар агрономт, кIуэри агроном?! Жэгъуэгъхэми яугъащIэ. ананимкэу Обкомым къэкIуам зы нэхъ мыхъуми ар IэджыкIам ари урикъуни, фIыти, Брежневыр зэрытетрэ цIыхур зыдэкIуэри, здэжари ямыщIэу, ягъэкIуэд щыIэжкъым. У агроному колхозым ущылажьэу щIы лей къомыгъэсэбэпи, планыр зэи пхуэмыгъэзэщIэну аращ. Обкомым щIыхьэу постым щыт хабзэхъумэм и партбилетыр щригъэлъагъум Мухьэдис зэ иджыри и щхьэм щIэгупсысыжри адэкIэ и гъуэгум пищащ.

ТэлайкIэ зэпсалъэу: - КIуэжи, а узэрылажьэм хуэдэу лажьэ,- жиIэу нэхъыжьым Мухьэдис къыщыщIищыжам дамэ тетамэ лъэтэнут. МинистрыщIэри адыгэлIыу къыщIэкIащ, Бюром ину зэрызэпсэлъахэр жиIами «заговор» псалъэр ибзыщIат! ЦIахуцIэу хуэпами Мухьэдис уэшх къыпихур еужьэрэкIыу санаторием къэкIуэжащ. Леонидми - ущыкIуэдар дэнэ? - жиIэри тачым - тау жригъэIэнтэкъэ. ЛIитIыр зыхуеину хъуар холодильникым хьэзырыпсэу дэтт…

- ГъащIэ, гъащIэ сытыуи упсынщIэ, сытыуи укIэщI. А махуэм иужькIэ дапхуэдизрэ агроному лэжьа Мухьэдис, итIани ар щыгъупщэркъым. ГъэщIэгъуэнырати, уэ дауэрэ уеплъырэ, фи колхозым сыт хуэдэ унафэ хуэтщIым нэхъыфI? - жиIэу упщIэ къэIуам, Мухьэдис адэкIи мыдэкIи иримыхьэкIыу хъупIэ зэракуэдыр жиIащ. Iэщ гъэхъуным зыратыну ***т ящIатэм, къуажэми, къэралми нэхъ я сэбэпт. Мазэ бжыгхьэ ихьау аращ лыуэ илъэсым тонн щиплIырэ щэщIрэ плану къытралъхьэу колхозыр совхоз ящIыным. Абы анонимкэ ятхынри дэкIуэдащ, Обкомым щIэс абы кIэлыплъхэми я лъакъуэм банэр хэхужащ.

ЛIы Iущу щытащ Мальбахъуэ Тимборэ! Мухьэдис и щхьэр лъагэу илъагъужырт, апхуэдэ цIыху шъджащэм и унафэм щIэту Республикэр илъэс щэщIым нэсыхун зэрыпсэуамкIэ. Ар зэреплъымкIэ адыгагъэр, адыгэ хабзэр къуакIэм дахуэжынт ар мыхъуам. Обкомым икIау, Совминым икIау лэжьакIуэхэм республикэм ит къуажэхэр, къанэхэр къыщакIухькIэ псоми шыгъу пIастэ къыхуIэтт.Хабзэр яхэлът, Сталиным и зэманым тройкэм цIыхур игъэкIэду щытам, иджы ар къэгъазэ имыIэу блэкIау зэрыщытыр адыгэ лъэпкъым и фIэщ щIыжын ***йт…

2015 гъэр къыщрагъахьэм Бещтау унагъуэм шампанскэр Iуамыхауэ я унэм щIэтт. Ар къызыхэкIар щIалэ нэхъыщIэр къэмыкIэжу жэщым Псыхуабэ къызэрынар аратэкъым, атIэ Мухьэдис и напэм къыхуегъэкIуакъым, Украинм щызэзауэу. Донецк къалэми адрей Украин жылагъуэхэми топышэ къателъалъэу езым хъуэхъу жиIэу Iэнэм щысыну. ПсэкIэ ипIа и щIалэ нэхъыщIэм и адэм и анэм я пщIэр а жэщым ятIэм хикухьами, абыи и щхьэм зэ зыгуэр къихьэнщ. ЕхьэкI зимыIэр гуауэрщ, дунейр зэтескъым. Мухьэдис, Мухьэдис, сыту куэд зэбгъэзахуэрэ, адыгэлI пэжым.

IX
Мухьэдис иджыри цIыкIуу пхъу фIэкIа зимыIэ и адэ къуэш Бати Iэтащхьэм тригъэтыну мэкъу Iэнащтэм щыздишэм хэт и гугъэнт ар жьы ***гъэзэкI хъуау фIыкIэ и гум къэкIыжыну. Илъэс куэдкIэ здэкIуащ а тIур мэкъу зэтельхэм, ауэ Мухьэдис и адэ къуэшым и гу зэи зригъэбгъакъым - IэмыкIуэ - лъэмыкIуэу Iэбэу. Махуэр уэфIрэ пщэдджыжьым жьыуэ нэсым уэсэпс жэщым къехам Iэмбатэ занщIэу ямыщIу аргъынэхэр тIэкIу гъущыхун емыжьэхэ. Аргъынэр и гущIыIумкIэ гъущэу, и лъабжьэр аргъыннэмывэм, гуахъуэкIэ зэрагъэвэкIти дыгъэ къыдэкIуэтеяр хуиту трагъапсэрт. Iэмбатэ щIыным нэмысхэурэ махуэ ныкъуэр щыкIуэ щыIэт. Аргъынэри хъуау, Iэмбатэхэри ягъуувау уэшх къащыхэщхаи къэхъуащ. Жьышхуэ къепщэн щIидзэу Iэтэ яримыгъэщIу етIуанэ махуэм щытригъэзаи щыIащ. А зэманым къэхъуа куэд жиIэжыну иIэщ Мухьэдис. Сыт жимыIэжми лэжьыгъэр фIыуэ зымылъагъум, цIыху зыщIезыгъэхым абы и хъыбархэм фIэфIу къэдэIуэн зыри хэттэкъым. Мухьэдис и хъыбархэм гупсэхуу щIэдэIунур щхьэх зымыщIэ, лэжьыгъэр фIыуэ зылъагъу цIыхухэрщ. Дунейм цIыхуу тетыр зыгъэпсэур щIым къытрахращ. Бати и псалъафэт ар. А жиIэр игъэпэж нэхъей езыри цIыху еш жыхуаIэр зымыщIэт.

Колхозым и етIуанэ бригадэ езыр зыхиубыдэм пыпхъуэ - шэдж щащIынум деж щэджыщхьэтетыр Батийт. Бригадирым нэхъ дзыхь къригъэзу къылъигъэст ар Бещтаум. Мэкъум и Iуэхур фIыуэ зымыщIэм ар тыншу и гугъэнри хэлът. Мухьэдиси цIыкIуху аращ къызэрыщыхъуу щытар, ауэ унагъуэ Iэтэ щащкIэ Батий Iэтащхьэм тригъэувэурэ абы къищIащ ар зэрыкъэлэнышхуэр. Iэтащхьэм тетращ мэкъур кыщауныкъуам деж дауэ къызтекIыжынуми зэлъытар. Iэтэр щызэтралъхьэм Iэмбатэ псыф ирадзам, мэкъу цIынэ ягъэкIуам, псори зэIыхьау аращ. Мэкъур кIуэдынущ. Колхоз бригадирми арат - Бати щэджым и щхьэм тету мэкъур зэтралъхьэм нэхъ къыщIищтэр, ар а Iуэхум егугъунут щIымахуэм мэкъур къыщызытрахкIэ бжьыныкIэм хуэдэу удзыфэу, дахэу къызэтекIыжынут. НэгъуэщI шэджыщхьэтет ищIакъэ, Iуэхур зэIыхьэрт. Бригадэм Батий нэхъ мэхъ лIы Iэчлъэчхэ хэтрэ пэт, абы хуэдэ тэрэзу а Iуэхур къызэхъулIэ яхэттэкъым. Екъум йоуэ жыхуаIэрати Мухьэдис и адэ къуэшри къикIуэттэкъым. МутIафи - и выфIт Батий. Абы и ущиехэр, чэнджэщхэр Мухьэдиси яхэту куэдым къащхьэпэрт. Ар мыхъуауэ щытам агроному зэи емыджэну арат Мухьэдис. ЕгъэджакIуэу мелыр иIыгъыу доскам укIэрыту уи гъащIэ псор епхьэкIыну, абы сыткIэ ухуей? - жиIэри ауэ жыжьэрэ гъунэгъуу идауэ щытакъым Мухьэдис и гум щигъафIэ мурадыр. Пэждыдэуи абы емыдаIуэу нэгъуэщIу езым зэригугъау ищIатэм фIыгъуэ куэдым хэнынут…

ЦIыхухэм закъригъащIэркъым, армыхъуамэ, Мухьэдис фыз къыщишэм щыуагъэшхуэ IэщIэкIауэ щытащ. Ар Хьэбидэт емыпсалъэрэ мынэгъуэщIу епхъуэу къыщихьам, Батий фIэфI хъуауэ щытакъым. «Делэ мыгъуэ, апхуэдэу фыз къашэрэ»,- жыхуиIэу. ФIэфI мыхъуар Хьэбидэт и адэр фIыщ, хьэмэрэ Iейщ фельдшеру мэлажьэри, жиIэу аратэкъым, атIэ абы и щхьэгъусэ пэщIэдзэ классхэр езыгъаджэу я къуажэ школым щыIэм, Совет властым цIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ я правакIэ зэхуэдэ ищIахэщ жыхуаIэу, унагъуэм щытепщэм и хъыбар зэхихти арат. Батий къызэрилъытэмкIэ адыгэ унагъуэ куэд игъэжакъуэрт а «унафэ» мышум. Унагъуэм ис цIыхухъум хуэфэщэн пщIэ здимыгъуэтым, абы фIыкIэ ущыгугъ мыхъуну къилъытэрт абы. Езым и унагъуэм ткIийуэ Адыгэ хабзэр щызекIуэрт. Псом япэрати «Дотэрэ» зыбгъэдэс и щхьэгъусэмрэ адыгэхэм зэрыжаIэу «я псэр зы чысэм илът», зым Iэпыхур зым къищтэжу здэпсэухэт. Хъыджэбз фIэкIау, щIалэ зэрамыIэр Батий и щхьэгъусэм езым и закъуэ и зэран нэхъей, ар зэи и лIым ину епсалъэу зэхихынутэкъым. И щхьэр ехьэхау и бынхэр фIым ***йщийу, я адэм и пщIэр я кIуэцI къикIа и бынхэм зэрамыгъэкIуэдыным ур, хуигъасэрт. Iунат абыкIэ пщIэ къызэрызтримынэр я хьэблэм дэс цIыхухэми я нитIкIэ ялъагъути - пщIэ лей къыхуащIу апхуэдэт. БалигъыпIэ иува цIыхум и Iуэхур пхъэидзэщ, ар щIалэ е хъыджэбз ирехъу - гъащIэ Iыхьэр дэпхуэдэурэ къекIуэкIынуми нэхъыбэу зэлъытар IупэфIэгъу къыхуэхъуу пIэщхьагъ зыдигъуэтращ.

Мухьэдис Нэфилэ пIэщхьагъ дигъуэтам нэгъуэщIу къэпсэури хэлът, нэхъ икIэ къыщихуами илъэсыщIэ жэщым унагъуэм хэсын ***я щIалэ фыз къэмышэр зыщIыпIэ щымыхьэулейуэ и унэ исыжынкIэ хъунт. Хьэбидэт и щIалэ нэхъыщIэм хуэтэмакъкIыхьурэ кIэрутIыпщ ищIами и адэ къэзылъхуам щыукIыту - щымышынэу игъэсэн хуеящ. ХуэщIакъым, ар адыгэ нэщэнэкъым Адыгэ хэбзами къриубыдэркъым. Хьэл - щэн дахэр цIыхум къыкIэрощ Мухьэдис и щIалэр адэжьхэм къагъэна нэлкъут - нэлмэсым хуэхейу къыщIэкIащ. Апхуэдэхэракъым адыгэ лъэпкъым и пщIэр лъагэу зыIэтыр, хьэмэрэ зыIэтар. Мухьэдис и щхьэр лъагэу езыгъэлъэгъужыр и щIалэ нэхъыжь Къантемырщ, ар езыр, адыгэ щIалэ къищIыкIынути къищIыкIащ армыхъуамэ езым игъасэ пэлъыту нэхъ лейуэ иущиякъым. Мэзкуу еджакIуэ кIуэну щыжиIам щIимыгъэкIуар урыс фыз къишэм жиIэри абы иригузавэу арати - къишащ, абы папщIи дунейр къутэжакъым. Адыгэ щIалэ зытетым гу нэхъ лейу къылъатэрэ урыс пщащэм фIыу къилъэгъуам езым сыт илажьэ. Ирагъажьэу, - Батийрэ Iунатрэ ещхьу а тIур дахэу здопсэу. Апхуэдэу зэгурыIуэу дахэу здэпсэухэм я унагъуэ насыпри Iуащхьэу къэкIуэнущ. Къэнтемир хуэдэ щIалэхэр закъуэтIакъуэу щыIэу арауэ къыщIэкIынути, адыгэ хъыджэбзхэм запIытI - захузурэ ари Тоня ипхъуатэри ежьэжащ. Псори алыхьым и унафэщ, адыгэ нысэ игъуэтатэм Тоня хуэдэу ар и гум къыдэмыхьэфынри хэлът?

Мухьэдис и ныбжьыр здынэсам акъылкIэ къигъэпкIын ***йуэ куэд къытохуэ. Жьыщхьэмахуэ жыхуаIэ ныбжьым нэсакIэщ ар. Мухьэдис Хьэбидэт щыгугъатэм а жьыщхьэмахуэр абы имылъагъунри хэлът, ауэ Тоня къазэрыхыхьэрэ, лIыжьым и гур къызэрыгъуэтыжащ. НэкIэ-нащхьэ хэмылъу йогугъу нысэр дадэм. И Iур щабэщ, имыщIэм щIоупщIэ, Мухьэдис и щхьэ псэумэ ар хьэблэ нысащIэхэм хабзэр тэмэму зехьэнымкIэ ятригъэкIуэну и мурадщ. Апхуэдизу и кIуэц1 къикIа и быным хуэдэу къыхуэщыт цIыхум илъагъуу, лIыжь хъуа Бещтау Мухьэдис илъэсыщIэр къыщихьэ жэщым Ростов къалэм адкIэ зауэ банэр екIуэкIыу, лажьи - хъати зимыIэ цIыхухэр гуузу кIуэду шампанскэ ефэу сыту щымысрэт. - Щыхьэрым и завод нэхъыфIхэм ящыщ зым я лэжьакIуэ зи сурэтыр щIыхь пхъэмбгъум къимыкIыу щыта Гуленко Петр (Тоня и адэр) Мухьэдис деж «салам алейкум»- жиIэу жып телефонымкIэ къыщыпсалъэм деж ар сытым хуэдэу гу хэхъуэ! ЦIахухэм ямыщIэурэ Къэбэрдей - Балъкъэрым щыпсэу нэгъуэщI лъэпкъхэм Адагэ хабзэри, нэмысри зригъэщIащ, я бынхэри куэдым абы щIапIыкI. Мухьэдис и нысэ Тоня деж сэтей къыщыхъуащ ахэр псори. Iейуэ щытам къащтэнтэкъым, фIыти къащтащ.

Адыгэ хабзэри, адыгэ нэмысри сэ мэисэм хуэдэщ, тэмэму къэбгъэсэбэпым къыщхьэпэнущ. Европэр зи инагъым нэхъ Iуащхьэ ин дыдэ IуАЩХЬЭМАХУЭ Къэбэрдей - Балъкъэрым и щIыналъэм уардэу итщ, ауэ абы нэхърэ мынэхъ цIыкIу - нэрымылъагъуми Адыгэ хабзэмрэ, нэмысымрэ къуршыщхьэм телъ уэсым хуэдэу къабзэу адэжь щIыналъэмщофIакIуэр. Куэдым ядежкIэ ар псэ хэлъхьэщ, я набдзэщ. Кавказым и курых щIыпIэм къихьэ цIыхухэм абы яфIэтелъыджэу гу лъатэ. Мухьэдис апхуэдэ цIыхухэм я Iэдакъэ къыщIэкIау газетхэм, журнал Мэзкуу къыщыдэкIхэм къытрагъадзэхэм еджэну зыхилъхьэ щыIэкъым. Апхуэдэ тхыгъэхэм, абы гукъыдэжышхуэ кърет. Ар университетым зэрыщеджэр абы хьэ хуэхъуа Iуэхущ. Мухьэдис игъэщIагъуэу къуршыщхьэм телъ уэсыр ткIууэрэ лъэгум къызэрыкIуам ещхьу адыгэ лъэпкъым и цIыху пажэхэм лъэпкъ хабзэмрэ нэмысымрэ нэгъуэщI нэгъуэщI лъэпкъхэм хахьэ, къэралышхуэ дыщыпсэум кърагъащIэ. ЩымыIэр зэрахьэкъым, зэрахьэр щыIэращ. ЩIыщыIэри, адыгэкIэ зэджэ цIыхум и лъым хэтщи аращ, адыгэ щыIэхун хабзэри щыIэнущ.

Сыт хуэдэ зауэм и кIэри мамырыгъэкIэ еух. Украинэм щекIуэкI зауэми зы кIэ гуэр иIэщ, яхуэмыфащэу зэхэуэ зэкъуэшхэми я нэр IэкIэ щыщымышхакIэ зэ къэплъэжынщи илъэсыщIи щыIэнщ, Иухьэдиси и унагъуэм яхэсу, и нысэ Тоня гъуэнэгъуу къыбгъэдэсу хъуэхъу дахэ щыжиIэн махуэ иджыри къэхъунщ. Къэхъунщ, цIыхухэм щхьэ яфIэтыр пэжым къэхъун ***йщ.

КъыкIэлъыкIуэнущ....