ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ. Назму китаб
ТЕРЕК БЛА ТАШНЫ АРАСЫНДА
(06. 07. 2014 — 06. 03. 2015)
КЪАЧ
1
Къач келди да,
тюрлю-тюрлю омакъ кийимлени кийиб,
бирча ариу кёрюнюб тургъан тереклени
барын тешиндирди.
Ма энди кёрюндю
кимни къаллай болгъаны,
керти сыфаты ачылды
хар бир терекни.
2
Аллай кюн келликди бизге да — адамлагъа.
Кёзбау кийимлерибиз, сёзлерибиз да кетиб,
дуния малыбыздан да хайыр болмай,
аппа-ачыкъ болуб ёзюбюз,
сюелликбиз Джаратханны аллында.
МЕНИ УА?
Тау сууну къадары алайды -
джокъду мадары саркъмай энгишге.
Мени уа?
ТЕЙРИ АДАМЛАРЫ
Къарайма таугъа, тюзге, тенгизге -
Къайсыннга, Олжасха, Чингизге.
Тейри адамлары. Кёк кеси
ийген болур эди аланы бизге.
Адамланы, халкъланы да ашаучу эмеген ёмюрде
адамны адамлыгъын, дуниясын да къутхарыр ючюн,
адам улуну инсан, миллет хакъларын къайтарыр ючюн,
аны манкъуртлукъдан, ахырзаман сауут-сабадан да сакълар ючюн,
адам джюрегин сагъайтыр, уятыр ючюн,
Сёзню кертисин, тюзюн, игисин айтдырыр ючюн,
ийген болур эди Тейри аланы бизге.
СЫНАГЪАНЫМ
«Тауну сайла да, тюзню ал».
Алдым тюзню.
«Таулу тюзде абыныр».
Абындым.
Тау суугъа таусуз -
тюз да джокъ, тенгиз да джокъ.
Анга таусуз -
барыб турургъа тохтаусуз -
кюч да джокъ, мадар да джокъ.
Тау сууну ёлюмсюзлюгю -
барыуундады
айырылмагъанлай тауундан.
Юзюлсе уа ол байламлылыкъ -
тау суугъа келеди ёлюм.
НАРТ КЪАРТЛАРЫБЫЗГЪА ДЖАНЫБЫЗ КЪУРМАН
Къара джамчысын да къаблаб юсюне,
акъ башлыгъын да чырмаб бойнуна,
чырпа бёркюн да кийиб терен,
къууандыра элге элтген джол,
таудан эниб келе эди ол.
Тюбюнде аты — учханча джулдуз,
хар бир атламы — бирер къычырым.
Кёлю — иги, къайгъысы уа джангыз -
ингир ала тийреде боллукъ той.
Анда уа...
Алайына, бир джаныуар
къаядан чынгаб тюшдю юсюне...
Бюгюн да сейирсинеди кесине -
аны хорлар къайдан табды кюч.
Анасы этген джамчысы, башлыгъы, бёркю
джаныуарны тишинден, тырнагъындан
къутхарды аны. Атасыны саугъасы бычакъ а -
кирди барсны къабыргъасындан.
Андан бери тюшдю хапаргъа,
саналыб джигитге, тулпаргъа...
Аны уа артыкъ этгени джокъ,
бютеу махтау — атагъа, анагъа.
Ол кюнден бери,
къаблан терини да къаблаб юсюне,
тойлагъа алай джюрюучю болду.
Кеси да энди, къойлагъа тюл,
кийиклеге сюрюучю болду.
Джаныуарлагъа уа -
тынгы бермеген уучу болду.
«Бир джаныуарны ёлтюргюнчю,
эркишиге саналмаз улан».
Улан сабийлени былай ёсдюрген
нарт къартларыбызгъа джаныбыз къурман.
БАШХА ДУНИЯДАН
1
Кюн чууакъды, тенгиз да — шош.
Таула да, агъара,
ол бир джагъада кёрюнелле кескин.
Мени уа,
тынгы-тынчлыкъ бермей,
талайды эсим.
-Ол бир дунияда къалайды джашау?
-Джашау — аламатды, джандетди.
Алай а, мени тилими ангыларыкъ
адам джокъду мында.
-Джуртда уа бармыды?
2
Мен кетген ёмюр бла джашайма,
келлик ёмюрден да сакъламайма джукъ.
Ахыр къысылгъанды джууукъ.
Къуру кесиме тюл, тилиме да.
Халкъын къутхармагъан, кесин да
къутхараллыкъ тюлдю ёлюмден.
Ол бир джагъада таулагъа къарай,
кеси кесимден да чыгъа кёлюм,
сын бола, сюелеме джагъада.
БЫЛАЙДА КЕСЕМЕ СЁЗЮМЮ
Къысха болса да ёмюрю адамны,
бушууу, джарсыуу, къайгъысы кёбдю аны.
Хорлатмаз ючюн кесин алагъа,
къураб тюрлю-тюрлю тойла, оюнла,
кюрешеди болургъа джарыкъ.
Барды десек да ангысы-эси,
тюрлюдю адам.
Кеси къошуна кеси
от салыб,
джукълатыргъа да чабады.
Кеси чыгъаргъан ауруулагъа,
кеси къургъан чырмаулагъа
табаргъа кюрешеди мадар.
Барды десек да адамны ангысы-эси,
ахырзаман сауутну чыгъаргъан да — кеси,
аны Хиросимагъа атхан да кеси,
адамны отда кюйдюрген да кеси.
Джаратхан адамына къараб,
аз бек къыйналмайды Тейри.
Бошалса уа тёзюмю...
Былайда кесеме сёзюмю.
ДЖЕТИШЕДИ
Не аман къарыусузду адам.
Башланнган джолу Алифден-Адан,
эки-юч харифден-белгиден-атламдан-къычырымдан
тауусулады.
Не насыбсызды адам.
Терсди фикирим.
Тёрт хариф да джетишеди
«Адам» деб,
джазылыр ючюн, окъулур ючюн, айтылыр ючюн.
Элибден башланнган Адамны
Элибден башланнган джолу
ёмюрде да тюлдю тауусуллукъ!
КЪУЛ БОЛМАГЪАН - БИЙ БОЛМАЗ
«Этинги ашамай, этин ашатмаз»,-
дегенди малгъа ата-бабам.
Шайырны малы уа — сёздю,
ёзге, дуния мал тюлдю ол:
джанынгдан юлюш этмесенг,
ол тилленмез, тирилмез.
Аллах анга берген нюрден-джандан шайыр -
фахмусу, халаллыгъы, чомартлыгъы,
джигитлиги, айтыргъа, адамлыгъы джетиб, -
сёзюне юлюш чыгъаралса,
ол Акъ сёзге бурулады.
Сёзге
болур ючюн бий,
болур ючюн баш,
алгъа
керекди анга
болургъа
къул-къарауаш.
«Къумдан юй болмаз,
къулдан бий болмаз»
деселе да,
шайыр бла Сёзню юсюнден айтханда,
ол фикир тюз тюлдю.
Сёзге къул болмагъан шайыр,
Сёзге къуллукъ этмеген шайыр,
ёмюрде да
сёзге бий болаллыкъ тюлдю,
сёзюне да ие болаллыкъ тюлдю.
СЮЙМЕКЛИК СЕЗИМ
1
Сюймеклик назмуларым бу акъ къагъытда,
къыш ала акъ къарда
нарат-нызы тереклени тюшюрелле эсге.
2
Къагъыт саргъалгъанды — къач келгенди анга да.
Сезимле да тюлдюле алгъынча.
Алай а,
къалюбалада айтылгъан сюймеклик сёз,
бюгюн айтылгъанча, джангыды.
3
Джерде да
гюнах этмей, джашаялмайды Адам.
Алмагъа узалгъанын къоймайды Хауа да.
УнУтханла ала
нек къысталгъанларын джандетден.
КЁКДЕН КЪОНАКЪ
Мен къонакъны сакълайма Кёкден.
Сеземе ётгенин чекден...
Сатанайны, Гошаяхны да,
Айджаякъны, Акътамакъны да
унутдурлукъ бир мёлекден
хапар айтыргъа боллугъем сизге,
къоркъмасам тийирирсиз деб кёз.
Кёзден, сёзден да къоркъама бек.
Алай а Кёк,
мёлегин къызгъанмагъан менден,
хар не палахдан да сакъламазмы бизни?
Джакъларыкъ, сакъларыкъ да болур...
Ёзге,
Мен сени къалай сюйгеними
дуния билирге керекди нек?
Сени атынгы ачыкъ этмем,
кесинги да кишиге кёргюзтмем,
джангыз бир джерге элтмем
джанынг къыйналлыкъ.
Мен тенгизде бир айрымканны
сатыб алгъанма. Кёргенлей аны,
джаратырыкъса сен да. Ёлсем да -
тирилликме, къатымда болсанг...
Къалгъанла мени тарталла джерге.
Тартхан а ёрге -
сенсе джангыз.
Ай бла джулдуз -
некях этген да алалла бизге.
Сууаб-гюнах дефтерлерим
ауушуннгандыла бюгече.
Манга, санга да
сыфырдан башланнганды джашау:
сен — джерни, мен а — Кёкню
башлагъанбыз таный...
Сенден манга
Танг да ата, Кюн да тие,
кёлюм, сёзюм да агъара, джарый,
джангыдан туугъанма дуниягъа.
Ораза ачылгъан кюн,
Кёк ачылгъан кюн,
Тейри эшиги ачылгъан кюн
джангыдан башлагъанма джаза
назмуму, джазыууму да -
аны да, аны да
Сенсе джаздыргъан.
Ант этеме Таш бла, Терек бла:
Тейри адамы - мёлек бла
тюбешген кюнден башланады
джангы ёмюрлери Адам бла Хауаны.
Айтырыкъдыла аны
джаратылгъанлА джер бла Кёкден,
шайыр бла мёлекден.
Шайыр эди мёлекни тюшюраллыкъ Кёкден.
Мёлек эди шайырны да чыгъараллыкъ Кёкге.
Аладан джаратылгъан назму,
аладан джаратылгъан сабий -
къутхарлыкъдыла дунияны ёлюмден.
ТЮШ БЛА ТЮН
Бир адам
мени джанымы къутхарды...
тюшюмде.
Ол туруб турду эсимде.
Ол адамгъа
джетгенинде уа
палах,
кюч берди да манга Аллах,
мен
аны
къутхардым
ёлюмден.
КЪАЛАМ ТУТХАННЫ БОРЧУ
Ата джуртду атасы халкъны,
Ана тилди анасы халкъны,
ийманыды джаны уа аны.
Аланы
биринден,
экисинден,
ючюсюнден -
ким кюреше эсе
айырыргъа халкъны,
олду джауу-душманы аны.
Халкъ кеси разылыгъы бла
чыгъаргъа уа боллукъмуду
ийманындан, тилинден, джуртундан?
Огъай.
Кюч бла, зулму бла, хыйла бла да
ибилис къралды, джорукъду
халкъны
динине, тилине, джуртуна да салгъан къоркъуу,
аны къул этиб, манкъурт этиб кюрешген,
миллет ангысын, тарих эсин къурутуб.
Халкъны ангысын-эсин уятыб,
динине, тилине, джуртуна сагъайтыуду
къалам тутханны борчу,
къара таныгъанны борчу.
ЁЛЮМ...
Билмезсе къайдан джетерин аны -
Кёкденми, джерденми, сууданмы;
Билмезсе къайда джетерин да аны -
Кёкдеми, джердеми, суудамы,
тюздеми, таудамы;
тёшекдеми, эшикдеми;
эркинликдеми, тутмакъдамы.
Кимден, неден джетерин да билмезсе аны -
табигъатданмы, зулмуданмы, аурууданмы;
байлыкъданмы, джарлылыкъданмы;
рахатлыкъданмы, къайгъыданмы,
джюрекни джау басханданмы,
кёл аман болгъанданмы;
сёзденми, кёзденми;
сюймекликденми, кюймекликденми.
Къачан джетерин да билмезсе аны.
Не ючюн? Анга уа джууаб
табаргъа да болурса -
харам-гюнах иннетинги, сёзлеринги,
ишлеринги эсге тюшюрсенг...
Андан къутулургъа джокъду мадар -
алайды къадар.
Алай а,
кесинги хазырлаб турургъа боллукъса,
тыйыншлы тюберча анга.
Дунияда
бир ёмюрлюк зат къояргъа боллукъса -
къатылалмазча, алалмазча ол.
НАЗМУ КЪУРАЙ ТЕБРЕДИМ СЁЗЛЕДЕН
Энди назму джазарым да келмейди.
Къазакъ бёрюча, къарай джулдузлагъа,
джаным улуйду - ары, алагъа -
кетерге, къалыргъа да билмейди.
Бёрюкёз сёзле уа къуршалагъандыла мени:
«Бизни ангылар керти шайыр, поэт.
Чачылыббыз — бизни джыйын эт.
Ит джыйын тюл, джыйын джанлы эт -
биз сюебиз
Тюзлюкню,
Бирликни,
Эркинликни.
Бизден сен джыйын джанлы къура,
биз сакъларча Ана тилни, Джуртну.
Болалмасакъ да къуран аят, сура,
чыгъарырчабыз бетин Акъ сёзню, назмуну.
Бизни ит этерге, къул этерге кюрешген,
бизни кеслерича этерге кюрешген
джарым джырчыла, назмучула да бардыла.
Ол харамла керек тюлдюле бизге,
алагъа бойсуннукъ джокъду ичибизде...».
Къазакъ джанымы къазакъ сёзле къуршалаб,
«Башчы бол» деб, къадаладыла. Ол а -
Кёкге, джерге, алагъа да къарай,
не этерге билмей, турады джылай.
Адамчыкъладыла къыйнагъан джанымы.
Сёзледиле къутхаргъан а аны.
Энди ол сёзле тёрт джанымдан къараб,
менден джууаб турадыла сакълаб.
Къалай кетейим къоюб аланы -
манга ышаннган сёзлени-джанланы,
излегенлени болургъа назму...
Аз эсе да менде фахму,
кёрейим
къазакъ сёзледен джыйын джанлы къураб.
Бёрюкъан сёзледен къуралгъан джыйын джанлы — назму,
хакъсызлыкъгъа, зулмугъа, ётюрюкге турлукъду къаршчы,
джыланлагъа, итлеге, тюлкюлеге боллукъду къаршчы...
Ма аллай джыйын джанлыны джыярыкъма мен
къазакъ сёзлеге-бёрюлеге болалсам башчы.
Ит адамла бла сермешир ючюн
бёрю сёзледен джыяма джыйын.
Адамны, Халкъны, Тилни да сыйын
джакъларбыз, сакъларбыз деб, этеме умут.
Джыйын джанлыча, джыйын сёзюм мени,
мен ёлсем да, чачылмай турур.
Халкъыма, Джуртума, Тилиме да
ол — кюбе, къалкъан, сауут-саба болур.
Ма быллай мурат бла, умут бла,
кетгенлени да къайтара тюзледен,
назму къурай тебредим сёзледен...
КЪАЙЫТЫУ
Джаным
къазакъ терек эсе да джерде,
къачхы кёкде аджашхан турна эсе да,
аджал
имбашымда тура эсе да,-
узакъдачады менден ёлюм...
Бюгюн игиди кёлюм.
Мен — Тейри адамы, Хакъ шайыры -
бу дунияны адамы тюлме,
дуния малым джокъду мени -
сора, къоркъама неме?
Къайгъыларымы тенгИз тюбюне
кёме,
таула таба барады кеме.
Сагъышларым, суу толкъунлача, чачыла,
къарайма: Тейри эшиги джабыла, ачыла,
сакълайды мени узакъда, мийикде,
минг тюрлю сезим къозгъай кёлде-джюрекде.
Унух файгъамбарны кемесине
ушайды кемем.
Минги Тауну кёреме уфукда -
къутулуб ахырзамандан,
анда тохтарыкъма...
Игилле умутла.
Ёлгенле да саудула анда.
Джандет джуртну джалайла ташын,
ичелле суууун.
Сабийле да,
Минги Тауну буз сюммеклерин эме,
Къарашауайлагъа бурулалла бары.
Сатанай бийче джырлайды анда
къарт Ёрюзмекни джаш да эте, баш да эте.
Гошаях бийче да къойгъанды джылауун -
Къаншау бийи къайытханды анга.
Багъыр улу да Айджаягъы бла,
«Айджаягъы» бла,
Джырчы Сымайыл да Акътамагъы бла,
«Акътамагъы» бла
сейирсиндиредиле дунияны.
Узакъдан къараб да,
кёреме, эшитеме аланы.
Джуртума элтеди кеме.
Саулагъа, ёлгенлеге да къошуллукъма анда.
Ташха, терекге, топуракъгъа, суугъа буруллукъма анда.
Къадау ташха буруллукъма анда.
Джашил терекге буруллукъма анда.
Таза топуракъгъа, джандет топуракъгъа буруллукъма анда.
Джылы суугъа, исси суугъа, ачы суугъа,
гара суугъа, къара суугъа, акъ суугъа,
кюмюш суугъа буруллукъма анда.
Къобан-Басхан-Чегем-Теберди-Архыз терклеге буруллукъма анда.
Сёзге, Акъ сёзге буруллукъма анда.
Тенгизде ташая, кёрюне,
джуртум таба барады кеме -
мен да анда ёле-тириле...
Алай а, къоркъама неге?
Джуртум, Элим да — алда.
Джашау, Ёлюм да — анда.
Соруу-сууал да — анда.
Дуния-ахырат да — анда.
Таула таба элтеди кеме.
99 назмум — биргеме.
Джюзюнчюню уа джазарыкъма анда.
Аллахны да джюзюнчю атын,
табалсам табарыкъма анда.
Ёлсем да, тирилиб,
ёмюр-ёмюрге джашарыкъма анда.
КЪАРТ БЛА ТУУДУГЪУ
(1960 джыл, Къызыл-Къала)
-Кёкню чырагъыды Кюн.
-Аны джандыргъанды ким?
-Кёкню джаратхан джандыргъанды аны да.
-Кимди да джаратхан Кёкню?
-Тейри.
-Джерни уа?
-Аны да.
-Бизни уа?
-Бизни да.
Барыбызны да джаратхан Тейриди.
-Барыбызны да, барыбызны да?
-Хоу.
-Тейрини уа ким джаратханды?
-Ассыдан туугъан ассы.
Кёб сёлешесе асры.
Керексиз сорууланы къой да,
чаб,
бузоуланы бачхагъа ийме да, бери тый.
Туудугъуну ызындан къарайды къарт.
«Ахырзаманнга джууукълашханды халкъ.
Джангы аякъланнган сабийни
къаллай соруула бергенин кёресе...».
Ол сабий а энди айныб, ёсюб,
Къуранны кюрешеди кёчюрюб:
Аль-Фатиха
Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhи-р-рахмани-р-рахим
1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2. Хар махтау Аллаhхады – бютеу Аламланы Иесине,
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4. Къыямат кюнню Тёресине!
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6. Тюз джолгъа тюзет бизни,
7. Сени чамландыргъанла эмда аджашханла баргъан джолгъа тюл,
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.
Амин.
НЮР-МАГОМЕТДЕН МЕКТУБ
Бир сёзню эки кере айтма.
Акъ сёз Къуран аят тюлдю,
къайтарыб турурча аны.
Керти поэзия — джангылыкъды
магъанасы, кеби бла да,
джюрюшю, кафиеси бла да -
хар неси бла да, хар неси бла да...
Мийик поэзияны сыйын кёр, сыйла.
Назмуларынгдан эм маджалларын -
Акъ сёзге саналлыкъларын -
джюрекден-элекден ётдюр, сайла.
Къалгъанларын а — барын да — отха.
Осал назму игиге да — заран.
Кесинг кюйдюрсенг дурусду аланы.
Ансы башхала кюйдюрселе -
къыйналырса, кёлюнг болур аман.
Ауаз берме, джукъгъа багъа берме -
сен не афенди, не тёре тюлсе.
Сен сорууну сал, джууабны уа
окъуучула кеслери табсынла.
Ансы, соргъан да кесинг болуб,
джууаб этген да кесинг болсанг -
не иш къалады да окъуучугъа?
Джукълагъанлай къалмазламы аны
мыйысы, джюреги, ангысы, эси да?
Кесинг джазаса да -
СЁЗню ичиндеди деб, ЁЗ.
Сёзюнгю ёзюн
окъуучула сагъыш этиб, оюм этиб,
кеслери табсынла.
Ачыкъ этсенг а ёзюн,
кимге керекди сёзюнг?
Ташадан чыкъса Ёз,
керек болмайды сёз.
СЁЗню ичиндеди ЁЗ.
Аны сакълаб турады СЁЗ.
Джабыкъ сёздю Акъ сёз.
Ачыкъ сёздю Хакъ сёз.
Башхалыкълары олду аланы.
Мийик поэзияны сыйын кёр, сыйла.
Назмуларынгдан эм маджалларын -
Акъ сёзге саналлыкъларын -
джюрекден-элекден ётдюр, сайла,
джангыз аланы джетдир халкъгъа,
къалгъанларын а — барын да — отха.
Алай этмесенг,
кесинг тюшерге да боллукъса Отха...
ТЮШГЕНДИ ОТ
1
Кёкден, джерден, къралдан, адамданмы -
къайдан, кимден, неден,
къачан, не ючюн, къалай
джетди ол палах?
Артда сюзе турурбуз аны,
чурумун да табарбыз,
терсни да табарбыз,
къара багъанагъа да тагъарбыз,
бусагъатда уа -
джукълатыргъа чабайыкъ аны.
Чабмагъан неда тыйгъыч болгъан -
отну джанындады ол,
отну джакълагъанладанды ол,
отну салгъанладан, джакъгъанладанды ол.
2
Къайда, къачан, къалай,
кимге, неге тюшсе да от,
джаннган а -
адам джюреги джанады,
кюйген а -
адам джюреги кюеди.
Саууту, Хайбах,
Освенцим, Хиросима...
болурму палах
аладан уллу?
Сабийлени кюйдюргенлени,
алимлени кюйдюргенлени,
Китабны, Сёзню кюйдюргенлени
унутурму адам улу,
болурму алагъа кечмеклик?
Исса файгъабарны джоргъа кергенледен,
Аллахны келечисин ёлтюргенледен,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню душманларындан -
аллайладан -
тюшгенди, тюшеди дуниягъа къоркъуу.
Аладыла от салгъан. Алай а,
кеслери да ол отда кюериклерине,
башха Отда да кюериклерине
ийнанмайдыла ала,
тюшюнмейдиле ала.
Тарихден да
дерс алмайла ала.
ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ
Джер Кюнню тёгерегине бурулгъанча,
Сёзню тёгерегине бурулады адам.
СЁЗню Ёзюне бек джууукълашса — кюерикди,
СЁЗню Ёзюнден узакъ кетсе — бузларыкъды.
СЁЗню Ёзюне эм бек джууукълашхан — шайырды.
Аны ючюн джанады, кюеди ол -
джашлай ёледи ол,
алай а, бираздан тириледи ол.
СЁЗню ЁЗЮ тирилтеди аны.
Акъ сёзге кёчеди джаны.
Шайырны алайды къадары.
НЕ ДЕРГЕ ДА БИЛМЕЙМЕ АДАМГЪА
Не дерге да билмейме адамгъа...
Бизден башха инсан джокъду Аламда.
Башха Джер да джокъду джашау этерча,
адамла,
айырылыб бир-биринден, кетерча.
Сора, биле тургъанлай аны да, аны да,
къысхарта, ачы эте ёмюрюн да,
къайгъы сала кесине, башхалагъа да,
къоркъуу сала бютеу дуниягъа, джашаугъа да,
нек этеди адам улу къазауат,
нек ачады джол къайгъыгъа, палахха,
не дерикди Къыямат кюн Аллахха?!
Не дерге да билмейме адамгъа:
болмагъанча чёб чакълы ангысы-эси,
билмегенча, танымагъанча къара,
болмагъанча Китабла, файгъамбарла
ол алай нек джюрюте болур кесин?
Ангыламайма:
Аллах джаратхан адам
къалай чыгъады хакъ джолдан, иймандан,
къалай тюзеледи харамгъа, гюнахха — аманнга,
къалай бойсунады къара джиннге, шайтаннга?
Бурху атомну да ачханлыкъгъа, чачханлыкъгъа,
Чексиз Кёкге да учханлыкъгъа, чыкъгъанлыкъгъа,
нюрленмейди, тюрленмейди халиси,
аманы хорлайды игисин.
Джандетин джаханим этиб кюрешеди адам.
Бек къыйынды ол затны ангылагъан.
Тюшюнмей эсе, тюзелмей эсе адам,
къалай къалыр келмей ахырзаман?!
ТАУ БЛА СУУУ
1
Тереги бола тургъанын да къуу,
эслемегенча этиб,
тенгизге ашыгъады суу -
барады кетиб, барады кетиб.
Къадау ташы да тыялмайды аны.
Тыяргъа излегенни да - кюреше таларгъа,
кетеди къобан. «Ана кёлю балада,
бала кёлю уа — талада».
Ызындан къараб, къайгъырады тауу.
Суууну барыууна, джолуна да эте сагъыш,
башы агъаргъанды, чыммакъ акъ болгъанды,
алай а джокъду кишиге да дауу.
Къадарына бойсунады ол.
Терс-тюз, тынч-къыйын эсе да джол,
ол джолну суу салады кеси,
мийикден энгишге саркъгъанын да эслемей...
Саркъыууна-барыууна къууанады суу,
джангы джюрюб башлагъан сабийча.
Энгишге баргъанын да ёрге баргъаннга санаб,
шоркъулдайды, тёгерек эшитирча.
Тауу уа турады тынгылаб, турады къараб
ызындан — узакъдан, мийикден, Кёкден:
кесерле, терсине бурурла деб къоркъады суууну джолун,
сай этерле, кир этерле деб да къоркъады сууун,
Тейрисин, динин, тилин, адетин, тауун да унутдуруб,
къул этерле, манкъурт этерле деб да къоркъады,
къоркъады «ётерге да къоймазла» деб, чекден,
сагъыш да этеди — джетсе да тенгизге,
башмы болур, тюбмю болур сууу аны.
Кюнле, джылла, ёмюрле да
барадыла ол халда ётюб.
Башы акъ болуб, сюеледи тау,
суу да, заман да баралла кетиб.
2
Акъбаш тау Кёкден турады кёрюб:
андан учуб айырылгъан сууу,
тюзледе барады сюркелиб.
Тенгизде уа тас болады ол,
сакълаялмай атын, татыуун, ауазын, сыфатын да...
Джокъ болады умуту, мураты да,
тенгиз — къабырыды аны.
Джаны булут болуб къайытады артха.
Тауну бушууу бошалады -
джели, бораны да шаушалады.
Алай а къууанчы бармайды кёбге:
эски джарасы ашланады.
Не ючюн десенг -
хар не джангыдан башланады...
МА ОЛ СЁЗНЮ ТАБЫБ АЙТХЫНЧЫ...
Поэзия
Кёкча кёрюнеди кёзге...
Сора,
аны къалай сыйындыргъын сёзге?
Не бек къараса да кёз,
табылырмы Кёк сыйыныр сёз?
Джети къат Кёк —
джулдузлары, айлары, джерлери бла;
нюрден, отдан, топуракъдан джаратылгъан джанлары бла;
ташасы, турусу бла;
джарыгъы, къарангысы, джашнауу, кюкюреую бла;
джарыкъ бла къарангыны, джашау бла ёлюмню,
рахатлыкъ бла къайгъыны,
шайтан адамы бла Тейри адамыны
араларында тохтаусуз къазауатлары бла;
джашауну джаратылыуу, ёлюую, тирилиую бла...
Ма ол Кёкню джети къатын да
къалай сыйындыргъын сёзге?
Ёзге,
джети къат Кёкню да кесине, ичине
сыйындыралгъан барды:
ол да — джети къат Джюрек.
Ма ол Кёкню да,
ма ол джюрекни да
сыйындыраллыкъ барды:
ол да — джети къат Сёз.
Ма ол Сёзню табыб айтхынчы,
Шайыр болаллыкъ тюлдю Адам.
КЕТГЕНЛЕ ЭМДА КЪАЛГЪАНЛА
1
«Суу болуб да саркъалмай,
Терек болуб да чагъалмай,
Таш болуб да къалалмай,
Бёрю болуб да улуялмай,
Джуртда да къалалмай.
Кёкге да кеталмай,
къыйналаса сен»,-
деб джазгъан эди
мени назмуларымы тинтиучю биреулен.
Кёб джыл кетгенден сора,
анга этеме джууаб.
2
Джашай эдик Джуртда
бир джыйын болуб:
Темиркъазакъ джулдуз,
Къобан суу,
Къадау Таш,
Джангыз Терек,
Къазакъ бёрю
эмда Мен.
Энтда джашайла Джуртда
Къобан суу,
Къадау Таш,
Къазакъ бёрю.
Къалгъанла чачылгъанбыз:
Темиркъазакъ кетгенди Кёкге,
мурдарла кесгенле Джангыз Терекни,
мен да кетгенме тышына.
Алай а,
Темиркъазакъ къарайды кёкден,
Джангыз Терек къарайды Сёзден.
Мен а, мен?
Аланы бири да тюлме мен,
аланы барысыдама мен.
3
Мени джыйыным эдиле ала,
бир джерге джыйгъан Мен эдим аланы
болгъаным ючюн Тейри адамы,
болгъаным ючюн Хакъ поэти.
Ала бла бир эди мени джаным.
Джангыз Терек бла бирге кесгенле мени.
Къобан суу бла бирге, кесиб джолуму,
Къара тенгизге иймей,
Азау тенгизге бургъанла мени,
(Тюрк дуниядан айырыб,
Эресейге къошханла мени).
Темиркъазакъ бла учханма Кёкге
(джарсыуубузну да айта Тейриге,
мийикден джарытырча Джуртну).
Къадау таш бла къалгъанма Джерде.
Къазакъ бёрю бла улуйма тауда,
эшитирча ёлгенле, саула.
Аланы бири тюлме мен,
аланы барысыдама мен.
ДЖЕЛПЕК
Къайыкъны къанатыды джелпек.
Алай а,
эркин учхан къанатлылагъа къарай,
джелге бойсунмай учханларына къарай,
къанат къакъгъанларына къарай,
аланы кёкге чыгъаргъан къанатларына къарай,
кесин джазыкъсынады бир бек.
КЪОРКЪ
Зыраф кетер кюнюнг — къоркъ.
Кеч джат да, эртде къоб.
Билген адам ёлюрюн,
къалай созмаз ёмюрюн.
Ёлюм да — джашауча — хакъ.
Келген кетеди — къадар.
Алай а барды мадар
къалмазгъа ёлюб саудан.
Иннетинг-сёзюнг-ишинг
джарарча болса халкъгъа,
аны ангысын-эсин
джууукълашдырса Хакъгъа,
аллай бир кесинг да
Анга боллукъса джуууукъ...
Сора, ёлюм келсин да,
кёрсюн эталса бир джукъ.
АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША
Ол кюннге да
хазырды джюрек.
Рахатды джюрек.
Къабырымы баш джанында — таш,
аягъында терек
сюелликдиле.
Къобан суу окъурукъду иясын.
Шайыр къоюб кетмез дуниясын,
сау-эсен болса да, кирсе да кёрге...
Ачдан ёле тургъанда да,
эркин болгъанда да ашым,
Къобанны ичерге сууун,
джаларгъа ташын -
термилиб тургъанма халкъым бла бирге.
Унамагъаным ючюн Джангыз Терекни кесерге,
джарым моллала тил этиб,
ибилис джорукъ тутмакъ этиб,
ашыргъан эдиле Сибирге.
Анда кесдире эдиле агъач.
Саннга, джаннга да джокъ эди къууанч.
Хар терекни кесгеним сайын,
Джуртда Джангыз Терекден тилей эдим кечгинлик.
Тутмакъдан чыгъарыб, ийдиле къазауатха.
«Отдан чыкъ да — джалыннга»...
Не этерик эдим -
этмеген гюнахымы къаным бла джууар ючюн,
алай бла башыма бошлукъ табар ючюн,
меничаладан къуралгъан аскерге къошулдум.
Талай кере болдум джаралы.
Ёзге анга да къарамай,,
«сюргюннге тюшген халкъданса» деб,
чыгъарыб фронтдан,
агъач кесерге ийдиле джангыдан.
Башыма баш болуб,
Орта Азиягъа келгенимде,
бютеу юйдегим
къырылгъанларын айтдыла ачдан, зулмудан.
Манга къалмады джашауда магъана.
Мени адамларыма
къатылыкъ этген комендантны,
аны терслигинден ненча ахлум ёлген эсе,
анчы кере урдум бычакъ бла...
Ма алай бла тюшдюм джангыдан тутмакъгъа.
Аллында ёлюмге буюрдула,
бир джылдан 25 джыл тутмакъ азабха
ауушдурдула аны...
Башыма он джылдан бош болдум -
ол ибилис ёлгенинде,
оноугъа Хрущев келгенинде.
Ата джуртда табдым халкъымы.
Къобанны сууун ичдим, ташын джаладым.
Джангыз Терек а — джокъ.
Иннет этдим тирилтирге аны.
Энди джууукълашды ахырым.
Къабырым
Таш бла Терекниа арасында болса,
Къобан сууну ауазы да
къулагъыма келгенлей турса -
рахат боллукъду кёлюм,
нюр джаннганлай турлукъду кёрюм.
ДЖАЗЫУУБУЗНУ ДЖАЗАРБЫЗ КЕСИБИЗ
Джуртда Джангыз Терекни кесгенлЕ,
атылтханлА от келилерин Къарчаны,
Къарачайны Къадау Ташы бла кюрешелле энди.
Джаттайны кеси бла кюрешгенле,
эскертмеси бла кюрешелле энди.
Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргенле,
рахат болуб къалалмайла энтда.
Алагъа бермейди тынчлыкъ
Джангыз Терек — Сёз болуб тирилгени,
Сымайыл - Минги Таууна таяна, сюелгени,
Джаттай да - эскертме болуб кёрюннгени...
Къарчаны да эки джара къабырын,
кюрешелле
тарихибизни кесерге тамырын.
Джети башлы эмеген да,
эки башлы къартчыгъа да,
оракъ бла чёгюч мухурлу сарыубек да,
алагъа къул болгъан атаджокъла, амантишле да
кёб тюрлю палах, къайгъы салдыла халкъыбызгъа.
Алай а,
душманла бла итлери не бек кюрешселе да,
Джангыз Терекни къуруталмадыла тамырын,
Къадау Ташны да атылталмадыла -
ёлмедиле ала, Китаб огъуна болдула.
Китаб болалгъан Ташха, Терекге уа -
ёлюм
къоркъуу салалмаз ёмюрде да.
Къалам бла Китаб,
сакъларыкъдыла халкъны, джуртну да.
Сёз — Дауледи, турлукъду сагъайтханлай,
турлукъду уятханлай Эсни, Ангыны да,
узакъны, джууукъну да.
Алай болса да,
душманла-джаула
къоймайла къазауатларын:
алан храмларыбызны да кюрешелле алыргъа бизден,
тау джуртубузгъа да кюрешелле болургъа ие,
Ана тилибизни да кюрешелле къурутургъа,
кюрешелле тарихибизни да унутдурургъа.
Ассимиле эминаны да кюрешелле джайыб...
Алагъа мен этмейме айыб -
душман этеди душманлыгъын.
Алай а, бизни блады джулдуз бла Ай:
ибилис джорукъ, шайтан адамла
Тейри адамларын хорларла къалай?
Барды Къалам, барды Китаб,
барды Адам, барды Халкъ.
Барды миллет Ангыбыз, Эсибиз:
Джазыуубузну джазарбыз кесибиз.
ДЖАШАУУМ
Джашауум башланды мени
арасында Таш бла Терекни.
Ёргеде — Минги Тау,
къатымда — Къобан суу:
Джуртду къанаты джюрекни.
Джашауум ётдю мени
арасында Таш бла Терекни.
Баш бла Джюрекни
къайгъысы, къууанчы да — ала.
Узун-къысха джолум мени
келтирди Терекден Ташха.
Ташдан Терекге къайыталырмамы?
Аны хапары уа — башха.
ТЕЛИДЕН ТУУРА ХАПАР
«Ашхы улан, къайдан къайрыды джолунг?»-
Сорадыла тауда бир джашха.
Ол — акъылдан кемирек — силкеди къолун:
«Ташдан Терекге, Терекден Ташха».
«Джолунг болсун»,- дей, айырылалла андан.
Ол а къычырады ызларындан:
«Къайры ашыгъасыз,
сизни джолугъуз да тюлдю башха -
келтирликди ол
Ташдан Терекге, Терекден да Ташха».
ИЗ РАЗНЫХ ТЕТРАДЕЙ
Переводы Нюр-Магомета Лайпанова
ПЕРО МОЕ
Перо мое, с тобою я
Повсюду побываю.
Узнают многие меня
И многих я узнаю.
Перо мое, твои штрихи
Бумага сохранит.
Мои же песни и стихи
Народ мой, может быть…
ТОЛЬКО, ЗНАЕТЕ...
Страждущему дам все до гроша,
Доброта сама меня взрастила.
Только, знаете, моя душа
Как палима, как легко ранима ?..
ГОРЕЦ
Сорвалась лавина и смяла его.
Нельзя отличить его руки от ног.
И вот умирает. Мать просит: кого
Увидеть теперь ты хотел бы сынок?»
Открыл он глаза и в тускнеющем взоре
На миг просветлело. Ответил он: «Горы…»
СЛЕД
След такой от арбы остается,
Какой груз ей везти достается.
Это знанье, известное нам,
Доступно сполна лишь волам.
Тяжесть груза на каждом из нас
Знать самим нам дано без прикрас –
Мы такие следы оставляем,
С каким грузом по жизни шагаем.
БУДЬ МОЕЙ СУДЬБОЙ
Чтоб только раз узнать твое тепло,
Биенье слушать сердца твоего,
Прильнув к тебе, как жаждущий, к росе,
Смущенье прятать в шелковой косе, -
За это я готов тебе служить
Всю жизнь, что мне дано на свете жить…
Вот только бы угнаться за тобой,
Ты будь одна в любви моей судьбой!
ЕСЛИ ДАЖЕ...
Если даже не выйдут стихи твои в свет,
В каждом сердце их корень, в каждом сердце их след.
Есть талантливость в каждом, мудрость дремлющих лет!
В каждом праведном сердце - звезд мерцающий свет!
Если даже не выйдут стихи твои в свет!
АХ, СТИХИ МОИ РАННИЕ
Ах, стихи мои ранние …
Ах, стихи в утро раннее …
Как молочный дух
любовью полной ночи
Переходит на слова мои
и строчки,
Люди,
Видите ли вы, видите ли вы?
Оттого меня любите ли вы?
ОРЛЕНОК
Исчерпав все силы,
Кружа над болотом,
Сел птенец орлиный
На копну с налета.
Кто-то из косивших,
Пожалевши птицу,
Молвил, распрямившись:
«Птица-нежилица!
Если нет силенок,
Жизнь - одна беда!»
«Э-э! Ведь он орленок!»-
крикнул тамада.
В это время птица,
Будто бы словами
Вышло ободриться,
Взмыла над стогами.
ПОМНИТЕ ОБ ЭТОМ
Что бы было, коль Луна,
Как светить учила б Солнце?
То и было бы: Луна
Стала бы, как Солнце,
Ну а Солнце, как Луна…
Слушая советы,
Помните об этом!
ПОЭТУ БИЛАЛУ*
Не говори : « Меня не понимают,
Не слушают, ничем их не пройму…»
Такие думы душу разрывают,
И в одиночество ввергают,
«Поймут, - скажи, - когда умру,
В стихах своих я смерть переживу…»
В ком живо всё – тот понимает.
Кто жив едва - ему не до стихов.
Ты не горюй, твой стих стреляет
И наповал разит твоих врагов.
Твой гений не доступен взору:
Нет форм у нас - тебе чтоб впору!
В стране у нас ведется испокон-
Таланты мы всем миром убиваем.
А как убьем – так хором воспеваем.
«Пророков нет в отечестве своем» –
Таков у нас неписаный закон -
Признание Поэта - в нем самом!
Переживи их всех, святой певец
Твори свой памятник из злата -
Бесценный поэтический дворец!
Когда уйдешь, в лучах таланта
Придут твои гонители погреться,
Придут – ведь некуда им деться :
Ты заглянул в грядущие века,
Закваска ты родного языка …
Живи сто лет! И как Поэт сказал:
Ты семя завтрашнего дня,
поэт Билал!
*Стихотворение Альберта Узденова, посвященное Билалу Лайпанову
О ЯЗЫК МОЙ РОДНОЙ, КАРАЧАЯ ЯЗЫК
Как сосновый лес, на ветру весь гудящий,
Как рёв горной реки, заглушающий крик,
Как флаг в вышине горделиво дрожащий,
О язык мой родной, Карачая язык!
Как старый Эльбрус веками белеющий,
Белизной - будто только из снега возник,
Седой исполин, никогда не стареющий,
О язык мой родной, Карачая язык!
Лесу вечно гудеть. Звездам в небе мерцать!
В озерах любви купаться словам и сиять -
Карачаевский дух будет жить в нас всегда.
Рождались, рождаются, родятся дети
Зимой, весной, летом и в осень.
Я не последний карачаевец на свете,
Я этим счастлив, рад этому – очень.
Камень может сорваться однажды с высот,
Но останется все же на этой земле,
В родном языке пусть не будет пустот,
Уйду я, живет пусть, потомок, в тебе.
О НИХ
Мул,
обзаведясь ослиным табуном,
почувствовал себя отважным скакуном!
Ослы, злословя на лихих коней,
хвалебных не жалеют для него речей.
Когда покинут кони мир подлунный,
Как заживут счастливо ишаки и мулы.
ИЧКЕРИЯ
В могиле своей аплодируют
Сталин и Берия:
Опять наш Кавказ бомбардируют,
Горит Ичкерия.
Названье страны – вроде другое,
А суть – империя.
Объята огненною дугою,
Горит Ичкерия. (…)
НАРТ УЛУСУ
Джети къат Кёкден
Джулдуз таш бла — Нарт таш бла — эниб,
джюджек гаккыны джарыб чыкъгъанча,
ташны джарыб, чыкъдым -
бу дуниягъа келдим алай.
Сора, Къарашауайча,
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
айныдым, кюч-къарыу алдым.
Джер джашауум башланды алай.
Мени джерге ийген джулдуз бла Ай,
башымдан туралла къарагъанлай,
Ташымдан да туралла къарагъанлай...
Мен а сермешеме
эмегенле бла да,
эки башлы къартчыгъала бла да,
Чыгъыш ханла бла, Баты ханла бла да,
асхакъ темирле бла, чолакъ къурчла бла да -
саула бла да, тирилирге излеген шаула бла да,
амантишле бла да, джаула бла да -
адамны, халкъны Хакъдан айырыргъа излегенле бла,
аланы къул-къарауаш этерге излегенле бла,
динсиз, тилсиз, джуртсуз этерге излегенле бла...
Ол — Кёк салгъан борчду меннге,
аны ючюн ашыргъанды джерге да мени.
Къалам бла Китаб -
Ол берген сауутум-сабам.
Ай бла джулдуз
башымдан, ташымдан да къарай,
Халкъымы кёлюн, джазыуун да джазама...
Акъ сёзюмю джазама
кемликлерин Хакъ сёз бла тюзете...
ДЖАРЫКЪ
1
Джулдуз джарыгъында джууунады Ай.
Кюн джарыкъ, Айгъа тийиб чачылса да,
къарангы кечени джарытады къалай...
Джарыкъ адамда барды джарыкъ:
кюлген - Кюннге, ышаргъан - Айгъа
ушай болурла андан.
Джарыкъ болургъа керекди
чачар ючюн къарангыны.
Джарыкъны ышыгъында
къарангыгъа джокъду орун.
2
Джулдуз джарыгъында джууунады Ай.
Кюн джарыкъ, Айгъа тийиб чачылса да,
къарангы кечени джарытады къалай...
Ол бир дуниядан тийген джарыкъ,
бу дуниябызны да джарытады алай.
3
Джашау, ёлюм да — хакъ. Алай а,
Акъ сёзню ышыгъында-джарыгъында
кечелерибиз да боладыла акъ.
АЛЛАХ ДЖАНЫМЫ АЛГЪЫНЧЫ
Аллах джанымы алгъынчы,
Джырыкъланы сыртха чыгъыб,
бир чалкъы чалыр эди, алгъынча.
Кесмезни къара сууундан
бир ичер эди къаннгынчы.
Халкъны джазыуун бир джазар эди,
Аллах джанымы алгъынчы.
ШАЙЫРЛА
Не барЫу этеди заман:
къараб къарагъынчы, адам
бериден ары болады джууукъ...
Къалмазмы дунияда бир джукъ?
Огъесе, дунияны кесине да
келлик болурму ёлюм?
Адамны кёлтюрюрча кёлюн
келсе уа бир зат эсиме да...
Келечилеринден адамгъа Аллах
кесини Сёзюн ийгенден сора да,
Халал-харам, сууаб-гюнах
не болгъанларын билдиргенден сора да,
тюзелмей эсе, тюрленмей эсе,
нюрленмей эсе адам улу,
титирете эсе Кёкню да
джерден чыкъгъан джаныуар улуу,
Сора, не айтхын адамгъа?
Неди, неди джетмеген анга?
Азмыды къадар берген дерс?
Къайдадыла Ангы бла Эс?
Окъуй билгенле - кёб,
къара таныгъанла уа — аз,
Тейри адамлары — аз,
не этсин чамланмайын Кёк.
Бир джары атыб Хакъны,
«динни уууундан» халкъны
къутхарыргъа кюрешди Ленин,
«иманлы, имансыз» деб,
миллетни эки юлешди Ленин,
джангы джашау, джангы адам
къураргъа кюрешди Ленин.
Амандан аманнга баргъан болмаса,
тюрленмеди адам.
Не шыйыхла, не ленинле
тюзеталмалла аны.
Алай болса да,
хорлаялмай турса да
игилик аманлыкъны,
къалмайды думп болуб
байрагъы адамлыкъны.
Табылады бир адам, бир къауум
ол байракъны тутхан ёрге.
Аладыла адамны, халкъны
джыгъылыргъа къоймагъан джерге.
Ол къауумдандыла шайырла да:
излей, таба, джаза эмда айта
сёзню кертисин, игисин, агъын,
кюрешедиле къутхарыргъа
бютеу дунияны адамын, халкъын.
СЮЙМЕКЛИК БЛА КЮЙМЕКЛИК
Кёк да тыялмайды
джулдузу учаргъа излесе.
Анасы да джукъ эталмайды
къызы къачаргъа тебресе.
Сюймеклик бла кюймеклик
бир болгъанларын
толусу бла ангылайма
учхан джулдузну эслесем.
Кюйген джюрекни кёргенча болама,
джулдуз ташха къарасам джерде.
Аны ючюнмю багъалыды былай
ол къара таш, къадау таш меннге?
ЭКИ ДУНИЯМ ДА СЕНСЕ МЕНИ
Мени сюйгенлени
кими — кетди менден,
кими уа — джашаудан.
Мен сюйгенле да — алай.
Да ким къалды да мени бла?
Мени бла уа Акъ сёз къалды.
Къалгъанлача этмеди ол,
мени къоюб кетмеди ол.
Тенгизде, тюзде, тауда да,
джуртда, тышында да
къууанчда, бушууда да,
биргеме болду, биргеме турду.
Акъ кюнюмде чыммакъ акъ кийди,
къара кюнюмде къара кийди...
Акъ кийген Акъ сёзюм мени,
Къара кийген Акъ сёзюм мени!
Не ариу къызгъа, къарамашакъгъа да
ауушдурмам Акъ бийчем сени.
Мен ёлсем да, къаллыкъса сен,
атымы, хатымы да турлукъса сакълаб.
Аллахха шукур, бюгюн мен — эсен,
айтама сени ийнакълаб, къучакълаб:
Акъбет, кёккёз Акъ сёзюм мени,
джер бла Кёк бла да байлаб тургъан мени!
Сюеме сени.
Сен саулукъда — манга ёлюм джокъду,
эки дуниям да сенсе мени.
ШАЙЫРНЫ ЮЙЮ, МАЛЫ
«Джокъду,- деб, - юйюм, малым»,-
къыйналса, тарыкъса шайыр,
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да
этерле анга айыб.
Ата джуртду сени юйюнг,
Ана тилди сени хазнанг:
аланы сакълаялсанг -
сенсе эм уллу шайыр,
эм бай адам да сенсе.
Акъ сёз бла дуния мал
келишмезликле бирге.
Дуния малгъа терилмез
къуллукъ этген Тейриге.
Тейри адамыса сен,
Сёз кесиди санга юй.
Дуния малгъа къул болгъан
болалырмы сёзге бий?
Дуния малны Акъ сёзге
бойсундурады шайыр.
Акъ сёзню да мал этген,
дуния малгъа тенг этген,
аны бетин къаралтыб,
кесине джашау этген -
ол а - джауу Аллахны,
ол а — джауу адамны.
Поэзиядан, иймандан да
чыкъгъаны ючюн, аны
чёб чакълы сыйы къалмаз:
джырлаучугъа саналса да,
Джырчыгъа уа саналмаз.
Ол Хаджи да болалмаз,
ол Джырчы да болалмаз.
Кязим бла Исмайыл да
берирле анга налат.
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню
ала бизге аманат
этгендиле.
Аманатха хыянат
болсакъ а -
къаллай адамлабыз биз,
къаллай шайырлабыз биз?
БАШХАЛАГЪА ДАУ САЛЫРДАН АЛГЪА
Излей эсенг чурумун палахларынгы -
эсинге тюшюр гюнахларынгы.
Башхалагъа дау салырдан алгъа,
кесинги иннетинге-сёзюнге-ишинге къара.
Кёзбаулукъгъа къыла эсенг намаз,
дууанг, тилегинг къабыл болмаз, джарамаз.
Иймансызлыкъ туудурады ётюрюкню,
кери этиб хакълыкъны, кертиликни.
Хоншунгу кесе эсенг джолун,
ырджыны къоша эсенг кесинге,
джутлана эсенг аны мюлкюне, джерине -
миллетчи да, умметчи да тюлсе сен.
Тюзлюкге, хакълыкъгъа бёлмейин эс,
джууукъгъа, узакъгъа да къарай эсенг терс,
кесинге излегенни башхагъа да излемей эсенг -
миллетчи да, умметчи да тюлсе сен.
Ташанг да бир кюн бир туру болмай къалмаз.
Харам ишинг туурагъа чыкъмай къалмаз.
Эртде-кеч болса да - гюнахынг джетмей къалмаз.
Санларынг огъуна салырла санга дау,
сакъламагъанынг ючюн аланы гюнахдан, харамдан,
аланы бошуна къыйнагъанынг ючюн,
этгенинг ючюн аланы бошуна сакъат.
Дин-тил-джурт ючюн къазауатда,
адамны, халкъны сыйын-намысын сакълай,
аланы Аллах берген хакъларын джакълай,
керек эдиле ала къыйналыргъа, ачыргъа.
Къутулмазса хоншунгу-тийренги-элинги дауундан,
къутулмазса тёрт санынгы дауундан,
къутулмазса джюрегинги дауундан.
Излей эсенг чурумун палахларынгы -
эсинге тюшюр гюнахларынгы.
Башхалагъа дау салырдан алгъа,
кесинги иннетинге-сёзюнге-ишинге къара.
«Я»-дан «А»-гъа
ДуниЯ-Ахырат.
Бир гитче сызчыкъ айырады аланы.
Алай а, сыйрат кёпюрге ушайды ол.
Къыйынды «Я»-дан — ахыр харифден -
биринчи харифге - «А»-гъа — Алифге кёчген.
Бек насыблыла башлаяллыкъла джангыдан джашаб,
Алифден башлаб, джангыдан джазыб джазыуларын.
«ХАЙТ» ДЕЙИК
Акъсакъалла, къарасакъалла да
гяуурну тилинде берелле ауаз.
Гяуурну тилинде ауаз бериб,
кимни эталлыкъсыз муслим?
Алгъын биз къарачай тилде сёлеше эдик.
Энди къарачай-орус тилде.
Бу барыудан барса,
тамбла орус тилге кёчерикбиз толусу бла.
Гяуурну тилин, къылыгъын да алыб бошасакъ,
ма ол заманда боллукъ болурбуз
«толу адамла, толу муслиманла».
Халкъ-малкъ, тил-мил, джурт-мурт,
сый-намыс, бет-мет, адет-мадет деген
джахилликледен къутулуб,
къайдан чыкъгъаныбызны,
ким болгъаныбызны да унутуб,
мыжыкъла, марушкола болуб бошасакъ,
толусу бла манкъурт болуб бошасакъ,
башхалагъа къул болгъаныбызны да
ангыламагъан, билмеген,
билирге да излемеген
хайуанлагъа бурулсакъ,-
ма ол заманда айтыргъа боллукъбуз
«адам болдукъ, муслиман болдукъ» деб.
Ол насыб заманны теркирек келтирир ючюн,
Ана тилде сёлешмейик, джазмайыкъ джукъ,
Ата джурт деб, сагъынмайыкъ джукъ.
Гяуурну харам ичкисине да тюзелгенбиз,
аныча кийинирге, сёлеширге да юреннгенбиз,
тилине кёчюб бошарыбыз къалгъанды джангыз.
Чек-ырджы да джокъду арада.
Энди «хайт» десек,
тамбла «орусбуз» деб,
кёкюреклерибизни т.юерге боллукъбуз.
«Хайт» дейик. Ол «насыб заманны»
дженгилирек келтирирге кюрешейик.
ЭКИ ЗАМАН
1.ОЛ КЮН
«Сепкилчиклеринг да сени бетингде,
джулдузлача Кёкню тёрюнде...»
Андан башха айталмайын джукъ,
аны айтыргъа да базмай,
аны да ичимден айта,
сеннге эслетмей, джашыртын къарай,
къабышыб турама.
Сени бетингде ол сепкилчиклеринг,
кюнбетде джилеклеча татлы болурла.
Ала да кюледиле сен кюлсенг.
Алай сейирликдиле ала.
...Мени къатыма келген
джулдузмуду, Аймыды?
«Эркишиге былай хомух
болургъа джараймыды?».
Бу сёзлени Сенми айтдынг,
джюрекми айтды, огъесе?
Мен не этейим, бу дунияда
сенден ариу джокъ эсе.
Тил тутулуб турады,
сёлешгенликге джюрек.
Сюймекликден ёллюкме,
болушмаса манга Кёк.
2.БЮГЮН
Сени бетингде сепкилчиклеринг да,
Тейрини кёгюнде джулдузларыча -
алай кёрюнелле бюгюн да манга.
Кюнбетде къой джолгъа къарай,
Кёкде Къой Джолгъа къарай,
бир кёб затны тюшюреме эсге:
къой джолдан Къой Джолгъа дери,
къой джылдан барс джылгъа дери
созулады
Аламда-Заманда Джолум Мени.
Алай а,
сени бетингде сепкилчиклеринг,
биринчи назмумда сёзчюклерим
къатыладыла джюрекге алгъынча.
Ай медет, тансыгъымы алгъынчы
кетдигиз — сен да, заман да, джашау да.
Айлы, джулдузлу ташлагъа да къарай,
джазыулу, джазыусуз ташланы да сылай,
джазыуу болмагъан джанлагъа да джарсый,
бу сёзлени турама джаза.
Менден къаллыкъ да Акъ сёздю дуниягъа.
Сени джилек сепкилчиклеринг да,
Кём-кёк джулдуз кёзчюклеринг да,
мени уялчакъ сёзчюклерим да,
назмумда джашарыкъдыла энди.
АЧЫКЪДЫ ДЖОЛ
(Шамил шыйыхны ауазы)
1
-Юч къат къуршоугъа тюшгенбиз -
ычхыныргъа джокъду мадар.
-Бютеу джолланы кессе да,
бир джолну къояды къадар.
Сермеш, хомух, джанынг - сау,
юлгю кёргюзт, таукел бол.
Джюз къуршоу этсе да джау,
джандетге ачыкъды джол.
2
Дин-тил-джурт ючюн баргъан
сый-намыс ючюн баргъан,
эркинлик ючюн баргъан
къазауатда, кюрешде
ёлгенлеге джокъ ёлюм
Иншаллах, шейит болурса -
аман болмасын кёлюнг.
Джау къайсы джолну кессе да,
хакъ джолну кесалмайд ол:
хар къуру да, хар къайда да
джандетге ачыкъды джол.
3
Джашасанг да, ёлсенг да -
Хакъ бла бол, иман бла бол.
Джаханимге, джандетге да -
билесе, ачыкъды джол.
Келген душманнга-джаугъа
саныгъыз болсун буруу.
Джаныгъыз а, джаныгъыз
кёкледе табар орун.
Джаханимге, джандетге да
белгилидиле джолла.
Кеслери сайлайдыла,
кеслери ишлейдиле
ол джолланы адамла.
Сермеш, джигит, джанынг - сау,
юлгю кёргюзт, таукел бол.
Джюз къуршоу этсе да джау,
джандетге ачыкъды джол.
АДАМНЫ ЁМЮРЮ
Къысхамыды ёмюрю адамны?
43 джыл джашагъандан сора, джандетден къысталгъан,
Джерде да 957 джыл джашагъан
Адам атабызгъа соругъуз аны;
дунияда джюз джыйырма джыл джашагъан,
халкъын джесирден къутхаргъан -
Мусса файгъамбаргъа соругъуз аны;
дунияда къуру отуз юч джыл джашагъан,
алай а, адам улугъа хакъ сёзню джайгъан
Исса файгъамбаргъа соругъуз аны;
дунияда алтмыш юч джыл джашагъан,
адам улугъа хакъ динни къайтаргъан,
адам улуну хакъ диннге къайтаргъан
ахыр файгъамбар Мухаммад алейхи-с-саламгъа
соругъуз: не джетмейди джерде адамгъа?
Ёмюрмю? Билимми? Ийманмы?
Анга джетмеген - ийманды джангыз,
акъ кийсе да, кийсе да къара.
Джолун джарытса да Ай бла джулдуз,
билмейди ол Хакъ джолда бара.
Кеси къысхартмаса аны -
къысха тюлдю ёмюрю адамны.
Хар бирибизге берилгенди заман -
биз болур ючюн Адам,
болур ючюн Халкъ...
Ёмюр неди?
Минг джыл да бир кюнча кетер.
Адам ёмюрю джылла бла тюл,
иннети-сёзю-иши бла ёлчеленеди.
Минг джылмы джашайса Адам атабызча,
120 джылмы джашайса Мусса файгъамбарча,
33 джылмы джашайса Исса файгъамбарча,
63 джылмы джашайса Мухамммад файгъамбарча
(Барына да Аллахны саламы болсун) -
джылларынга къараллыкъ тюлдю -
иннетинге-сёзюнге-ишинге къараллыкъды,
ала бла саналлыкъды ёмюрюнг.
ЧЫММАКЪ АКЪ
1
Джети къат къар джабады тауну -
джелден-борандан-сууукъдан къутхара аны.
Къар къат-къат джабады тауну -
джана тургъан ичине да себеб бола аны.
Ай джарыгъында джауады къар.
Чыммакъ акъ тау — Къарачай-Малкъар.
Ауалы, ахыры да - къар,
башы, аягъы да къар:
КЪАРачаймалКЪАР.
2
Джауады къар.
Бютеу дунияны джабады къар.
Бир кюнден, бир джылдан, бир ёмюрден эсе да,
тохтайды джаугъаны аны.
Чыммакъ акъ дунияны,
джан-джаныуар къымылдамагъан дунияны,
бузлаб тургъан дунияны
кёреди да Кёк,
къыйналады бек.
Тейриге сорады:
Не ючюн, нек?
3
Къаргъа-кебиннге чырмалгъанды джер.
Таула, тюзле, тенгизле -
бары да чыммакъ акъ.
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Джашау, ёлюм да — акъ.
4
Джети къат къар джабады тауну -
джелден-борандан-сууукъдан къутхара аны.
Къар къат-къат джабады тауну -
джана тургъан ичине да себеб бола аны.
Ай джарыгъында джауады къар.
Чыммакъ акъ тау — Къарачай-Малкъар.
Джети къат Акъ сёзге бёлейме сени,
къутхара джелден-борандан-сууукъдан.
Джети къат Акъ сёзню ышыгъында
къартлыкъ, ёлюм да келмезле санга.
КЕРТИСИН АЙТСАКЪ
хаджиликге баргъан тынчды,
Хаджи болгъанды къыйын,
алим болгъан тынчды,
Адам болгъанды къыйын,
джырлаучу болгъан тынчды,
Джырчы болгъанды къыйын,
сюрюу болгъан тынчды,
Халкъ болгъанды къыйын,
халкъ поэт болгъан тынчды,
Хакъ поэт болгъанды къыйын,
Минги Тау-лу болгъан тынчды,
МИНГИ ТАУЛУ болгъанды къыйын,
акъ джолда баргъан тынчды,
Хакъ джолда баргъанды къыйын,
Кёкге ёрлеген тынчды,
анда къалалгъанды къыйын,
диннге-тилге-джуртха юреннген тынчды,
алагъа тыйыншлы болалгъанды къыйын,
аланы сакълагъан, джакълагъанды къыйын.
Джакъламасанг а, сакъламасанг а -
къаллыкъ тюлдю намысынг-сыйынг,
адамлыгъынг, халкълыгъынг да къаллыкъ тюлдю.
Динде-тилде-джуртда туугъанбыз биз.
Ол ючюсюню бирлигинден,
ол ючюсюню кючюнден
Адам да, Халкъ да, Эл да болгъанбыз.
Хазыргъа келгенбиз биз:-
биз къурагъан затла тюлдюле ала -
Ол ючюсюн Кёк бергенди ата-бабагъа,
ата-бабадан да кёчгенди бизге.
Динде-тилде-джуртда туугъаныбыз ючюн
Аллахха салабыз махтау.
Аланы бизге джетдиргенлери ючюн,
ата-бабалагъа да разыбыз чексиз.
Динде-Тилде-Джуртда туугъан тынчды,
алада тургъанды къыйын,
аланы сакълагъанды къыйын.
Ата-бабала тыйыншлы болдула
Кёк берген диннге, тилге, джуртха да.
Аланы аманат этиб бизге,
кетдиле дуниядан ала да.
Энди кёзюу джетгенди бизге
ол ючюсюн джакълаб, сакълаб,
келлик тёлюлеге джетдирирге.
Анга кёре боллукъду белгили
диннге-тилге-джуртха беклигибиз,
адамлыгъыбыз, миллетлигибиз.
Адамбызмы, хайуанбызмы,
Халкъбызмы, сюрюубюзмю -
анга кёре боллукъду джазыуубуз, джашауубуз,
бюгюнюбюз, тамблабыз да анга кёре боллукъду.
КЮТЮПХАНЕМДЕ
Адамла арасында тюл,
Китабла арасында джашайма мен.
Адамла, халкъла, къралла,
джер, суу, тау, тюз -
бары къарайла аладан.
Алам - джулдузлары бла,
Заман - ёмюрлери, такъыйкъалары бла,
адам - умутлары, къайгъылары бла
джашайла китаблада.
Табханы эм башындан къарайды Къуран.
Анга джетер ючюн,
китабладан этеме атлауучла.
Марксны, Ленинни томларына миниб,
алай джетерге кюрешеме Анга.
Ала оюлуб, мен да джыгъылыб,
джеталмай къалгъаным да болады.
Кёбюсюне болады алай.
Мен ангыламасам да,
ол затда да болур бир магъана,
бир таша белги.
Иймансызланы китаблары
Кёкге джетерге, Къураннга джетерге
ёмюрде да этмезле басхычлыкъ.
Аны ангыларгъа уа керегем
эртде огъуна...
ДЖАГЪАДА
1
Таудан саркъгъан суугъа ушайды назму -
Энеди Кёкден джерге.
Суу - тенгизге, назму - джюрекге
джетерлеми? Къыйынды билген.
Тыйгъыч кёбдю Сёзге да, суугъа да.
Къарайма Кёкге да, таугъа да.
Тенгизге, джюрекге да къарайма.
Сёзге, суугъа да тынгылайма.
Аз-аз аланы ангылайма.
2
Мен суу джагъада джашайма,
мен сёз джагъада джашайма.
Джагъа Лайпан — атауулум,
шйиир мухурум а — Таш бла Терек.
Бир-бирин ангыламай баш бла джюрек,
бир-бирине этселе чабыуул,
Ангы бла Эс
чабадыла орчагъа,
къоркъутадыла
«айтырыкъбыз,- деб,- Къарчагъа».
КЕТЕДИ ДЖАЗ
1
Кёк да кюкюрей, джашнай,
джауады джангур.
Келгенича джылай,
джылай да кетеди джаз.
Алай а, анга не?
Ол энтда къайытыр.
Джашаудан, ёлюмден да,
тирилиуден да
кёб хапар айтыр.
Манга уа — аллай насыб джокъ.
Къалюбалада атылгъан окъ да,
Ахырзамандан атылгъан окъ да
джюрегиме тиедиле келиб.
Джаралы эсем да,
джаным саудан, къалмай ёлюб,
алкъын кюрешеме джашаргъа...
Кёк да кюкюрей джашнай,
джауады джангур.
Джюрегим да кюкюрей, джашнай,
этеди дауур.
Ёллюк джан ёлюмсюз Кёкге,
не этсин, айтады дауун.
Джетеме къайытмаз чекге...
Айтылгъанча айтылмаз сёзле,
Джауады джауум,
джауады джауум.
2
Билмейме, кимди джауум?
Кёкге, кесиме да - дауум.
Адам — болса да таджал,
тауусулады болджал,
къысылады аджал.
Ёлюмде джокъду джангылыкъ.
Джангылыкъ джашаудады джангыз.
Не оноу эте болурла,
къараб Кёкден Ай бла джулдуз.
Джангур а джауады
Адамны этгенча джылауун.
СОРУУЛА
Нек джаралыды Кязимни джугъутуру?
Нек джаралыды Къайсынны ташы?
Билалны Тереги уа некди джангыз?
ХАР НЕ ДА АЛДАДЫ АЛКЪЫН
Итледен къутула келген
джаралы джугъутурну ёлтюрдюле.
Джуртда Джангыз Терекни да кесдиле.
Сора, джаралы ташны къатында,
алкъын джаны чыгъыб да бошамагъан чий терекге
петеген, бензин эсе да къуюб,
от этдиле. Джугъутур этден да уруб,
керпеслендиле.
Джангыз терекни джаны тютюнлей кетди Кёкге,
саны кюл болуб къалды джерде.
Джаралы ташны да бети къаралды къурумдан, джалындан, дертден.
Джангыз терекни чапракълары къалдыла джабышыб юсюне,
зауаллы джугъутурну да териси —
мурдарла аны юсюне къаблаб, унутуб къойгъан.
Тау сууну хырылдагъан тауушу,
къазакъ бёрюню дертли улууу -
тауладан тенгизге дери эшитилинди.
Хар не да алдады алкъын.
СЁЗ БЛА ДЖУРТ
Биз бирча джууукъбуз
джерге да, Кёкге да:
къатылады хауа
башха, джюрекге да,
ташха, терекге да,
джаныуаргъа, кийикге да.
Джурт да - анда джашагъан джанлагъа
къатылады алай.
Джуртун ауушдурса халкъ,
тюрленеди тюрсюню, халиси да.
Табигъат тюрлендиреди бизни.
Уллуду кючю Сёзню.
Сёзден сора уа — табигъат
тюрлендиреди адамны
тыш сыфатын, ич дуниясын да.
Къатылады хауа
башха, джюрекге да,
ташха, терекге да:
биз бирча джууукъбуз
джерге да, Кёкге да.
КЪАРАЙЛА
Къан бла кирген -
джан бла чыгъады джангыз.
Къарайла Кёкден
джангы Ай бла джулдуз,
къарайла кёлден
джангы Ай бла джулдуз,
къарайла ташдан
джангы Ай бла джулдуз..
ТЮЗ АДАМ
Тюз адамгъа
сёз да, къыйынлыкъ да,
ёлюм да джетелле алгъа.
Аз да сейирсиниу джокъду анга.
Тюз адам сермешеди ёлюм бла,
аны къуллары бла, итлери бла -
зулму бла, ётюрюк бла, хакъсызлыкъ бла,
харамлыкъ бла, зарлыкъ бла, намыссызлыкъ бла.
Къара кючле бла сермешеди тюз адам -
адамны, халкъны
динсиз, тилсиз, джуртсуз къояргъа излегенле бла,
аланы къул, манкъурт этерге кюрешгенле бла.
Адамлагъа, халкълагъа да
тюзлюк, эркинлик излейди тюз адам,
инсан, миллет хакъларына
ёкюл болады тюз адам.
Ёлюмню не тюрлюсюне да
къаршчыды тюз адам,
илинмек аджалгъа, ассимиле ёлюмге да
бирча къаршчыды тюз адам.
Кюч бла, хыйла бла да
адамны адамлыгъындан,
халкъны халкълыгъындан
ким айырыргъа излей эсе -
аны джаууду тюз адам.
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн
ал сафда сермешеди тюз адам.
Ма аны ючюн
къалгъанладан алгъа
джаралы да болады,
ёлген да этеди тюз адам.
ДЖАЗАМА НАЗМУ, КЪЫЛАМА НАМАЗ
1
Не къысхады, къыйынды джашау...
Къысха этген да, къыйын этген да -
кесибиз тюлбюзмю аны?
2
Къысха эсе да ёмюрю адамны,
адамча джашаялмай кюрешебиз аны.
Джаныуарлача -
джер ючюн, мал ючюн -
этебиз къазауат.
Бизге джер да, Кёк да
бере болмазламы налат?
3
Миллиардла бла саналгъан адам улуда
Тейри адамлары аздыла нечик.
Эмегенлени къырыучу нартла да
Кёклерине кетгендиле кёчюб.
4
Файгъамбарла да кетгендиле.
Ахырзаман ёмюр келгенди джерге.
Ким, не ётгенин кёребиз тёрге...
Мусса да, Исса да, Мухаммад да
(Аллахны саламы болсун алагъа)
кюрешдиле къара танытыб, джайыб,
адам улугъа ангылатыб Сёзню.
Биз а Анаяса этмедик аны...
Отмуду тюшюндюрлюк бизни?
5
Алай болса да, барды умут -
кетер да булут,
ачылыр деб Кюн.
Дунияны, джашауну, джанланы джаратхан -
тюб этерге деб, джаратхан болмаз.
Адам улу да эскерир кесин.
Ол фикирге къошула сёзюм,
джазама назму, къылама намаз.
АЙТЫРГЪА АМАЛЫБЫЗ ДЖОКЪДУ АНСЫ...
1
Кеси къошларына от салыб,
джукълатыргъа чабханланы да кёребиз.
Кеси къошларына от салыб,
къараб тургъанланы да кёребиз.
Айтыргъа амалыбыз джокъду ансы,
ала кимле болгъанларын билебиз.
2
Тонгузну аласы, къарасы джокъду.
Итни да амантиши, игитиши джокъду.
Тонгуз тонгузду, ит да итди.
Джылан да джыланды:
урубму ёлтюреди,
къабыбмы ёлтюреди,
бууубму ёлтюреди -
башхасы джокъду.
Тонгузланы, итлени, джыланланы
араларында джашаб,
аладан ачымай къалыргъа боллукъмуду
неда
ала бла джууукълукъ джюрютюб,
алагъа ушамай къалыргъа боллукъмуду?
Алай айтыб улуй болурму бёрю?
Ала бла джашамаз ючюн,
алагъа ушамаз ючюн,
кетген болурму чыгъыб таугъа, чегетге?
СЁЗЛЕ-ДЖУЛДУЗЛА
Чексиз къарангы кючлерик болур эди кёлюмю
джаныб турмасала анда сёзле-джулдузла.
Ич дуниямы джарытханлыкъларына ала,
джарыкълары тыш дуниягъа джетмей къалыргъа да болур.
Бири джукъланыргъа, башхасы тууа,
джашайдыла кёлюмде сёзле-джулдузла.
Ёлюм джетгени болса уа манга,
къалай боллукъдула ол сёзле-джулдузла?
Ёлюбмю къаллыкъдыла мени бла бирге,
огъесе, тыш дуниягъамы джайыллыкъдыла ала?
Огъесе, башха кёллеге-кёклеге кёчюб,
джашауму этерикдиле ала?
Кёб сагъыш этеме кёлюмю-кёгюмю
джарытыб тургъан сёзлеге-джулдузлагъа.
Кесиме келлигин билсем да ёлюмню,
умут этеме келмез деб алагъа.
ДЖАНДЕТДЕН КЪЫСТАЛГЪАН ЭКЕУЛЕН
Толгъан Айла - санларынгдан,
эки Кюн — кёзлерингден
къараб, тарталла-чыгъаралла
шайыр джанымы ичимден.
Джаным Акъ сёзге бурулуб,
сёлешеди, кёресе, сени бла.
Чынгылны башында - джанкъылыч,
барама аны эрни бла.
Ол джанында сакълайса джунчуб.
Къанатла бола къолларым,
Сыйрат кёпюрден ётеме учуб.
Джандет джашау башланады бизге.
Сёзле-мёлекле
махтау саладыла Сюймекликге.
Аз-кёб эсе да заман кетди -
джашаб туралмадыкъ бирге.
Эки тели — къысталыб джандетден,
атылдыкъ бирер джерге.
Ёле джангызлыкъдан, тансыкълыкъдан,
бир-бирибизни табдыкъ кючден.
Энди джашайбыз джерде
джандетден къысталгъан экеулен.
Алай а,
джер да — джандетди бизге,
болгъаныбыз ючюн бирге.
ЫЗ КЪОЙМАГЪАНЛАГЪА...
Сууну -
кеси къуруса да — къалады ызы.
Адамны уа?
Халкъны уа?
Адам да дунияда
къояргъа излейди ызын -
сёзюн, ишин, джашын, къызын.
Келеди билирим:
бир да къуруса да, аладан бирин
къоймагъаннга -
боллукъмуду джашагъанды дерге?
Джашау, ёлюм да — хакъды.
Джашай келедиле да ёледиле
адам да, халкъ да.
Алай а,
кетгенлеге - тарихде къоймай ыз,
алагъа — адамгъа, халкъгъа да -
боллукъмуду джашагъАнла дерге?
Адам, Халкъ дерге уа
боллукъмуду алагъа?
КЁБ СОРУУГЪА ДЖУУАБЫМ
Дин-тил-кърал чекле да
болалмадыла буруу...
Насыбдан да къоймайын къуру,
тургъаны ючюн бизни къоруб,
джети къат мийик Кёкге да -
разылыгъыбыз чексизди бизни.
Ёзюмю, сёзюмю да къач
мууал этиб тургъанлай,
акъбет, кёккёз, алтынчач -
джазны къайтарды да артха,
джангыдан миндирди атха.
Сууугъан джюрек биягъынлай
башлады кюкюреб, джашнаб...
Джюрекден кетеди къартлыкъ
сюймекликден джангырса джан.
Къой Джол болады тёшек,
Толгъан Ай болады джасдыкъ,
джулдузлу Кёк а — джууургъан.
Алаша болады мийик,
мийик да болады джууукъ.
Джангыдан туугъанча болабыз
Сюймеклик тенгизде джууунуб.
Кёзле айтханны - сёзле
айталмазла ёмюрде да.
Башха тюрлю къарайма энди
джашаугъа, ёлюмге да.
Шимал Джолда болгъандыла бир
насыб бла къууанч.
Джарадан, табдан толу джюрекни
сау этгенди, джаш да этгенди
кёккёз, айбет, алтынчач.
Сормагъыз, нек кетгенсе деб,
сормагъыз, нек келмейсе деб,
джазгъа бурулгъанды къач.
Гюнахым да, сууабым да,
кёб соруугъа джууабым да -
кёккёз, айбет, алтынчач.
АДАМ ДЕГЕН АЛЛАЙДЫ
Джаханимни кёрмеген,
джандетге кёл салмайды:
адам деген - аллайды.
Сынагъынчы тюрмени -
эркин дуния, мен сени
билмедим багъалата.
Къазауат
этгинчи мени сакъат,
дуния-ахырат
не болгъанын билмедим.
Билмедим багъалата
джашауну да, саулукъну да,
рахатлыкъны, шошлукъну да.
Халкъ бла сюрюлюб бирге,
тюшгенимде Сибирге,
термилгенимде
джуртуму джалаб ташын,
къобан сууун ичерге -
ма ол заманда билдим
Джурт не болгъанын бизге.
БарыбызнЫ тас этсек,
кюе, тюшюнебиз биз.
Ата сёзле, нарт сёзле
айтылгъанла нечик тюз.
Джаханимни кёрмеген,
джандетге кёл салмайды.
Сюйсенг айт, сюйсенг къой -
адам деген — аллайды.
ПОЭЗИЯ - СЮЙМЕКЛИКДИ
Гошаях бийчеге ушайды Акъ сёз,
къара сёз а — Къарачачха.
Шайыр а — Къаншау бийге ушайды,
джазыу а — къара ташха.
Башха дуниягъа кетгенди шайыр,
Акъ сёзю бу дунияда къалгъанды.
Сакълайды Акъ сёзю аны къайытырын,
бир Басханда, бир Къартджуртда кёрюне,
Бир - Къызыл къаласындан,
бир - Маму уясындан къарай,
бир - къара ташны эки джара, джылай...
Джашайды Акъ сёз.
Джазыу къара кийдирсе да,
Акъ сёзлей, акъ умутлай къалады.
Шайыргъа уа артха джокъду джол -
керти дуниясына кетгенди ол.
Алай а, эслеб къарагъан,
Акъ сёзге мийик Кёкден
шайырны къараб тургъанын кёрлюкдю.
Ай бла джулдузча кёрюнедиле
Акъ сёз бла шайыр.
Экисине да джокъду ёлюм.
Сюймекликге джокъду ёлюм.
Поэзия — Сюймекликди.
Сюймеклик — поэзияды.
ЁМЮРНЮ АХЫРЫ
Тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден да ётюб,
джуртларына къайыталгъан насыблыла да,
кетедиле энди ала да...
Кёб къыйынлыкъ кёрген тёлюле,
шкокга юреннген бёрюле,
кетедиле, джюреклери джарыла, къайнай,
джаралары ашлана, къанай...
Восстаниелеге болгъанладан башчы
киши да къалмагъанды сау.
Зулмугъа тургъанлА къаршчы -
тауусуладыла энди ала да.
Къоялмасала да терсликни хорлаб,
эмеген ёмюрде да адамлай къалалгъан,
динлерин, тиллерин да сакълаб,
Кавказ джуртларына да алай къайыталгъан,
ол сарыджилик нарт тёлюле
тауусуладыла энди ала да.
Эркинлик, тюзлюк деб кюрешгенле,
Гитлер бла, Сталин бла да сермешгенле,
ол тёлюле кетедиле энди.
Иймансыз къралны къуралгъанын да кёрюб,
иймансыз къралны чачылгъанын да кёрюб,
тутмакъладан, къазауатладан, сюргюнледен да ётюб,
бюгюнлеге дери джашагъан адамла
тауусуладыла энди.
Бир кёб зат кетеди ала бла бирге -
тил да, адет да, сынам да...
Къарачай рух кетгенча ала бла
кёзюме кёрюнеди алай.
ТЕРЕК БЛА ТАШНЫ АРАСЫНДА
1
Джазым, джайым, кюзюм да ётюб,
энди къачым келеди джетиб.
Келеди джетиб.
Къачда уа — къууанч аз.
Терк-терк эсиме тюшеди джаз,
терк-терк эсиме тюшеди джай...
Джашауум болса да къолай,
кёлюм а — мутхуз:
ташымдан тебрегенди къарай
Ай бла джулдуз.
Сууча кетеди заман.
«Суу кетсе да, таш къалыр» дейле.
Сагъыш этеди адам:
«Мен кетсем а — нем къалыр, нем?».
Дунияда не къалыр менден,
джашагъаныма болурча шагъат?
Кёлюм-джюрегим болалмай рахат,
къарайма Кёкге, къарайма джерге.
2
Джангыз Терекни тирилтгенлигиме,
анга алгъынча ийнанмаса халкъ,
Къадау ташны да — къыйынлыкъ къаралтхан
бети джарыб, болалырмы акъ?
Бир ёмюрню мындан алгъа,
ибилис джангылтхан джарлы адамла
кесген эдиле Джуртда Джангыз Терекни,
Тейри терекни.
Къутхаралмагъан эдиле Тейри адамла
не кеслерин, не Тейри терекни.
Тейри терекни, Тейри адамны да -
Тейри бла байламлы джанланы барын -
къурута эди ибилис джорукъ.
Къарангыдан къутхара халкъны,
эне эди Кёкден Тейри джарыкъ.
….Халкъны тюшюндюрюр ючюн,
Кёк чартлаб, урду да,
ол джарым адамны кесин аяды,
терекни кесиб, ишлеген юйюн а -
кюл-кёмюр этди.
Хоу, бир ёмюр кетди андан бери.
Тейри терекге къол кёлтюрген халкъ,
ахырат азабын сынады дунияда,
алай а, болуб къалмады талкъ:
къайыталды сюргюнден ызына.
3
1992-чи джыл
иймансыз кърал чачылыр-чачылмаз,
Хакъ сёзге джол ачылыр-ачылмаз,
Джырчы Сымайыл халкъгъа кёрюндю,
Джангыз Терек да Сёз болуб, тирилди.
Джуртда Джангыз Терек, Тейри терек,
джарым моллала кесдирген сыйлы терек,
къуллукъ этер ючюн Хакъгъа,
Акъ сёз болуб къайытды халкъгъа.
Акъ Сёзню да этселе уа харам,
аны кесерге да табылса адам,
Акъ сёзден айырылса халкъ,
къалай къалыр болмайын талкъ.
Джангыз Терек
Кёкню, Джуртну белгиси эди,
Тилни да белгисиди энди ол.
Сёз терекни да кессе уа миллет,
алгъын джуртсуз къалгъанча,
энди тилсиз къалыргъа болур.
Тейри тёзюб къоярмы, чамланмай,
экинчи кере да кесселе терегин?
-Халкъгъа къыйынлыкъ къачан джетеди?
-Сокъур, сангырау болса джюреги.
НЕ ДЕРИКСИЗ КЪЫЯМАТ КЮН АЛЛАХХА?!
(межгитде ауаздан)
Сабийлеригизге
гяуур ат атамагъыз,
гяуурну тилинде да сёлешмегиз алагъа.
Динден, тилден да айырсагъыз аланы -
не дериксиз Къыямат кюн Аллахха?!
Гяуурну тилин, къылыгъын да алсагъыз,
къыз берсегиз, къызын да алсагъыз,
къатышсагъыз, ассимиле болсагъыз -
не дериксиз Къыямат кюн Аллахха?!
Сабийлеригизге
(«къан бла кирген — джан бла чыгъад»)
гитчеликден билдиригиз динни,
халалны-харамны, сууабны-гюнахны,
тюзню-терсни, игини-аманны;
гитчеликден билдиригиз тилни;
гитчеликден билдиригиз джуртну,
узакъны-джууукъну, шохну-джауну;
гитчеликден билдиригиз тарихни,
адетни-адебни, сыйны-намысны...
Кесигиз терсейген бла къалмай,
Хакъ джолдан сабийлеригизни да айырсагъыз -
къутулмазсыз аланы гюнахларындан.
Кечмеклик тилегиз да Аллахдан,
сабийлеригизни да тизиб ызыгъыздан,
къайытыгъыз Аллах буюргъан джолгъа...
ДЖЮРЕГИМ
Джюрегим -
бирде айрымканды,
къайгъы тенгизинден
кюрешеди айырылыргъа,
болургъа баш.
Джюрегим
бирде — тенгиз кесиди:
талайды кесин да,
джагъаларын да;
къыйнайды
чабакъларын, балыкъларын да;
чайкъайды
кемелени, къайыкъланы да...
Суу ахырзамандан
къутулурса тауда,
джюрек ахырзамандан а
къутулур джер джокъ.
Кече-кюн болмай,
тынгы-тынчлыкъ билмей,
урады-тебеди ол.
Кёкюрекден чыгъаргъа уа
табмайды джол
Джаныуар да, кийик да,
алаша да, мийик да,
терслеучю да, ёкюл да,
излеучю да, тёре да,
мёлек да, шайтан да,
Аллах да, адам да,
дуния да, ахырат да,
халал да, харам да,
сууаб да, гюнах да
джашайдыла бары
джети къатлы джюрегимде.
Сора, ол
болалырмы рахат:
барады анда -
тохтаусуз! - къазауат.
Чыгъаргъан да Кёкге,
быргъагъан да джерге,
къууандыргъан, къыйнагъан да -
зауаллы джюрегим мени,
къыйынлы джюрегим мени.
Шайтаннга да алдата кесин,
Аллахха да излей джол,
джангыла, джарыла, улуй,
бир кюн бир тохтарыкъды ол.
Къайгъы тамчыла тешген
Таш джюрегим мени,
джарым адамла кесген
Джангыз Терегим мени.
Сен да аямадынг мени,
мен да аямадым сени...
Зауаллы джюрегим мени,
къыйынлы джюрегим мени.
ТЕРЕК БЛА ТАШНЫ АРАСЫНДА
Терек бла Ташны арасында
джашай келген халкъым,
Терегин кесиб кеси,
Ташы бла къалгъан халкъым.
Джарым моллала бла
иймансыз коммунистле
«къара танытхан» халкъым,
Тейри Терегин кесиб,
Ташы бла къалгъан халкъым.
Халкъ джюрекни ачылмаса
Кёкге къулагъы, кёзю -
ол Ташын да ууатыр,
Ташха да келир кёзюу...
АБДЕЗ
1
Аллахны чамландырыргъа излей эсенг,
адамгъа, халкъгъа заран келтирирге излей эсенг -
абдезсиз, иннетсиз къыл намаз,
абдезсиз, иннетсиз назму джаз,
абдезсиз, иннетсиз тий Къаламгъа, Китабха.
2
«Намаз къылырдан алгъа,
алама абдез»,- дей эди биреулен.
«Назму джазардан алгъа,
алама абдез»,- деб, махтана эди экинчи да.
Къуру да абдези бла тургъан,
джукъ да айтмай тынгылай эди...
АЛЛАХ, БЕР КЪАНАТЛА ДЖЮРЕКГЕ
Арасында Таш бла Терекни
ётдю джашауум мени.
Джети къат Кёк бла джерни
келечилери эдиле ала.
Таш тюшген эди Кёкден -
аны тинтиб, билген эдим мен.
Тейри терек эди Терек да,
бара эди Кёкге, чыгъыб джерден.
Джуртда Джангыз Терекни кесгенлеринде,
ауур джаралы болгъан эди таш да.
Ой, ол джаралы ташы Къайсынны,
Джангыз Тереги да Билалны.
Тейри терекни кесгенлеринде
къаралгъан эди таш, кийгенча къара.
Тюшсе да джара,
Къайсын аны къалдыргъан эди сау.
Къайтаргъанымда уа Терекни джашаугъа,
джаралы таш да сау болду алгъынча.
Къууаныр эди сау болса Къайсын...
Къайда адам, шайыр да Къайсынча!
Ата джуртуму сыфаты - Таш,
Ана тилими сыфаты — Терек.
Аларын сакълаялса халкъ -
ёседи, айныйды, болады миллет.
Рахат болсунла баш да, джюрек да:
Саудула Таш да, Терек да.
Арасында Таш бла Терекни
ёлюм да, ёлюмсюзлюк да сакълайла мени.
Ташдан — Терекге, Терекден да — Ташха...
Манга — шайыргъа — джол джокъду башха.
Кёкден — Джерге, Джерден да — Кёкге...
Аллах, бер къанатла джюрекге.
ЗАМАН
Джылым къыркъ болгъунчу, джюрек -
джап-джашил терек.
Къыркъ джылдан сора уа, къата -
ушай барады ташха.
СОКЪУРАНМАСАМ ДА...
Къыркъ джылгъа дери кюрешдим
къара таныргъа.
Алтмышха дери кюрешдим
къара джаяргъа.
Къыркъда мен кёчдюм
Акъ сёзден Хакъ сёзге...
Ызына къайытхан а -
къыйын:
кёргенмисиз сиз
ахыратдан дуниягъа
къайытхан адамны?
ТОЛКЪУНЛА
Юслерин къара тер басыб,
джангыз, агъара джаллары,
чыгъаргъа джете джанлары,
джагъагъа аталла мыллык.
Кир кёмюкню къоюб джагъада,
ыхдырыладыла ызларына.
Аланы къазауатларына
къараб, этеме сейир.
Чайкъал, тенгиз, тазала кесинги.
Багуш этерге излейле сени -
Ол къауумну аяма сен да,
сеннге джан аурутама мен да.
Шайыр джюрекге ушайса сен,
тынчлыкъ билмей, джашайса сен.
Халалса, ачыкъса кимге да, неге да,
джюзелле сенде къайыкъла, кемеле да.
Алай а, чамландырмай къоймайла сени,
къуялла сеннге къаллай бир кирни -
санайла, дагъыда, тюзге кеслерин...
Къоб да, бас аланы юслерин.
АлАлла сени хазнангы ала,
бергенлери уа — майна джагъада...
Дуния малгъа ийиб эслерин,
суу ахырзаманны унутханлагъа,
кесинги джангыдан эскертчи,-
ансы адам джюрютеди кесин,
тас этгенча ангысын-эсин.
Чайкъал, тенгиз, шын тур, къайна.
Къыйнагъанланы сен да къыйна.
Адамны кирин къайтар кесине,
суу ахырзаманны сал эсине.
ЁЛЮМ БЛА ДЖАШАУ
Къачан, къайда, къалай
джетерин билмезсе аны...
Адамны кетеди джаны
тёнгегине къарай да, джылай.
Керекдиле тагъайла, муджура
мийик таулагъа чыгъар ючюн.
Кюн аманнга чыдар кючюнг
болмаса уа —
хайыр джокъ аладан да.
Къара танымагъан адам
болалмаз Адам да, Алим да.
Хар не башланады А-дан,
Джанны муджурасы — Алифди.
Алифге таяна турады адам,
олду ышыкъ джелден, борандан да.
Хар не тюрлю палахдан, зарандан да
олду къутхаргъан, сакълагъан.
Заманнга чыдатхан да олду,
олду джууукълашдыргъан да Кёкге.
Ансыз — Кёкге чыкъгъан къой —
атлаялмаз эдик чёбден.
Сюелген харифди Алиф,
адамны да тартады ёрге.
Анга таяннган — ёмюрде да
боллукъ тюлдю сюркелгенледен.
Сюелген харифди Алиф.
Кёк бла джерни турады байлаб.
Элибле башланалла андан,
Андан башланады Адам да.
Сюелген харифди Алиф.
Анга таянмагъан болалмаз халиф.
Андан тутмагъан — ёрге туралмаз,
тюз туралмаз, эркин болалмаз:
дунияда кимге, неге болса да
къул болгъанлай ётер ёмюрю...
Джууукълаша келеди ёлюм,
алай а, игиди кёлюм:
ол къоркъуу салмайды джаннга -
Алифге таяна, къарайма анга.
Джанны муджурасыды Алиф.
Не къыйын болса да джол,
Таугъа да, Кёкге да чыгъарады ол.
Аны бла болгъан — болмайды хариб.
Кёкге, джерге да турургъа тюз,
юретгенди мени Алиф.
Тобукъланмазгъа, сюркелмезге,
зулму аллында бюгюлмезге,
аны арбасына да минмезге,
аны джырын да джырламазгъа,
дуния малгъа табынмазгъа,
Аллахдан башханы махтамазгъа,
Аллахдан башхагъа ийнанмазгъа,
Алахдан башхагъа таянмазгъа,
Ол берген динден чыкъмазгъа,
Ол берген тилден чыкъмазгъа,
Ол кёргюзтген джолдан чыкъмазгъа,
Ол берген джуртну сакъларгъа,
инсан, миллет хакъларын джакъларгъа
юретгенди мени Алиф.
Мени харифимди Алиф.
Мени халифимди Алиф.
ЭСГЕРТИУ
АКЪ сёз болур ючюн назму,
ХАКЪ сёзден чыгъаргъа керекди ол
КЪАЗАУАТ
Игилик этгенинг — аманлыкъ этсе,
джанынг саудан къаласа ёлюб.
Эсде болмагъан адамлыкъ этсе,
дагъыда ызына кёлтюрюледи кёлюнг.
Шайтан адамы да, Тейри адамы да
бардыла ичинде халкъны.
Эсден кетермей джашасакъ аны,
сабыр да, таукел да болур кёлюбюз.
Эсден кетермей джашасакъ аны,
кёлюбюз чыкъмаз адамдан, халкъдан да.
Джети къатлы джюрегинде адамны
джашайдыла къарангы да, джарыкъ да.
Адамла тюрлю-тюрлю болгъан къой,
бир адамны джюрегинде огъуна,
джашайдыла алаша да, мийик да,
джаныуар да, кийик да,
шайтан да, шыйых да...
Джети къат Кёкчады, джерчады джюрек да -
хар къаты бирер тюрлю:
алада джашагъанланы арасында
тохтаусуз барады къазауат.
Мени джюрегимде да барады къазауат
араларында
ийман бла иймансызлыкъны,
билим бла джахилликни,
акъ бла къараны,
хакъ бла хакъсызлыкъны,
халал бла харамны,
сууаб бла гюнахны...
Джюрекледен тышына да чыгъыб,
юйюрде-юйде, тийреде-элде,
бютеу джерге да джайыла,
барады къазауат.
Кёкде, джерде тюл,-
джюрекде башланады ол.
Джюрекден а
тышына да табады джол.
Джюрекде-кёлде-ичде къазауат
тыйылмай,
тышында къазауат тыйыллыкъ тюлдю.
Тыйылса да,
турлукъду джангыра-джана.
Къайгъыны, къазауатны туугъан джерин,
къайгъыны, къазауатны чыкъгъан джерин -
адам джюрегин тазаламай, тюзетмей,
тышында къазауатланы — бирин да -
тюлбюз тохтаталлыкъ, тыяллыкъ.
Не къадар эртде ангыласакъ аны,
ол къадар теркирек къутхараллыкъбыз
ёлюмден джашауну, дунияны.
Адам джюрегинде барады къазауат.
Адам джюрегинден чыгъады къазауат.
Адам джюреги ючюн этмесек къазауат,
ибилисге, шайтаннга кючлетсек аны -
дуниябыз да боллукъду ахырат.
Адам джюрегинде барады къазауат,
адам джюреги ючюн барады къазауат.
ХОШ КЕЛ, НАРТ БЁРЮ
Менме келтирген Тюрк бёрюню Къарачайгъа,
табыннганы ючюн ол — адамгъа тюл — джулдузгъа, Айгъа.
Келтиргенме «кессин» деб, ит болгъан бёрюлени,
бирин къоймай ол сатлыкъланы — амантишлени.
«О, хахай!
Бёрю болуб кетеди Къарачай»,-
ит джыйын къансыйды, юреди, чабады -
джууабха тартылама деб къоркъады.
Итле къалтырайла байракъда кёрселе да бёрюню:
биледиле — ол бёрю тюлдю — келечисиди Тейрини.
Фукла -
нарт бёрюге, нарт байракъгъа, Къарчагъа
аман табханларын да къуя -
хазырланалла эзеу болуб, чабаргъа.
Ай марджа, къазакъ бЁрю,
тала, илгиздик эт амантишлени, фукланы,
къутхар аладан нарт байракъны, Къарчаны.
Тейриге тюл, Кёкге тюл, Тюркге тюл,
дуния малгъа табынадыла ала.
Алтын тегенеге кюмюш сынджыр бла бир такъсала,
ауузларына да бирер базук сюек сукъсала,
банкда эсеблерине да отузушар кюмюш ачха салсала,
джукъ да керек тюлдю андан сора алагъа.
Нарт бёрю, тюрк бёрю, сау кел, хош кел,
анда да амантишлени, фукланы къыра кел.
Мында да экибизге кёбдю иш.
Къалмаса да, бурун кибик менде тиш,
бир экисине джетерикди къарыуум,
ол джийиргеншлилеге къайнайды сарыуум.
Менме келтирген Тюрк бёрюню Къарачайгъа.
Ит джыйын, фук джыйын, амантиш джыйын,
айтырынгы, этеринги да къалдырма манга.
Къарнашладыла шайыр бла бёрю.
Бизге джол кёргюзтген Кюч бирди — Тейри.
Эмегенле бла, амантишле бла, фукла бла,
аман тилли гилястырханла бла
сермешиу — Тейри салгъан борчду бизге.
Махтау - джети къат Кёкде Тейрибизге.
Ёлюм — эмегенлеге, амантишлеге, фуклагъа.
Сау кел, хош кел, нарт бёрю Къарачайгъа,
улууунг бла, джортууунг бла да
джууукъ эт бизни джулдузгъа, Айгъа.
РАЗЫМА КЁКГЕ
Бюгюн артыкъ да разыма Кёкге:
къызгъанмай,
джылыуун, джарыгъын да меннге
къач ала да бергени ючюн,
«къар тюшюб къалгъынчы,
ишинги тындыр» дегени ючюн.
Разылыгъымы да билдире Кёкге,
къадалама сёзге:
мени ишим - джан салыу анга,
акъ этиу аны,
къанатлы этиу аны.
Къанатлы этиу аны -
ол учарча Кёкге,
тюбеялмаса да,
джууукълашырча
анда Тейриге.
Алай а,
къанатлы тюлдю
къанатлы сёз:
башха джуртлагъа, тиллеге кёчсе да,
Ана тилинден айырылмайды.
Къобан да алайды:
кетмей кетеди -
тенгизге да джетеди
тауундан айырылмагъанлай.
Назму къобан да
Ана тилинде тургъанлай,
тёрт дуниягъа джайылады алай.
Мен разыма Кёкге:
къач ала да меннге
джылыуун, джарыгъын бергени ючюн,
сёзюмю джазаргъа, бошаргъа
заман да, мадар да бергени ючюн.
ТАШХА БУРУЛГЪАН ТЕРЕК
Агъач къурт ургъанча терекни,
къара къайгъы ашайды джюрекни.
Уллусу, гитчеси да къайгъыны
къышха бурургъа кюрешелле джайымы.
Болмаз ючюн а къайгъыгъа аш,
джюрек болургъа керекди таш.
Къайгъы кюрешеди болургъа баш.
Тохтамазгъа ушайды
джюрекни этгинчи таш.
Болсун алай - джокъ эсе мадар.
Къайгъы джанлы болуб къалмаз къадар.
Къайгъыгъа ашатмаз ючюн кесими,
амал табмай башха,
бурулама ташха.
Джюрек -
ташха бурулгъан терек.
КЪУШ
Таулада ётер эди ёмюрю къушну,
зулмулары джетмесе Темирни, Къурчну.
Дагъыда,
Болмаса да дунияда джагъы да,
къалыб кетмеди тюзде, сюргюнде.
Джашады джуртун кёргенлей тюшюнде.
Джурту бла болгъан а ангысы, эси да,
бир кюн бир кеси да
джуртуна къайытады, къайыталады.
Бушууун, къууанчын да дуниягъа айталады.
Къошулуб къалмай тюзде къаргъалагъа,
тауларына къайытхан къушлагъа,
тынч-къыйын болса да, джай-къыш болса да,
таш башында джашаб тургъанлагъа,
Тейриден сора, салама махтау.
Тейриге, Кёкге джууукъду тау.
Къушла билелле аны,
берекетилле ала тауланы.
Тюк алыб ол учхан къушдан -
Ата джуртуна къайытхан къушдан -
сюргюн къачдан, сюргюн къышдан
джазама хапар.
Болушур да къадар,
къушлагъа тыйыншлы
къанатлы сёз айтырма,
хакъ сёз айтырма, акъ сёз айтырма.
Джангылсам а — болур гюнах.
Тюзюн айтырча, кюч берсин Аллах.
КЪАЛАЙ ДЖЕТДИК БИЗ БУ ЧЕКГЕ?
Кюнюм къысхагъа айланнганды,
сагъышым — узуннга.
Кёлеккемден сора джукъ кёрмейме,
къарасам ызыма.
Мен джашадым бу дунияда
башха джуртха, башха халкъгъа,
башха диннге, башха тилге
табынмайын...
Джашаууму ахырында
Ана тилде сёлеширге
хазна адам табылмайын
къалырын а билмей эдим...
Билмей эдим мени халкъым,
дуния малгъа ийиб эсин,
тас этер деб тилин, кесин.
Бюгюн манга — халкъ шайыргъа -
джокъду палах андан уллу.
Джюрегимден чыкъгъан бу сёз,
сёз да тюлдю — бёрю улуу.
Джюрегим - къазакъ бёрю,
тарыгъады мийик Кёкге:
къалай джетдик биз бу чекге,
къалай джетдик биз бу чекге?
КЕСИ КЕСИМ БЛА СЁЛЕШЕМЕ
-Бир кёб затымы этгенме тас...
-Кёлюнгю бас,
дуния малдыла ала бары.
Саулукъларын тас этгенле да бар,
джашауларын тас этгенле да бар,
сен а — сауса.
Динлеринден айырылгъанла да бар,
тиллеринден айырылгъанла да бар,
джуртсуз къалгъанла да бар,
халкълары ёлгенле да бар,
сени уа —
дининг, тилинг, халкъынг, джуртунг да бар.
Тёрт санынг — сау, башынг — сау.
Не къыйын болса да джашау,
ассы болма, тарыгъыб.
Тас эте эсенг да саулугъунгу, джашауунгу,
дининги, тилинги сакълай,
халкъынгы, джуртунгу сакълай,
тас эт.
Эки минг джыл ётгенден сора,
чачылгъан къралын ызына сюеген,
ёлген тилин да ызына тирилтген
аллай халкъ да барды.
Дуния мал кетгенича, келген да этер.
«Сюек болса, эт келир» дейле.
Халкъны сюеги уа —
Диниди, Тилиди, Джуртуду, Элиди.
Ала болсала сау,
къалгъан зат келликди.
Ма аланы тас этмезге кюреш.
Ма ала ючюн сермеш.
Ол заманда сокъуранмазса.
Аллах, адам да болурла разы.
Дуния мал ючюн а къыйналма -
келе, кете тургъан затды ол.
БАШЫМЫ АТАМА КЁКГЕ
Менича бола болур
акъылдан шашса адам.
Суудан тутуб,
салынама да къаядан,
къутулгъанча болама
дунияда къайгъыдан.
Болмагъан юйюмю
ачама да терезелерин,
туумагъан Айгъа
береме салам.
Башын джагъагъа атхан балыкъны,
башын суугъа атхан адамны,
башын джерге атхан джулдузну да
башын Кёкге атхан шайыр
ангылаялады джангыз.
Мен
Къыргъызны Кок-Сай деген джеринде,
совхоз бачхада, сюргюнде
туугъанма, къачан эсе да.
Андан бери
Къарачай деген Элиме
кюрешеме джеталмай,
Къарачай деген Элими
кюрешеме табалмай.
Халкъымы табсам,
Джуртуму табалмай,
Джуртуму табсам,
халкъымы табалмай,
халкъымы
джуртунда табсам да -
Элими табалмай,
тауусулады мени ёмюрюм.
Халкъ Джуртунда да
болса уа Элсиз -
болады кёлсюз...
Джыйымдыкъ Элде уа
тас этиб тебрейди
тилин, адетин да...
Джюрегими
ачама да терезелерин,
джулдузла боллукъ сёзлени
иеме Кёкге.
Джерде
аланы ангыларыкъ
кёрмейме адам,
кёрмейме халкъ.
Башымы атама Кёкге.
КЕСИМДЕДИ БЮТЕУ ПАЛАХ
Уллу къайгъыла богъурдагъымдан,
ууакъ къайгъыла аягъымдан
алгъандыла да,
къоймайдыла этерге ишими.
Терслемейме чырт бир кишини -
кесимдеди бютеу палах.
Ийманымы, сабырлыгъымы
сынай эсе да билмейме Аллах.
КЪАЧ АЛА ТЮБЕДИМ ДЖАЗГЪА
Тюберча уа тюл эдик биз:
мен барама Кюнню ызындан,
сен келесе Кюнню аллына -
сейир тюлмюдю тюбегенибиз?
Джокъ эди тюберге мадар.
Алай а, буюрса къадар,
болмазлыкъ иш да бола кёреме,
къач да джазгъа тюбей кёреме.
Джазыуну кимди джазгъан?
Къыш таба бара тургъанлай,
къышны орнуна тюбесенг джазгъа,
боласа джангыдан туугъанлай.
Тюберча уа тюл эдик биз:
мен бара эдим Кюнню ызындан,
сен келе эдинг Кюнню аллына -
сейир тюлмюдю тюбегенибиз?
АХЫР КЕРЕ
-Къачан да къутхара келгенсе,
бу джол да бир къутхар.
-Палахха тюшсенг эсгересе
Аллахны болгъанын акбар.
Ненча кере сёз бердинг
Хакъ джолдан таймазгъа.
Ненча кере да буздунг сёзюнгю...
Энди санга ийнаныргъа,
энтда санга ийнаныргъа
боллукъмуду?
-Ахыр керек бир къутхар.
-Хакъ джолгъа къайыт,
Хакъ джолда бар.
Тебресе ахыр келе,
алай излейсе мени.
Къутхарама ахыр кере:
энди тас этме эсинги,
тюшсенг да отха -
тюшмезча Отха,
алай джюрют кесинги.
31.08.2014
ДЖЮРЕКНИ ХАЛЛАРЫ
Бир-бирде - къуугъуннга чабхан аджир,
бир-бирде — сюйюмчюге чабхан аджир,
бир-бирде — чарсха чабхан аджир,
бир-бирде — къазауатха кирген аджир,
кёбюсюне уа -
ауур джюкленнген арбаны
тик ёрге тартхан ат.
Бир-бирде турады кишенлениб,
бир-бирде турады аркъанланыб,
бир-бирде чабады эркин болуб, тарпан болуб,
бир-бирде кишнейди джангыз кеси къалыб,
бир-бирде джюрюйдю джылкъыгъа башчы болуб,
аны джанлыдан къоруй, сакъ болуб.
Хорлам байракъны келтирген да — ол,
бушуу хапар келтирген да - ол,
кёлню кёлтюрген да — ол,
таш чыдамагъаннга, чыдагъан да ол,
эм ахырында
талагъы туруб джыгъылгъан да — ол.
АКЪ СЁЗ БОЛМАСА
«Акъсюек назмула
къара халкъгъа деб джазылмайдыла.
Къара халкъгъа
Демьян Бедныйни назмулары керекдиле».
Джангыласа,
къара халкъгъа да,
къара таныгъан халкъгъа да,
акъсюек назмула, Акъ сёз -
Хакъ сёзча керекдиле.
Акъсюек назму болмаса,
Акъджюрек сёз болмаса,
ёрге тартхан Акъ сёз болмаса,
къанатлы сёз болмаса,
къара халкъ да
къара джерден айырылаллыкъ тюлдю,
Акъ халкъ болаллыкъ тюлдю,
Тейри адамы болаллыкъ тюлдю,
Тейри халкъы болаллыкъ тюлдю.
ИЛХАМ БОЛУРМУ?
Тюз адамны
бир кере чыгъады джаны.
Шайырныкъы уа -
хар бир назму тизгин бла кетеди,
артха къайтаргъан а неди —
билмейме аны.
Джангы илхам болурму?
Къайдам.
УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ
Ушамагъан джукъмайды.
Къуру адамлада тюлдю алай.
Шийир дунияда да
ушамагъан сёзле джукъмайдыла.
Табигъатда да алайды -
ушамагъан джукъмайды.
Таш, Терек, Суу...
Аланы бирлиги
къурайды тау джуртну.
Терек - Кёкге,
таш - джерге,
суу - тюзге, тенгизге
тартадыла бизни.
Кёкню, джерни, сууну
адамны, сёзню джаратхан а,
кимге, неге ушагъанын
билирге джокъду мадар.
АХМАТ КЪАЯДА БАЛ БАРДЫ
Ахматланы Любагъа
Ахмат къаяда бал барды дейле.
Узалыб киши джетелмез...
Халкъ ийнардан
Кёзлерингден, сёзлерингден да
къарайдыла Ай бла джулдуз.
Акъсюек назмуланы
ТейриджюрЕк шайыр джазаллыкъды джангыз.
«Ахмат къаяда бал барды,
андан бизге не барды»,-
дейдиле фахмудан къаратонла.
«Къая да, бал да бизни халкъныкъыды»,-
дерге уа,
башларымы джетмейди,
зарлыкъларымы къоймайды -
ким биледи.
Ахмат къызы,
Акъ сёзюнг, бал сёзюнг сени
аллай мийикде джаратылгъанды,
джюреги - кенг, таза, халал болмагъан,
акъыллы, фахмулу болмагъан,
анга джеталлыкъ да тюлдю,
багъалата, балсыта да биллик тюлдю.
Гошаях шайырны назмусун,
Гошаях бийчени джарсыуун,
Гошаях эгечинги джазыуун
сенича ангылагъан, айталгъан
болмагъанды шайырлада.
Джангыз,
Къагъыйланы Назифа бла
Орусбийланы Фатима
ангылай эдиле аны сенича.
Алай а, ала
шайыр тюл эдиле, билесе.
Ахмат къызы, назмуларынгы
окъусам, не эсе да
Анна Ахматова да тюшеди эсге.
Джокъду анга да сейирсиниу:
керти фахмулу джанла
ушайдыла бир-бирине.
Кёзлерингден, сёзлерингден да
къарайдыла Ай бла джулдуз.
Акъсюек назмуланы
ТейриджюрЕк шайыр джазаллыкъды джангыз.
КЁЛДЕ
Хар кюн сайын кёреме кёлде:
къууандыра джюрекни,
чыммакъ эки дууадакъ
ёсдюредиле джети джюджекни.
Ата бла Ана боллукъдула сакъ,
боз джюджекле болгъунчуннга акъ.
Къанатлары къатса аланы,
тюклери агъарса аланы,
кетерикдиле башха джерге учуб.
Ары дери уа, къалмазча джунчуб,
эки дуудакъ къарайла алагъа.
Адам улуда, табигъатда да
не болур джетген атагъа-анагъа.
АЛЛАХ ЁЛЮМСЮЗЛЮК БУЮРСА АЛАГЪА
Джуртуму сыфаты да — Таш бла Терек,
Джюрегими сураты да — Таш бла Терек,
китабымы аты да — Таш бла Терек.
Мен кетсем да, къаллыкъдыла ала.
Сора неге къыйналады джюрек?
Мен этдим къолдан келгенни -
тирилтдим кесилген Терекни.
Ташына тюбетдим Къарчаны да...
Тёре унутмаз аны да.
Бу дунияда манга керек -
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Ол дунияда да мен излерик -
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Аллах
ёлюмсюзлюк буюрса алагъа,
мен да
джашаб турлукъма дунияда.
СЮЕЛГЕН КЮН ТЁРЕНИ АЛЛЫНДА
Джуртуму ташы да — джумушакъ,
къары да — джылы.
Тансыгъымы алалмам андан,
джюзден атласа да джылым.
Джуртуму башы тирелибди Кёкге,
бизни да тартады ёрге.
Салама махтау Аллахха-Тейриге -
джандет джуртну бергенди бизге.
Болмасакъ а джандет джуртха тыйыншлы,
джашамасакъ буюргъанча Аллах,
Элде, джюрекде да къалмайын тынчлыкъ,
джетер энтда минг тюрлю палах.
Къысталырбыз джандетден — Адам бла Хауача...
Сынамадымы зулмуну халкъыбыз?
Эки кере сюрюлгенибиз джуртдан -
азмыды? Къайдады Эсибиз, Ангыбыз?
Джуртну ичерге сууун, джаларгъа ташын
термилмедикми буз-къум тюзледе биз?
Аллах джазыкъсынды, къайтарды артха -
тюрлендикми, тюшюндюкмю биз?
Огъай. Джокъду аз да беклигибиз
динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да.
Ёлюм къоркъуу элибизге, халкъыбызгъа да
джууукълашханын кёрмегенча этебиз биз.
Гяуурну тилин, къылыгъын да ала,
дуния малгъа алдана, сатыла,
ёзюбюзден, сёзюбюзден да айырыла,
тюб бола, думп бола баргъаныбызны
эслемегенча, билмегенча этебиз...
Къабырдан туруб келсе Къарча,
халкъын танымай, абызыраб къалыр.
«Бу къуджур тилде сёлешген адамла
къайдан джыйылгъандыла» деб да сорур.
Къыямат кюн Аллах да сорур
«нек сакъламадыгъыз,- деб, -
мен берген динни, тилни, джуртну?».
Тилибиз тутулуб сюелирбиз ол кюн.
Боллукъну биле, кёре тургъанлай,
сокъур да, сангырау да болсакъ,
харам чабакълача, тынгылаб турсакъ.
къабырыбыз къычырмазмы артда?
Хакъ сёзню, Акъ сёзню да харам этиб,
дуния малны кесибизге илях этиб,
адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыла,
тюзюн айтхан къауумгъа да къайырыла,
бир масхабха сыйынмайын джашайбыз
джаханимге джол тутханнга ушайбыз.
Неди, билмейме, тюшюндюрлюк халкъны,
сюргюн, зулму да тюшюндюрмеген эселе аны.
Алай а, хар ким кеси сайлайды джолун,
хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Мени борчум — ёлгюнчю сермешиудю,
халкъыбызны сакълаб, джакълаб кюрешиудю.
Сюелген кюн аллында Тёрени,
Хакъ сёзюм, Акъ сёзюм къутхарырла мени.
ИЗЛЕБ МАДАР ТАБАРМЫ?
Зулму басхан кюнледе,
къоркъуу джетген джерледе,
тюрмеледе, сюргюнде -
ким джашауун, ким саулугъун,
ким бёркюн, ким джаулугъун
тас этдиле адамла.
Энди Тёре алагъа
Аллах кесиди джангыз.
Халкъыбызны джарымы
къырылыб къалды анда,
джарымы да къайытды,
саулугъун къоюб анда.
Къайытса да джуртуна,
айныялмайды халкъым.
Не бек кюрешсе да,
къайтарталмайды хакъын.
Къарачай кърал къайда?
Аны манга сорма сен,
эки башлы къушха сор.
Къарачай област къайда?
Манга сорма аны сен,
Сор чёгюч бла оракъгъа.
Халкъны атдан тюшюрюб
эшеклеге миндирди,
«таулу тюзде абыныр» -
таудан тюзге эндирди.
Бир энчи мюлк къоймады -
бирча джарлы болду халкъ.
Сауут-саба къоймады -
къайырылыр мадар джокъ.
Къралгъа баш урмайын,
баш ургъанла Аллахха,
бири къалмай — барысы
ачыдыла зулмудан.
Халкъны динин, тилин да,
туугъан джуртун, мюлкюн да
сыйырыб алды кърал.
Адамгъа къой, малгъа да -
атха, итге, къойгъа да -
къарачай тукъумлу дерге
болмайын къалды мадар.
Бютеу джер-суу атланы,
тарих эскертмелени да
тюрлендириб чыкъдыла -
Ата джуртда, туугъан джерде
халкъны къалмазча ызы.
Сау халкъланы тизиминден
къурутдула халкъымы -
бу палахланы этген
махтарбызмы къралны?!
Джашасакъ да биз Джуртда,
тюрленмейди бир да хал:
ассимиле эмина,
сени джайгъан да — кърал.
Халкъы бла къазауат
этген кърал — онгармы?
Тас болмайын халкъыбыз
энтда бираз чыдармы?
Тюб болмазгъа халкъыбыз
излеб, мадар табармы?
КАВКАЗДАН БАРМЫДЫ КИШИ?
Урушха, чалдышха, сюргюннге -
къайры атса да къадар,
ийманым бла тилим биргеме
болдула да, бердиле мадар
чыдаргъа, хорларгъа, джашаргъа.
Ючюнчю нёгерни уа мен
табаргъа кюрешдим кесим.
Къайда да соруучу болдум:
Кавказдан бармыды киши?
Кавказда джашасакъ да джюз халкъ,
сёлешсек да джюз тюрлю тилде,
кавказлыла - бир миллетбиз биз,
душманла да билелле аны.
Юнгюш, Чечен, Дагъыстан,
Дюгер, Адыг, Къарачай...
Атыбыз болса да къалай,
Кавказды джуртубуз бизни.
Юнгюш, Чечен, Дагъыстан,
Дюгер, Адыг, Къарачай -
«Кавказ миллетни адамы»,
бизге айталла алай.
Тилибиз болса да башха,
адетибиз-тёребиз а - бир.
Ата-бабабыз — нартла,
Тейрибиз-Аллахыбыз — бир.
Кавказда джашагъан къауумла -
саныбыз болса да джюз -
бир Халкъбыз, бир Миллетбиз биз,
душманла да билелле аны.
Кавказ — Юйюбюз бизни,
Кавказ — дуниябыз бизни.
Дин, джурт, адет-намыс -
бирикдириб турады бизни.
Дин, джурт, адет-намыс -
джюрегибиз, башыбыз бизни,
джюз бармакъ — он джумдурукъ:
кимди хорларыкъ бизни?
Джюрегими буруб Кёкге,
Нюр Тауда къылама намаз.
Къайда да биргемеди мени
Эркинлик байрагъы Кавказ.
Урушха, чалдышха, сюргюннге -
къайры атса да къадар,
кавказ рухум береди меннге
чыдаргъа, хорларгъа да мадар.
Къачар къайгъыгъа кирелле итле
кёргенлей бёрюню тишин.
Къайры тюшсем да сорама:
Кавказдан бармыды киши?
Сора болама рахат,
къарнашла этселе джууаб.
Айтама: Аллаху акбар,
Айтама: Аллаху ахад.
НАЗМУ
Ушаш сёзлени излеб, табыб,
бир-бирине кючлю тукъум тагъыб,
назму юйюр къурайма аладан,
айыралмазча не адам, не заман.
Болса да къыйын,
къазакъ сёзледен къурайма джыйын.
Инсан, миллет хакъларын джакълай,
джашарыкъла ала айырылмай халкъдан.
Сюйгенле айтырыкъла назмуну азбар,
аскерчиле да этерикле аны азбар.
Джюрек орайда боллукъду ол.
Миллет орайда боллукъду ол.
Тас болгъан сёзню да къайтара тилге,
джангы сёзле да къоша тилге,
джазама, эте иги джора.
Сау болады джюрек джара.
Ушайды Сёз Ташха, Терекге да.
Тюздю ол джерге да, Кёкге да,
бекди ол джерге да, Кёкге да
Ёмюрлеге турлукъду алай,
тилни, джуртну, халкъны да сакълай.
ДЖЫЙЫМДЫКЪ ЭЛНИ ЮСЮНДЕН
Халкъ -
къатышырыкъ, тюб боллукъ болса,
эририк, джутуллукъ болса,
джыйымдыкъ этеди кесини Элин.
Аллах -
джыйымдыкъ Эл къурарыкъ болса,
дунияны бир Эл этерик болса,
адам улуну къауумлагъа
бёлмез эди.
ЮРЕНЕМЕ КЪУРАНДАН
Къалай джашаргъа кереклисине,
къалай джазаргъа кереклисине да
юренеме мен Къурандан:
къуру Хакъ сёз болгъан бла къалмай,
Акъ сёз да олду манга.
Пушкин да ушатыб анга
бош джазмагъанды назму.
Болсала Эс бла Ангы -
Хакъгъа къуллукъ этеди фахму.
Лермонтовда да кёрюнедиле
тизгинле Къурандан алыннган.
Хакъ сёзсюз Акъ сёз да джокъду.
Кёзбау иляхлагъа табыннган -
ёмюрде да джазалмаз назму,
джазыуун да тюз джазалмаз -
ол Адам да, Халкъ да болалмаз.
Аллах бирди. Бирди Аллах.
Андан башха джокъду илях.
Хакъ сёз да, Акъ сёз да Анданды.
Аны ангылагъан —
Шыйыхды-Шайырды-Адамды.
КЁК БАШЫНДАН ТАУУШ ЭНЕР
Аллах джаратханды бизни
къауумла этиб.
Сакълаялсам халкъымы
къарыуум джетиб,
Аллах да боллукъду разы.
Къылыннган кюн а джаназы,
халкъым да айтыр: къурусун гюнахы.
Таш, Терек да шагъатлыкъ этерле:
«Ол къоруй эди бизни да»,- дерле.
Къазакъ сёзлеге танытыб бир-бирин,
назму юйюрле къурагъанымы,
ала да айтмай къоймазла Тёреге,
тергеген сагъатда сууабларымы.
Джуртда Джангыз Терек а
сёзюн узакъдан келтирир:
«Мурдарла мени кесген эдиле,
ол а джашаугъа къайтарды, тирилтиб».
Мен джашаугъа къайтаргъан сёзле да
джангыз Терекден артха къалмазла,
мени джандетге киргизтгинчи
Тейрини рахат къоймазла.
Ана тил ючюн, Ата джурт ючюн
этген къазауатымы айтырла ала да.
Ол кюн тиллениб сёлеширле -
Къарачайны Къадау Ташы къой -
къадау болмагъан ташлары да.
Джюджюле да, шорбат чыпчыкъла да
алагъа сакъ болгъанымы билдирирле.
«Бир джанны ачытмагъанды» деб,
кёб тюрлю мисал келтирирле.
Сора джаныма рахатлыкъ келир,
заран джетмез отдан, элиядан.
Кёк башындан да таууш энер:
«Бош джашамагъанса дунияда».
АЙТАМА КЕЛГЕНДЕ ПАЛАХ
Гюнахларым да тюше эсиме,
айтама келгенде палах:
«Гитче от бла кюйдюрюб,
тюшюндюрюб,
Уллу Отдан сакълайды Аллах».
Кюрешеме басаргъа кёлюмю,
джетгенде къыйынлыкъ, палах:
гитче от бла кюйдюрюб, сагъайтыб,
Уллу Отдан къутхарады Аллах.
Кёл этеме кеси кесиме,
баргъан джолумда джетсе палах:
«Гитче от бла кюйдюрюб, тюшюндюрюб,
мени Хакъ джолгъа къайтарады Аллах».
КЁЛЮМЕ КЪАРАЙ
Иги болалырмы кёлюм,
акъ болалырмы кёлюм:
«кёлюм» сёзню ичинде,
барды къара сёз — ёлюм.
КЪАЛАЙ УЛУ АППАГЪА УШАТЫУ
Фук кюрешгенча нартла бла,
У. Т. кюрешеди Къарча бла.
Й. Н. деб, Тюркде бир «залим»,
И. деб да, Къарачайда бир «алим»,
Фукга боладыла джакъ.
О хахай, оджакъ -
тюз оджакъ да тюл, тарих оджакъ -
башлагъанды толургъа къурумдан.
Келсе эди къолумдан -
хакъ джолгъа къайтарлыкъ эдим барын.
Алай а, тынгыламайдыла ала,
тюз сёзню ангыламайдыла ала.
Къарча бла кюрешген душман джанлы
болгъандыла ала,
душман джанына кёчгендила ала,
душман айтханны айтадыла ала.
Аны себебли,
Амантиш бла Атаджокъну араларында
салама алагъа эскертме -
къалсынла алай халкъны эсинде.
УШАЙДЫЛА
Межгитни минарасына ушайды Акъ сёз,
Хакъ сёз а — аны минбарына.
Огъай, алай тюл.
Межгитни минарасына ушайды Акъ сёз,
Хакъ сёз а — аны башында Ай бла джулдузгъа.
КЪАЧХЫ ЧЕГЕТГЕ КЪАРАЙ
Чапыракълары турсала да тюше,
къанатлылары кетселе да учуб,
къыяма къыш келирден алгъа,
къачхы чегетде барды бир ариулукъ.
Бар эди аллай бир ариулукъ
джуртубузда, халкъыбызда да
ноябрны экиси келирден алгъа,
ноябрны джетиси келирден алгъа,
зулму, сюргюн келирден алгъа...
ТЮРЛЕНМЕЗ
Амантиш тишин тюзетирге да болур.
Алтын суу ичириб,
кёзбау этерге да болур...
Кесин миллетчи, умметчи кибик да
кёргюзтюрге кюрешир,
бийин-иесин сёгюб да сёлешир,
кърал джорукъну къагъыб да сёлешир.
Алай а,
ийнанмагъыз сатлыкъны, тилчини сёзюне,
алданмагъыз аны алтын бояулу тишине,
эс ийиб къарагъыз къылыгъына, ишине.
Амантишни тюрленнгенликге тиши,
ёмюрде да тюрленмез къылыгъы, иши.
НЕ ИННЕТ БЛА?
Ким кютеди малланы,
ким — адамланы,
мен а — сёзлени.
Не иннет бла -
ма андады иш.
МУХАДЖИРЛИКДЕ
Ана тилимдеди, Акъ сёзюмдеди
энди джуртум да, халкъым да мени.
Ала джюрегимде тургъанлары ючюн,
назмума да кёчгенлери ючюн,
Сёзюм да — Тауумча — Минги.
Адам да кёчер, халкъ да кёчер,
джурт а — огъай:
палах айыргъан халкъын
ол турлукъду джолгъа къараб, сакълаб.
Халкъ къайытмай къалса да,
аны ызын,
ол атагъан джер-суу атланы да
джурт турлукъду сакълаб.
Тил да — алай.
Халкъ тилин унутса да,
тили унутмаз аны:
сакълаб турур кесинде
халкъны несин да, несин да...
БАЛ СЁЗЛЕ
Бал чибинлеча, учуб айланалла сёзле.
Назму четеннге джыйылгъынчы ала
табарыкъ тюлдюле тынгы-тынчлыкъ,
балларын да тюлдюле ашатырыкъ.
Аланы балларын ашаргъа излеген а,
бал сёзлени ёлтюрмей, илгиздик да этмей,
къауузларын бал джыккыргъа салыб,
бал чайкъай билирге керекди.
Сора ол акъ балдан бир джалагъанны да,
къашыкъ бла бир ашагъанны да -
иннети акъ болмай къалмаз,
тили да татлы болмай къалмаз.
НЕНГЕ БАЗЫБ?
Джазыуунгу — кесинг! — терсине джазыб,
дагъыда — бир айт! — ненге базыб
дау саласа башхалагъа?
Терслейсе Аллахны, адамны -
ангылагъан бек къыйынды аны.
АРИТМИЯ
Джюрюшю бузулгъан джюрегим
кёбден бери къыйнайды мени.
Мени кесими къыйнайды джюрек.
Ритми — джюрюшю — бузулгъан назмуларым а
къыйнайдыла башхаланы — окъуучуланы:
анга къыйналама бек.
Алай а,
джюрегимчады назмум да мени -
не джюрегими, не назмуму
тюрлендирирге джокъду мадарым -
алай болур къадарым.
Дохтурла джюрегими, критикле назмуму
кюрешедиле тюрлендирирге.
Тюрлендиралмайдыла.
Алай джаратылгъанды джюрегим,
алай джаратылгъандыла назмуларым.
Не этгин:
къан бла кирген а — джан бла чыгъады джангыз.
Бир джорукъгъа бойсунмагъан джюрегиме да,
бир джорукъгъа бойсунмагъан назмуларыма да,
разы болгъан, болмагъан окъуучуларыма да,
критиклериме, дохтурларыма да -
барына да
«сау болугъуз» дей,
башха дуниягъа барама кетиб.
Бу дуния менден къутуллукъду,
назмуларымдан а — огъай.
Бир джорукъгъа сыйынмагъан назмуларым
окъуучуланы абындыра, тургъуза, къыйнай,
Хакъгъа, халкъгъа бёле эслерин,
ахырзаманнга дери турлукъдула алай.
БАЙРАКЪ ЭМДА КЪАЛКЪАН
Эм кючлю окъ — къара сёздю джерде,
кеси да тиеди — эм алгъа — джюрекге.
Джюрекди адам рухуну къалкъаны.
Аны ючюн марайды Ибилис да аны.
Къара кючле къуршалаб джюрекни,
айыралсала аны джети къат Кёкден,
джюрек-байракъ, джюрек-къалкъан
джыгъыла тебрейди: не этсин адам?
Ма ол кёзюуде Акъ сёз джетеди,
джаралы джюрекге ол кёл этеди,
Буракъча, Кёкге чыгъарады аны,
къара кючледен къутхарады аны -
Хакъгъа тюбетеди аны.
Сора, тириледи адамны джаны.
Не къайытады уруш этер ючюн джерге,
не къайытмаздан къалады Кёкде.
Тейри адамынлай къалады адам:
джюреги — байракъ эмда къалкъан.
ТЮБЕШИУ
Бир ариу къызны кёрдюм тюшюмде,
аны табалмай къыйналдым тюнюмде.
Анга атаб,
бир иги назму да джазгъанем тюшюмде -
аны да
эсге тюшюралмай, къыйналдым тюнюмде.
Ётдюле, кетдиле
джазым, джайым, кюзюм да..
Алгъынча джанмайды кёзюм да.
Къачхы кёкде турна тауушха
ушайды сёзюм да.
Бир кюн а...ийнанмагъанча бола кесиме,
ол къызгъа къалдым тюбеб.
Шын турду джюрек.
Ол назмум да тюшдю эсиме.
Къыркъ джылдан тюртюлдюм анга.
Манга — алтмыш, анга — джыйырма.
Туура тюшюмде кёргеним кибик.
Болдум акъылдан тюрленир кибик.
Энди мадар джокъ юйленир кибик.
Энди манга — ёлгеним иги.
Къач
мыдахлыкъдан толу бир къууанч
берди меннге.
Къалдым абызыраб.
Болдум — джашауум ётгенча зыраф.
Джукъ айтыб а, къалмам бедишге.
Ол кетди ёрге, мен а — энгишге.
ТЮЗ БОЛ
Джуртда Джангыз Терекча, тюз бол
Тейриге, тийреге да.
Межгит минарача, тюз бол
Кёкге да, джерге да.
Алифча-Элибча, тюз бол
Аллахха, адамгъа да.
Терекни джаныды элиб.
Элибге уа — джокъду ёлюм.
Джуртда Джангыз Терекни кесгенлеринде,
ол Китаб болуб къобханды ёрге,
Акъ сёз болуб джайылгъанды джерде.
Терекледе кёреме элиблени.
Элибледе — тереклени.
Сюелирге, тюз турургъа,
Кёкге, джерге да тюз болургъа
юренеме терекден, элибден да.
Юренеме терекден-элибден.
ДЖОЛДА
Терек бутакълада
алкъын джашил чапыракъла
джерге тюшген чапыракълагъа къараб,
аланы теблеб баргъанлагъа къараб,
нек титирегенлерин,
шыбырдаб да нек сёлешгенлерин,
не сагъыш этгенлерин
билеме да,
болалмайма,
болалмайма
джарыкъ.
КЪАЙЫКЪ
Эрнин-бурнун джалайды къайыкъ,
джангур джаууб, джибитсе:
суугъа кирирге термиледи ол,
джюзерге да тенгизде алгъынча.
Тенгиз уруб атхан эсе да,
адам къоюб кетген эсе да,
къум джагъада джатады джазыкъ
не тюрлю хылымылыдан толуб ичи.
Аракъы, чагъыр шышала да бар,
ёлген чабакъла да бар,
бир тюрлю быстырла да бар -
къалай къутулсун ол аладан.
Джылтыргъан джелпек да къабыргъасында -
сыннган къанатыча къанатлыны.
Бир джазыу да барды къабыргъасында -
окъургъа къыйынды аны.
Къумдан чыгъалмай, къарайды джазыкъ
чайкъала тургъан тенгизге.
Къачан эсе да ол да анда
чайкъала эди тенгиз бла бирге.
Ол аллай къайыкъ эди,
сыналгъан кёб тюрлю къайгъыда:
кемелени да къутхарыучан эди,
анга махтау да айтылыучан эди -
анга — джан сакълаучу къайыкъгъа.
Энди уа джатады джагъада,
эсиргенле, итле чынгата юсюне...
Бир ёлген джигит тюшдю эсиме,
аны кеси бла, эскертмеси бла да
кюрешген итле да кёрюне кёзюме.
Бир айны кюрешдим тазалаб къайыкъны.
Эм ахырында чыгъарыб къумдан,
тенгизге ийдим...
Аны къууаннганы, чайкъала толкъунлада.
Къайытма дедим энди джагъагъа.
Кетди ташайыб кёзден.
Энди не джашырыу сизден:
ол къайыкъны — ШАЙЫР эди аты.
Къара кючле сындырыб къанатын,
быргъагъан эдиле джагъагъа.
Къара халкъ да, ангыламайын джукъ,
къара джагъыб кюреше эди анга.
Кёз туурадан тас болду къайыкъ.
Къара таныргъа излемеген къара халкъгъа,
Акъ сёзню бырнак этген къара халкъгъа,
Энди ол келмез бир да къайытыб.
ИТЛЕ БЛА АДАМЛА
Итле чабалла, къабалла деб,
сейир боласа неге?
Итле чабмасала, къабмасала,
ма ол заманда болуренг хайран.
Ит итлигин этеди -
чабады, къабады.
Адам да
адамлыгъын этеди -
кюрешеди болмазгъа алача.
Адамны къабаргъа юреннген
итге уа неди мадар?
Къабаргъа юренннген итни уа
ургъандан башха джокъду мадар.
Бир кюн бир
ычхыныр ол чалдышдан, сынджырдан да,
дагъыда бир гюнахсызны къабар, ачытыр...
Къабаргъа юренннген итни
ургъандан башха джокъду мадар.
ТЕНГИЗ ТАЗАЛАЙДЫ КЕСИН
Тенгиз тазалайды кесин,
адамны кирин къайтара кесине.
Ийнанмагъан былайгъа келсин -
хар не ачыкъ кёрюнюр кёзюне.
Хылымылы затладан толуду джагъа,
ариулаб да келмезча къолдан.
Былай барса — бир талай джылдан
багуш тёбеча кёрюннюкдю джер.
Багуш тёбёде адамгъа уа
мёлекле да келмезле джууукъ.
Джангыз, От энер да Кёкден,
кюйдюрюр аны — къалмазча бир джукъ.
Тенгиз тазалайды кесин,
адамны кирин къайтара кесине.
Ийнанмагъан былайгъа келсин -
хар не ачыкъ кёрюнюр кёзюне
СЁЗДЕН УЛЛУ...
Сукъланама композиторлагъа, суратчылагъа -
тылмач керек тюлдю алагъа:
ким да — кёзю-къулагъы болгъан,
джюреги сокъур, сангырау болмагъан -
сёзсюз ангылайды аланы.
Шайырны иши уа башхады:
ол джазады Ана тилинде.
Аны шийирин
адам улу ангылар ючюн, билир ючюн
ненча тилге кёчюрюрге керекди.
Алай а,
Сёзден баш боллукъ,
неда анга тенг боллукъ
макъам, сурат джокъду.
Сёзден (Хакъ сёзден, Акъ сёзден)
башланнганды адамны Адам болууу,
сюрюуню Халкъ болууу.
Сёзден уллу
сурат, макъам да джокъ:
«В начале было Слово,
и Слово было у Бога,
и Слово было Бог».
СЁЗде барды ЁЗ,
барды Ай бла джулдуз.
Сёзден уллу -
аны Иесиди джангыз.
АНЫ ЮЧЮНМЮ?
Къартлыкъ, ёлюм
келедиле кимге да, неге да:
джерге да, джердегилеге да,
таб джулдузлагъа да Кёкде.
Алай а, Кёкню кесине
джокъду къартлыкъ, ёлюм.
Аны ючюнмю тартады Кёк
бизни кесине былай?
УША
Къууаныр орнуна
хар бир къайгъысыз кечеге, кюннге,
ачыуланаса сен неге, кимге?
Ёмюрлюк тюлдюле джаз бла джай,
джылытыб турмаз Кюн да былай.
Озгъан джангурну джамчы бла къуума,
тёгюлген къанны да къан бла джуума.
Эски джараланы ашландырыб турма -
алгъа къара, башны артха бурма.
Бир зат да кетмейди, билеме, эсден.
Тюз багъа бер тюзге эм терсге.
Алай а,
бюрсюкюнюнг бла, тюнененг бла тюл,
бюгюнюнг бла, тамбланг бла джаша.
Дертли болуб, джер тырнаб да турмай,
джанынг саудан ёлюб да къалмай,
ташдан чыкъгъан терекге уша,
къаягъа ёрлеген терекге уша,
Кёкге баргъан терекге уша.
КЪЫСХА ЁЗДАНЫ-БИОГРАФИЯСЫ ТАШНЫ
Къая кибик бир таш эдим къабыргъада.
Къарауулча къарай эдим къабырлагъа,
къарауулча къарай эдим саулагъа.
«Къарауул таш» эди атым да мени.
Багъалата эди халкъым да мени.
Не эсе да, джюрек тартды тёбеннге -
энгишгеде кёрюннген тюзге, кенгнге.
Сора, тая-тая, тюшдюм ёзеннге...
Сейирсиннген джокъду энди меннге.
Башым аз-буз кёрюне джатама сууда.
«Башын суугъа атхан Таш» - атым мени.
Алгъын орнума киши да къайтаралмаз,
алай а, халкъым сууда къоймаз мени.
...Айланадыла чыгъара джагъагъа.
Туз себгенле да бардыла джарагъа:
«Тауундан юзюлген бла кюрешиб,
не этесиз, керекди ол неге -
къоюгъуз суугъа батыб, ёлмеге».
Энди мен сирелеме джагъада.
«Джагъа таш» дейдиле элде манга.
«Тёнгереген таш» дегенле да бар.
Сюелеме суугъа, таугъа, кюнбетге да къарай.
Ким биледи, тамблам да болур къалай.
АДАМ БЛА НАЗМУ
Адам
«А»-дан
джетгинчи
«Я»-гъа,
тюзелиб да
бошагъынчы
дуньягъа,
кетеди джашаудан.
Кетеди,
кетгенча къаядан.
Муратына джетгинчи -
айтырын айтхынчы,
этерин этгинчи -
тохтайды джюреги.
Бу назму да тохтасын алай.
Келишдириб
магъанасын, кебин,
къыйналмам джазыучуча:
зауаллы адамны джазыууча,
аныча,
бу назму да къалсын джарты.
САПАР БЛА СЁЛЕШЕМЕ
Ёзден улу,
Сёзден уллу,
Сёзден къарыулу
не барды дуньяда?
«Хакъ сёзден уллу
Хакъ сёзден къарыулу -
аны Иесиди джангыз.
Акъ сёз а -
къачан да -
иесинден уллуду,
къарыулуду:
Шайырдан
шийири кючлюдю.
Джырчыдан
ючлюдю джыры.
Къара къайгъы
басыб турса да шайырны,
Акъды сёзю аны.
Къара къайгъыла да
къаралталмайма Акъ сёзню.
Къара кюн да
Акъ сёзлей къалады ол.
Къара кийген иесинден
кючлюдю ол.
Джашауну акъ кийимиди
Акъ сёз.
Ёлюмсюз Хакъ сёзню
келечисиди Акъ сёз».
АКЪСАКЪАЛЛА БЕРГЕН ДЕРС
«Би-сми-Лля;хи-р-рахма;ни-р-рахи;м.
Тюз сёзню джокъду арысы-бериси:
Къарачай адабиятны бёрюсю -
Лайпанланы Билал,
бу «дуаны» джюрегинге сал,
«Ара боранны» да саугъагъа ал»,-
деген эди Бабаланы Ибрахим,
Къайсын джазгъан къагъытны узата,
кесини китабын да къол салыб бере.
Барыбызгъа да Аллахды тёре.
Дараджасына кёре сёлешеди ким да.
Кетдиле Къайсын, Ибрахим да -
джандетли болсунла закийле.
Мени - адабият институтну бир студентин -
«къыяма кишичикге» ушатды Къайсын,
«къарачай адабиятны бёрюсю» деди Баба улу да.
Ала кесген багъадан уллу
сый, махтау да керек тюлдю манга.
Артхаракъда меннге
«Ёмюрлюк поэт» деди Халимат,
Нобель ёчге теджеди Чингиз.
Джюреклери — халал, чомарт,
тансыкъ болгъанма барына кемсиз.
Олжас а?
Унутургъа боллукъмуду билдиргенин
мени юсюм бла да тюрк дуниягъа,
Хакъ сёзге, Акъ сёзге да сюймеклигин:
«Ренессанс (Джангырыу) сезим сени назмуларынга, керти санатда болуучу юч ёлчели бир дараджаны-кераматны бергенди: тарих теренликни, чагъдаш кенгликни эмда келеджекни мийиклигин....
Тюрк халкъла бютеу дунияда тыйыншлы орунларын алыр ючюн, тюрк эсни-ангыны уятыргъа-джангыртыргъа кёб къыйын салгъанса.
Сени бютеу чыгъармаларынг, «Ас-Алан» журналынг да анга шагъатдыла.
Эм тыйыншлылагъа мен «джаса» дейме. Къазах тилде бу сёзню эки магъанасы барды: джаша эмда джарат (живи и твори).
Джаса, мени шохум Билал».
Кёкден келгенча, мийик сёзлеге
тыйыншлы да болмазма мен.
Закийлени джюреклери кенг
болгъаны ючюн айтхандыла алай.
Орусбийланы Фатима уа
«Тюрк поэзияны къартлыкъ джашы»
деб кюлдюрген эди мени.
Артда
«Старая юность тюркской поэзии» деб,
алим сёзюн айтхан эди.
Светлана Червонная уа мени
инсан, миллет хакъларыны ёкюлю этиб,
Къарачайны, Кавказны, бютеу Эресейни да
ёзденлигин, эркинлигин къоругъан деу этиб,
кёргюзтген эди...
Аллай сёзледен сора.
Хомухха да келмей таукеллик,
фахмусузгъа да битмей къанат
къалай къалыр?
«Телини эщигин махтагъан джабар»
деген сёз да келе эсиме,
«закийле умут этген шайыр болалмасам,
кёлюм чыгъар кеси кесимден»
деген къоркъуу да абызырата,
джашай келдим, джаза келдим.
Бир кертини билдим:
Адам — сёзюнден, халкъ — тилинден
билинедиле. Алагъа болмагъан сакъ -
болалмайды не адам, не халкъ.
Къара халкъны
къара таныгъан халкъ этген -
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле.
Аланы харам этгеннни уа -
Аллах да этеди харам.
Динин, тилин
сакълаялса халкъ -
джашарыкъды болмайын талкъ -
джуртун да сакълаяллыкъды,
Элин да къураяллыкъды.
Дининден, тилинден чыкъса уа халкъ,
элинде, джуртунда турса да джашаб -
тас боллукъду,
башхалагъа аш боллукъду.
Муну ангылаб хар бир айдын,
сакъларгъа кюрешмесе халкъын -
къайдады аны айдынлыгъы,
къайдады аны адамлыгъы,
къара таныгъанлыгъы да къайдады?
Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырсанг адамны,
Китабдан, Къаламдан айырсанг адамны -
ол боллукъду дуния малны къулу,
къарны бла, къарын тюбюню
къайгъыларында джюрюрюкдю къуру.
Айырылгъан Къаламдан, Китабдан -
боллукъду сюрюу, боллукъду хайуан.
Залимлеге боллукъду къул-къарауаш,
душманлагъа-джаулагъа боллукъду азыкъ-аш.
Хоу, залимлеге, душманлагъа урлукъду баш.
Бир-бирин а къырлыкъды, бёлюнюб къауумлагъа,
орча кибик эте сюрюучю да алагъа...
Хакъ сёзден, Акъ сёзден хапарлы адамла,
иманлары, билимлери да толу адамла,
къаламгъа, Китабха таяннган адамла -
борчлудула къутхарыргъа адамны, халкъны.
Менден тамадаланы, акъсакъалланы
бу эди манга билдирген дерслери.
Кёзден кетселе да кеслери,
кёлден кетмейди сёзлери аланы.
Ала къарагъанча манга,
ала кёл бергенча меннге,
мен да алай болургъа излейме
ызымдан келген тёлюлеге.
Мен да ол акъсакъаллача,
айтыргъа кюрешеме хакъны:
Къалам бла Китаб, Хакъ сёз бла Акъ сёз -
алАдыла къутхарлыкъ халкъны.
Алагъа къайтаралсакъ адамны, халкъны
борчубуздан чыгъарыкъбыз биз.
ТЕЙРИ АДАМЫ - ТЮЛДЮ ХОРЛАННЫКЪ
Джыйын джанлыны чачхандыла,
къалгъандыла къуру къазакъ бёрюле.
Амантиш итле уа джыйын болуб,
бойсуна, база къонгур аюге,
чабадыла энди алагъа.
Табигъатда да,
джамагъатда да,
адабиятда да
ит джорукъгъа этеме сейир.
Итле эдиле кюрешгенле
Алийланы Умар бла,
Байрамукъланы Джаттай бла,
Орусланы Махамет бла,
Семенланы Сымайыл бла,
Байрамукъланы Халимат бла,
Батчаланы Мусса бла,
Къагъыйланы Назифа бла,
Орусбийланы Фатима бла...
Кетдиле ала — замансыз, ажымлы.
Къазакъ бёрюлени да кёрмейме энди,
улугъанларын эшитген болмаса -
элде джашаргъа мадар болмай,
чегетде, тауда айлана болурла.
Къайры къарасам да — итле:
иелерини чурукъларын джалай,
къалгъанлагъа аман тишлерин кёргюзте,
джыйын-джыйын айланадыла ала.
Итлеге къошулгъан бёрюлени да кёреме -
ёлгенлери ашхы эди андан эсе...
Шайтанлагъа къошуласа къалай,
Тейри джаратхан адам эсенг.
«Адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ»,-
деучю эдиле элде къартла.
Башха тилден сёз къошмай,
къалай таза сёлеше эдиле ала.
Къолларында — мынчакълары,
джанларында — бычакълары:
тарих къайнакъла, тил къобанла -
тауусулдула, кетдиле ала да...
Артха къалса да — аман къалыр:
кёб болгъандыла маскеле, итле.
Алай а, бёрю улууну эшитеме да
къайдан эсе да -
таудан, чегетден, джюрекден эсе да -
кёлюмю басама.
Джазама:
итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Тейри адамы тюлдю хорланныкъ.
ДЖАША
Тенгиз юсю - акъ джелпекледен толу,
акъкъанат мёлекле тюшген кибик Кёкден.
Акъ дууадакълагъа да ушайдыла ала...
Къарайма, тута-тута къолум бла джюрекден.
Кёк - чууакъ, кюн да - джылы, рахат.
Тенгиз джагъа - меничаладан толу.
Этиб турма да дуниянгы ахырат,
джаралы джюрек, сен да бир солу.
Къайыкъла бла шош тенгизде джюзгенледе,
джокъдуму дейсе джюз тюрлю сагъыш, джарсыу?
Алай а, аланы къайгъыларын ала болур суу...
Айыб — джанлары саудан ёлгенлеге.
Джюрек, къайгъылагъа хорлатма кесинги,
къара тенгизде акъ джелпеклеге уша.
Джарсый, къыйнала билгенинг кибик,
къууана, ышара да билесе. Джаша.
ДЖАНГЫДАН БАШЛАНЫР ДЖАШАУ
Келмей къаллыкъ тюлдю Ахырзаман.
Сау къаллыкъ тюлдю джангыз бир адам.
Джукъланныкъды Кюн да Кёкде,
джукъланныкъды джашау да джерде.
Дуния чачыллыкъды къуралгъаныча,
боллукъду хар зат китабладача.
Ауалы болгъанны ахыры да болмай,
къалай къалыр?
Кеси аллына къуралгъан эсе дуния,
чачылса да - къуралыр джангыдан,
алай а, айтылгъан кибик китаблада,
бир Кюч джаратхан эсе аны,
сОра,
къыяма къышдан сорА,
Къыямат кюн келир,
адам улу
ызына тирилир.
Уллу Тёреден-Соруудан сора,
ким — джаханимге, ким — джандетге
тюшерле да,
джангыдан башланыр джашау...
НАЗМУЛАРЫМА КЪАРАЙ
1
Бир-бир назмум
толусу бла ачыкъды
джангыз кесиме
эмда
Аллахха.
Джанымдан юзюб салгъанма анга джан.
Манга джан салгъан а — Аллахды.
Аны себебли, айтыргъа боллукъма:
Аллахны манга юлюшюнден
мен да юлюш чыгъаргъанма Сёзге.
Анга -
Аллах да разы болур деб,
этеме умут: алайсыз
ол — Акъ сёз болургъа
унамаз эди...
Хоу,
Аллах берген джанымдан
юзюб,
сёзге салгъанма джан:
Хакъ сёзча, Акъ сёз да
Аллахданды деб,
аны ючюн айтама.
Аллах берген джанымдан юзюб,
джан салгъан Сёзюм,
Аллахдан башха кишиге
къуллукъ этмез.
Аллах буюргъанча -
инсан, миллет хакъларын джакълай -
джашар эмда ёлюр.
2
Акъ сёзюм — Акъ бийчем
толусу бла ачыкъды
джангыз кесиме.
Сиз кёрген,
сизге кёрюннген -
тыш кийимиди джангыз.
3
назмуну атыды башы.
4
«Ишни аллы бла ахыры»
дейдиле. Эм алгъа -
назму джаза тургъан адам
айтхан болур эди аны.
5
кърал не бек ачыуландырды мени
«къысмагъыз джаулукъ,
киймегиз бёрк,
иймегиз сакъал» деб.
Бир-бир назмуму башына атарыкъма джаулукъ,
бир-бир назмума кийдирликме бёрк,
бир-бир сёзюме ийдирликме сакъал.
Эталлыгъын аямасын кърал.
КЪЫЯМАТ КЮННГЕ КЪАЛМАГЪАНДЫ КЁБ
Узун тюлдю ёмюрю адамны.
Адам кеси да -
Аллах буюргъанча джашамай -
къысхартады, къыйын да этеди аны.
Кёзбау затлагъа ийиб эсин,
дуния малгъа, нафсына... хорлатыб кесин,
батыб харамгъа, гюнахха,
дагъыда дау салады Аллахха.
Джандетге тыйыншлы болалмай адам,
къысталгъан эди андан.
Джер джандетге да болалмайды тыйыншлы -
джокъду джюрегинде толу иман, тынчлыкъ.
Тонай, къыра, джаралы эте бир-бирин,
адам улу къайгъыда ашырады ёмюрюн.
Хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын кёрсем аны,
«Аллах джаратхан болмазмы адамны»,-
дерим да келеди.
Аллах джаратхан джан
шайтаннга, ибилисге къул
къалай болады?!
Диним, тилим, джуртум, халкъым деб,
кюреше эсе ким,
Ала ючюн сермеше эсе ким -
инсан, миллет хакъларын джакълай эсе ким -
ёзден да, бий да, шыйых да — олду.
Уллуду тёзюмю Аллахны.
Джаратхан джанларыны кёрюб терсейгенлерин,
тюшюнюрге, тюзелирге береди мадар,
береди заман.
Джолну — джаханимге не да джандетге
кеси сайлайды адам.
Узун тюлдю ёмюрю адамны.
Дагъыда аны
кюрешеди джашаялмай рахат.
Болгъанча дуния, барды ахырат.
Анга да ийнанмайды адам.
Сора,
Не этсин келмей ахырзаман.
Джандетге, джерге да тыйыншлы
болмады эсе адам,
сора,
не этсин келмей ахырзаман.
Тохтамайды хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ,
барады кёбейе мурдарлыкъ, тоноу.
Къыямат кюннге къалмагъанды кёб -
барыбызгъа да этилир оноу.
КАВКАЗ
1.НАРТ КЪАБЫРЛАГЪА КЕЛТИРМЕЗМИ ДЖОЛУМ
Джабаль ан-Нурда къылсам да намаз,
турады эсде Ата джурт Кавказ.
Асыллагъа - шейитлеге, шыйыхлагъа -
сынла кибик, сюеледиле таула.
Этегинде Кавказ тауланы
кёреме мен нарт къабырланы.
Ёлеме неда сакъат болама деб къарамай,
къанларын, джанларын аямай,
сый-намыс ючюн, эркинлик ючюн,
хакъ ючюн, дин-тил-джурт ючюн
кюрешген, сермешген минги таулула
джатадыла ол нарт къабырлада.
Джети башлы эмегенле бла,
эки башлы къартчыгъала бла да,
темирле бла, къурчла бла да
сермешгенлЕ джатадыла алайда.
Таула алагъа дуа, джыр-назму эте,
сюеледиле, башлары Кёкге джете -
таулулары бла ёхтемленедиле ала,
таулары бла ёхтемленнген кибик таулула.
Бир-бирине тыйыншлыдыла ала.
Меккада, Мединада къылсам да намаз,
кёз аллымдан кетмейди Кавказ.
Тыйыншлы болуб джашауум-джолум,
нарт къабырлада табылса орун -
башха насыб тюлдю керек:
Кавказ дей кюкюрейди джюрек,
Кавказ дей, ары узалады къолум:
Нарт къабырлагъа келтирмезми джолум?!
2.КАВКАЗ
Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Аллахдан сора, эсимде - Кавказ.
Ата-баба къабырла да — анда,
нарт-алан къалала да — анда.
Келе эсек да Адамдан-Хауадан,
халкъ болгъанбыз анда — таулада.
Аладанды бизде — мийиклик, беклик да,
тазалыкъ, ётгюрлюк, адамлыкъ, ёзденлик да.
Халкъ джуртуна къалады ушаб,
алайда туууса, ёссе, турса джашаб.
Бир халкъны бёл да экиге,
джарымын кёчюр да тюзге,
сора,
талай ёмюрден къара:
эки халкъ болуб турурла ала.
Динлери, тиллери турса да тюрленмей,
тюздегилени кёрюб, къалмазса илгенмей:
бет къанлары да башха тюрлю,
халилери да башха тюрлю.
Башха болгъанча тау бла тюз,
алада джашагъанла да башхалла алай.
Мийик джуртум, джан джуртум Кавказ,
сенсиз къалсакъ, болурек къалай?
Ата-бабаларыбызны
терлери, къанлары, джанлары да — сенде.
Ала атагъан джер-суу атла бары,
уллу къууанчдыла бюгюн да бизге.
Ие этерге кюрешгенликге
къайсы калак да былайгъа кесин,
Ана тилибизде джер-суу атлалла
Ата джуртубузну ёлчеси, чеги.
Аны ючюн кюрешедиле
джер-суу атларыбызны тюрлендирирге,
алай бла душманла излейле
ие болургъа джерибизге.
Ёмюрледен келген тарихибиз
сакъланады джерибизде эмда тилибизде.
Бизни джерсиз, тилсиз, тарихсиз да къояргъа
аны ючюн кюрешедиле итле.
Динибиз бла уа кюрешедиле нек?
Динибиз бла уа кюрешедиле нек:
Аллахдан башха илях джокъду дегени ючюн,
Аллахдан башхагъа къуллукъ этмегиз дегени ючюн,
тилигизни, джуртугъузну — къауумугъузну сакълагъыз дегени ючюн,
сыйыгъызны-намысыгъызны сакълагъыз, адам болугъуз дегени ючюн...
Бизни хайуан, джаныуар, манкъурт этерге кюрешгенле,
бизни динсиз, тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешгенле,
ангыбызны, эсибизни къурутургъа кюрешгенле,
тарихибизни - къум, кесибизни къул этерге кюрешгенле
ангыламагъан барды бир зат:
ала дуния мал ючюн этелле къазауат,
биз а — инсан-миллет хакъыбыз ючюн,
динибиз-тилибиз-джуртубуз ючюн.
Ала къалай хорларгъа излейле бизни,
бизни - ёрге тутханланы Китабны-Сёзню?
Тейри адамларын шайтан адамла
къалай хорларгъа этелле умут?
Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Аллахдан сора, эсимде — Кавказ.
Кёз аллымда - ёлгенле, саула.
Кёкге джете адамла, таула...
Къарайма ары, къарагъанча Кёкге:
къарайла андан шыйыхла, шейитле.
Джазама назму, къылама намаз:
Аллахдан сора, эсимде — Кавказ.
АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ СЕБЕБ
Джуртда Джангыз Терекни -
Кёкню келечиси Сыйлы Терекни,
мингджыллыкъ Тейри Терекни -
къадарына этгенлей сагъыш
джашайма къыркъ джылымдан бери.
Душманла келиб кесмелле аны,
биз кесибиз ёлтюрдюк аны.
Исса файгъамбаргъа аны
аны ючюнмю ушата болурма?
Аны кесиб, андан юй ишлеб,
джашаргъа умут этген терсакъылны,
Кёк чамланыб, чартлаб уруб,
кюл этмедими юйюн, кесин да?
Джангыз Терекни кесген кибик,
бюгюн да Ана тилибизни
ёлтюре тургъан кесибиз шойбуз -
дуния малны баш кёрюб андан.
Кёк чамланыб, урур деб,
анга да этмейбиз сагъыш.
Джангыз Терекни джазыуу да
бир джукъгъа тюшюндюрмейди бизни.
Джуртда Джангыз Терекни тюл,
кесини аягъын кесген эди халкъ,
тарих тамырын кесген эди.
Энди кеседи Ана тилин
Джангыз Терекни кесгенча.
Кёк урмай къоярмы бизни,
тюб этмей къоярмы бизни?
Джангыз Терекни кесгенликлерине,
ол къалмады ёлюб:
бир ёмюрден тирилиб,
Сёз болуб, Китаб болуб къобду ёрге.
Ана тилибиз болмаса сау,
Джангыз Терек тирилирми эди алай?
Огъай. Тил ёлсе,
хар не да ёледи — тирилмезден.
Джуртда Джангыз Терекге да,
аны кесген къарангы халкъгъа да
этеме сагъыш.
Андан бери бир ёмюр ётсе да,
окъургъа-джазаргъа юренсе да,
алкъын
къара танымайды къара халкъ.
Алгъын Джангыз Терекни кесгенча,
энди Ана тилин кесиб, кюрешеди.
Джангыз Терекге да,
Ана тилибизге да,
окъуй-джаза билгенликге,
къара танымагъан адамларыбызгъа да -
бютеу халкъыбызгъа, джуртубузгъа да,
башха мадарны туусуб,
кесими кючюмю да тауусуб,
Аллахдан тилейме себеб.
ДЖАРДАН КЕТМЕЙ НЕ ЭТГИН?
«Сокъурла алим болсала,
джол кергюзтюучю болсала,
джардан кетмей не этгин?»
Лайпанланы Нюр-Магомет
Сокъур - джол уста болса,
халкъ да ызындан барса -
джардан кетмей не этгин?
Сокъур - Эл башчы болса,
кёргенлени кёзлерин
къармагъынчы тохтамаз.
Сангырау къулакъ — эл бузар,
джарым молла — дин бузар,
джарым шайыр — тил бузар...
аланы уа ким озар?
Аланы уа барын да
джарым Башчы озады.
Ол башчылыкъ этген Эл,
къалай къалыр тюб болмай?
Аллах, сакъла, Эл башчы
болгъандан сокъур, сангырау...
Ол - халкъны да кесича
этмесе, тынчлыкъ табмаз.
Болмагъанны кесича,
ол къурутмайын къоймаз.
Ол тюлдю, башха затды
сейир этдирген мени:
джарым адам къралгъа
къалай болады Башчы?
Сокъур, сангырау адамны
Башчы эте эсе халкъ,
сора неге джылайды,
бола барабыз деб талкъ?
Ёзден келсе оноугъа,
къулланы азат этер.
Къул келсе уа оноугъа,
ёзденлени къул этер.
Джюреги сокъур, сангырау
къалай болады Башчы?
Алай эсе, халкъны да
болмаз кёзю, къулагъы.
Джарым адам баш болса,
толу адам тюб болур.
Джангыз мен ангыламагъан:
ол мискин, джарым адам
халкъгъа-элге-къралгъа
къалай болады башчы?
Толу адам — джарымгъа,
ёзден адам да — къулгъа
хорлата эсе кесин,
Эй, адамлыкъ-ёзденлик
толу болмаз алада.
Сокъур - джол уста болса,
халкъ да ызындан барса,
кёрген, билген адам да,
джукъ айтмай, тынгылаб турса,
джардан кетмей не этгин?
ЮЧ К
Юч К -
юч Кюн,
юч Керамат -
Кязим, Керим, Къайсын.
Шийир Кёкде,
мийик Кёкде
юч къанатлы:
Кязим, Керим, Къайсын.
Хакъ поэтле:
Тейри адамлары,
Тейри шайырлары -
Кязим, Керим, Къайсын.
Джети къат Сёзню
юч къаты -
Кязим, Керим, Къайсын.
Джет къат Кёкню
юч къаты -
Кязим, Керим, Къайсын.
Юч К.
Ючден дагъан таймаз.
Алагъа таянмай,
джангыз бир назмучу
Шийир Кёкге чыкъмаз.
Юч К -
юч къаты Кёкню.
Къалгъан тёрт къатын
къойгъандыла бизге
эмда
келликлеге …
Акъ сёзню уясы -
Шыкы, Гюрходжан, Чегем.
Учуб чыгъыб аладан
Кязим, Керим, Къайсын
ачалдыла джол
джети къат Сёзге,
джети къат Кёкге.
Таяна алагъа.
Чыгъалсакъ, джеталсакъ
джетинчи къатына Кёкню,
сора, къалмайды кёб,
тюберге...кесине
Тейрини.
ТИЛНИ МИЙИКЛИГИ
Хапар
сюркеле келеди да,
турады ёрге,
бурула Акъ сёзге —
джыргъа-назмугъа.
Сюркелген сёз —
ол тюздю, хапарды,
сюелген сёз а —
тауду, назмуду.
Сюелген сёз,
шын тургъан сёз -
олду назму.
Акъ сёз — акъ тауду.
Тилни баш къусханыды
Акъ сёз.
Акъ сёз. бла ёлчеленеди
шайыр джюрекни ургъаны да.
Хапарны барды кенглиги, узунлугъу, теренлиги.
Мийиклик а Акъ сёзде барды джангыз.
Аны ючюн кёбдюле шайырла таулада,
мийиклик джаратады аланы.
Ала да джаратадыла мийикликни —
Акъ сёзню.
Сабий сюркеле келиб, турады ёрге.
Кёзю дуниягъа кенг ачылыб,
джангы джюрюб башлагъан сабийди назму.
Сабий ушайды назмугъа.
Сабийге ушайды назму.
Тилни ёрге тургъаны,
аякъ юсюне тургъаны,
баш къусханы,
Кёкге джууукълашханы -
олду Акъ сёз .
2
Хапар, джыланча, сюркелиб джюрюйдю,
Акъ сёз а, къанатлыча, учуб.
Къара сёз ушайды джерге,
Акъ сёз а — Кёкге.
Дуния сёз — джинденди,
Акъ сёз а — Тейриден.
ТЫШ ДЖУРТДА
Тенгиз джагъада юйюм.
Тюб къаты — таш, баш къаты — агъач.
Алай а, азды къууанч.
Чайкъалады кёлюм.
Таш бла агъачдан болса да юйюм,
«Таш бла Терек» болса да сёзюм -
ол бир джагъадады кёзюм:
андадыла халкъым, элим.
Биргемедиле диним бла тилим,
аладан къалгъан — джалгъан, ётюрюк.
Джуртуму, халкъымы да кёлтюрюб,
келтиралсам эди бери -
ёмюрде да къарамаз эдим
ол бир джагъагъа, Тейри...
Басхан кючюк да турады къансыб.
Ол да джуртха болгъанды тансыкъ.
Мени къайытмазымы билгенле таулагъа,
келтирген эдиле аны саугъагъа.
Бир къадау таш барды бачхамда,
къатында да бир джашил терек.
Алагъа къарай джарлы джюрек,
тюшгенча болады джуртха.
Тенгиз джагъада юйюм.
Тюб къаты — таш, баш къаты — агъач.
Алай а, азды къууанч.
Тохтаусуз чайкъалады кёлюм.
ЮЧЕУЛЕН ДЖАЗАБЫЗ...
Сезеди, эшитеди, кёреди джюрек:
эки имбашымда эки мёлек,
бир-бири бла да сёлеше, кенгеше,
сууабларымы, гюнахларымы
джазадыла тохтаусуз.
Кесим да джазама тохтаусуз
бютеу гюнахларымы, сууабларымы:
адамлагъа деб тюл,
Аллахха деб джазама аланы.
Адамлагъа деб джазгъанларымда,
тюзюн толусу бла айталмай,
бир тизгин, бир сёз болса да,
терс джазгъаным болады.
Аллахдан а бир джугъуму,
излесем да - джашыраллыкъ тюлме:
хар бир ургъанын джюрекни,
толусу бла этеме ачыкъ.
Мёлекле тюшюрелле къагъытха
хар бир гюнахымы, сууабымы.
Мен а ангылатыргъа да кюрешеме
нек этгеними аланы.
Аллахдан болса буйрукъ,
Анга деб джазгъанларымы,
не бек къыйын болса да,
адамлагъа да этерме ачыкъ.
Аланы окъуй, кесигизни да
этгенлеригиз тюшерле эсге:
менден да, кесигизден да
кёлюгюз чыгъаргъа да болур.
Сууаб-гюнах дефтерлерими
джазабыз ючеулен:
эки мёлек эмда кесим.
Эсим а, эсим
Къыяма кюнде айланады...
КЮРЕШИУ
Суууталмайла кюйюб баргъан санымы -
чурумун табалмайла аны.
Иш тёнгекде тюлдю — джюрекдеди,
ауругъанын ангыламайла джанымы.
Дохтурла кюрешелле багъыб адамны санын.
Джанын а, джанын -
излеселе да багъалмазла ала:
джан бойсунады джангыз
Аллахха.
Алай а, адамда болмаса иман,
кетерге излейди Аллахына джан.
Ол бермейди адамгъа тынчлыкъ-тынгы,
тюшюндюрюрге кюреше аны.
Тюшюнмесе адам,
джан
къачады андан,
бурула да къарай тёнгегине,
кетеди Аллахына, Кёкге.
Адам болса харам,
анга
Аллах берген джан,
къалай болур халал?
Дохтурла кюрешелле къутхарыб санымы,
мен а кюрешеме къутхарыб джанымы.
Билеме иги:
джанымы къутхаралсам,
джаным да къутхарлыкъды мени.
ДЖЮРЕК, ТАУУСУЛ АЛАЙ
Джашау адамны абызыратады къалай:
сынташлыкълагъа башлагъанма къарай.
Къоркъмазча болурча, таб, ёлюмден,
быллай бир арыгъанма неден?
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк тюлдюле керек:
арыгъанды, джарылгъанды джюрек.
Излемесе да тюшерге къабыргъа,
излейди тохтаргъа, солургъа.
Джюрекге уа — аллай мадар джокъ.
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
болгъан, боллукъ ишле да — бары,
джер, кёк, аладагъыла да — бары,
джашау, ёлюм да, дуния, ахырат да -
джашайдыла бары анда.
Сора, боллукъмуду тохтаргъа джюрекге?
Огъай — анга буюрулмагъанды ёлюрге:
тауусуллукъду ол бурула-кёче
Акъ иннетге-сёзге-ишге.
(Къара иннетге-сёзге-ишге
бурула тауусулгъан джюрекле уа -
не дерге боллукъду сизге уа?
Акъ джюрекде Аллах джашайды,
къара джюрекде уа — шайтанла, джинле.
Кимни, нени ийсенг джюрегинге,
ала оноу этелле сеннге,
алагъа этесе къуллукъ).
Къара кючле бла кюреше, сермеше,
кесинги Акъ иннетге-сёзге-ишге юлеше,
къуллукъ эте Тюзлюкге, Хакъгъа,
къара таныта адамгъа, халкъгъа,
джюрек, тауусул алай.
КЪЫШ
«Я — кара Господня. Если вы не совершали смертельных грехов, Господь не пошлёт вам кару в лице меня!». Чингисхан
Джашыртын къабхан ит тюлдю
Тейрини къышы:
келеди,
узакъдан огъуна билдире хапарын.
Чыммакъ акъ болса да къары,
джанланы бАрына
излетеди ышыкъ.
Бир мазаллы акъ къуш къоннганча келиб,
джууукъ тауну да агъартханды къар.
Джаны саудан къалмазча ёлюб,
хар ким башына этеди мадар.
Джылы кийимин киеди халкъ,
чегет а — джайгъы кийимин да тешиб,
къоркъмагъанын билдиргенча къышха,
сюеледи, юсю-башы — джалан.
Чапыракъларын, къанатлыларын да
тюшюре эсге, сюеледи чегет.
«Аласыз - манга къууанч, джашау джокъ,
джыр, ауаз да джокъ манга аласыз.
Джап-джашил терек эдим.
Керек эдим
кийикге, джаныуаргъа, къанатлыгъа да.
Энди уа,
сын ташха ушайма...».
Былай айта эсе да, ким биледи, чегет.
Сын ташлача сюеледиле терекле,
къабырлагъа ушайды чегет.
Алай а,
джашыртын къабхан ит тюлдю къыш -
энеди ачыкъ
Кёкден джерге,
таудан ёзеннге.
Бёлмейди ол джамагъатны
къулгъа, бийге, ёзденнге.
Бай, джарлы деб да къарамайды.
Барыбыз да бирчабыз анга.
Хар ким хазырланнганына кёре
тюбейди анга.
Къыяма къышда Къыямат кюнню
эсге тюшюрген
бардыла халла.
Къымыжа болуб, сюеледи чегет,
ахырзаман келгенча джерге.
Сын къатхандыла терекле,
Къыяма кюн,
адамла тирилиб,
къабырларындан тургъанча ёрге.
Келеди гитче къыш, аман къыш
Уллу Аман Къышдан айта хапар.
Болгъандан, боллукъдан да айта хапар,
джауады къар.
Тауну, тюзню да джабады къар.
(Мени сагъышым а — тар:
гитче аман къышха да,
Уллу Аман Къышха да
хазырмыды Къарачай-Малкъар?!).
БИЛЕМИСЕ?
Сеннге деричи джюз къызны
къысхан болурма кёкюрегиме.
Джюрегиме уа, джюрегиме
къысханма джангыз сени.
КЪАЧХЫ ЧЕГЕТ
Келгенди къач.
Чапыракъсыз, къанатлысыз,
сын болуб, сюеледи агъач.
Чегетде терекле къач ала,
чапыракъсыз къалгъандан сора,
ушайдыла къыямат кюн адамлагъа.
Кёзбау джашиллик кетгенден сора,
болады ачыкъ агъачны агъачлыгъы.
Къарайма чегетде агъачлагъа -
не бек ушайдыла ала адамлагъа:
кими къысха, кими узун,
кими базыкъ, кими субай,
кими къынгыр, кими тюз,
кими бутакълы, кими бутакъсыз,
кими къуу, кими джашил,
кими кёгетли, кими къаратон,
кими къарт, кими джаш;
кими суу бойнунда,
кими таш башында,
кими башхала бла бирге,
кими къазакъ болуб, айры,
кими тикде, кими тюзде,
кими мийикде, кими алашада...
Тереклени джазыулары да
ушайдыла адамланыкъылана:
маджалларына алгъа джетеди ёлюм.
Джуртда Джангыз Терек а
тюшюреди эсге джазыуларын
Шыйыхны, Хаджини,
Джырчыны, Шайырны...
Таб, Исса файгъамбарны да тюшюреди эсге.
Келгенди къач.
Берекет, къууанч
кетгенди табигъатдан.
Къыяма къышдан, ахыратданча,
урады джел.
Къыямат кюн адам улуча,
тозураб юсю-башы,
бети саргъала, къарала,
сюеледи чегет.
Келгенди къач.
АЛЛАХ КЕСИ АТАР МАНГА АТ
Тёнгегиме — талай он джыл.
Джаныма уа — минг-минг джыл.
Къалюбаладан бюгюннге дери
болгъан бары - эсимдеди мени.
Сюргюнде
Минг тогъузджюз элли бешинчи джыл,
онекисинде нисан (апрель) айны,
джагъасында Кок-Сайны (Кёк сууну),
Кок-Сай совхозну бачхасында
тёнгегим келгенди дуниягъа.
Джанымы уа къачан джаратылгъанын -
аны джаратхан Кючден башха -
билмейди бир киши да,
билмейме кесим да.
Кёкде джаратылгъан джанымы
джерде джюрюген тергеуле бла
ёлчелеген къыйынды:
тёнгекни ёлчеси — башха,
джанны ёлчеси — башха.
Алай а,
мен шайыр болгъаным себебли,
бир башха туугъан джылым да
болургъа боллукъду мени.
Мен билмейме къайсы тилде
сёлешгенлерин Адам бла Хауа.
Алай а, мен — шайыр -
туугъанма къарачай тил бла бирге,
эшта, ёллюк да болурма
аны бла бирге.
Юч туугъан кюнюм барды мени:
тёнгегими туугъан кюню,
джанымы джаратылгъан кюню,
тилими къуралгъан кюню.
Ючюсюню бирлигиди адам,
ючюсюню бирлигид шайыр.
Тёнгегиме кёреди джырым.
Джаныма кёреди джырым.
Тилиме кёреди джырым.
Тёнгек-Джан-Сёз.
Быладан къуралады Ёз.
Джер бла Кёкденди адам.
Насыблы, насыбсыз да болурму андан?
Джан тартады Кёкге,
тёнгек а — джерге.
Аланы байлаб тургъан а -
Сёздю.
Джер да, Кёк да,
джан да, тёнгек да,
джашау, ёлюм да,
дуния, ахырат да,
къалюбала, ахырзаман да
кёрюнедиле Сёзде.
Тёнгек бла джанны
къайгъыларын, къоркъууларын,
къууанчларын, джарсыуларын -
джашауларын
суратлайды Сёз.
Джан бла тёнгекча,
Сёз да бёлюнеди экиге:
Кёкден келген Хакъ сёзге
эмда
джюрекден чыкъгъан Акъ сёзге.
Алай а,
Хакъ сёз болмагъан джерде,
Акъ сёз да болмайды.
Хакъ сёздеди, Хакъ сёзденди
Акъ сёз да.
СЁЗдеди ЁЗ да.
Бу фикирге
мен кёб кере къайытама.
Айтама,
джашырмай джукъ:
Дин, Тил, Джурт -
ючюсюню бирлигиди Халкъ
Джан, Сёз, Тёнгек -
ючюсюн бирлигиди Адам.
Тёнгегиме — талай он джыл.
Джаныма уа — минг-минг джыл.
Джуртума да — талай минг джыл,
халкъыма да талай минг джыл...
Аланы сыйындыралсам Сёзюме -
шайыр дерге боллукъду меннге.
Къуллукъ этдиралсам а аланы Хакъгъа,
Аллах кеси ат атар манга.
ДЖЮРЕГИМДЕГИЛЕ
1
Темиркъазакъ джулдузну джарыгъында,
Къарчаны Къадау Ташыны къатында,
Кёкге къараб, ант этеди къазакъ бёрю
Джуртда Джангыз Терекни дертин,
кесилген Тейри Терекни дертин
амантишледен, душманладан да алыргъа...
Аны бла бирге джалбарады Тейриге,
онг бер деб, Джангыз Терекни тирилтирге.
2
Бёрю улуу титиретеди кечени...
Мен тынгылайма, ангылайма аны -
мен да адамыма Тейрини.
Итни иеси барды, бёрюню уа - Тейриси.
Тейриге къуллукъ этгенле, Тейриси болгъанла
бир-бирибизни ангылайбыз биз.
Тейрини келечисиди Хакъ поэт джерде.
3
Кесилген Джангыз Терек да,
улуй тургъан къазакъ бёрю да,
тынгылаб тургъан Къадау таш да,
джана тургъан Темиркъазакъ да -
джюрегимдедиле, джюрегимдиле мени.
НЮРКЪАНАТ ТАУУШ
Бу Тау бизни сакълагъанды келген джаудан.
Джаугъа бермем мен да аны джаным саудан.
Халкъны азатлай шайтанындан-итинден,
Европаны эм мийик межгитинден -
эки минаралы чыммакъ акъ Минги Таудан
къычырама азан.
Не ючюн къуралгъандыла таула джерде?
Бизни къаратыр ючюнмю ёрге?
Бизни джууукъ этер ючюнмю Кёкге?
Биз азан къычырыр ючюнмю аладан?
Бары да, бары да.
Хакъ сёзню айтханла тюбешген джерди Акъ тау,
Акъ сёзню айтханла тюбешген джерди Акъ тау.
Хакъгъа къуллукъ этген джигитле, шыйыхла, шайырла
тюбешелле былайда — ёлгени, сауу да.
Джуртубузну
ташы, тереги, ёзени, тауу да.
бирча багъалыдыла бизге.
Европаны къараб башындан,
Акъ таудан къычырама азан.
Минги Таудан Джабаль ан-Нургъа дери
Таула къатлайла аны.
Азан таууш кючлейди дунияны.
Нюркъанат таууш кючлейди дунияны -
джюреклерин, джуртларын да адамланы.
Джайылады Кёкню, джерни да джарыта.
Энеди Кёкден джерге,
чыгъады джерден Кёкге:
Аллаху акбар.
СЫНАЛГЪАН ЗАТ
Ала кёре эдиле чегетни,
мен а — терекни.
Сакъларгъа чакъыра чегетни,
кесе эдиле терекни.
Терегин къойгъан кесерге,
чегетин да тюлдю къутхараллыкъ.
Терекде кёрмегенле чегетни,
чегетде кёрмегенле терекни -
сизден джетеди къыйынлыкъ,
сИзсиз келтирген къыйынлыкъ
терекге, чегетге да.
Сёзюгюз да -
ётюрюк, кёзбау, керексиз...
Чегетни къалгъанын терексиз
кёре тургъанлай,
сиз кимге, неге тартасыз Орайда?
Аюню кёре тургъанлай кесин,
нек этесиз ызлагъанча ызын?
Не бет, не ёт, не фахму джокъду сизде...
Ассы бола Кёкге,
сынджыргъа, тегенеге, сюекге
ауушдуруб Эркинлигин,
итге бурулгъан бёрю,
Къара багъанагъа
такъмазмы сени Тейри?
Чокуна афендини
«Сакъла, кесме!»,-
дегенине да къарамай,
Джуртда Джангыз Терекни кесиуден
башланнган эди
чегетни къырыу, къурутуу да.
Тирилиуюнден терекни
башланныкъды тирилиую чегетни да.
Мен ма аны ючюн этгенме ант
Джуртда Джангыз Терекни тирилтирге.
Бош кюрешесиз мени терилтирге
кюмюш сынджырыгъыз, алтын тегенегиз бла,
кёкюрегигизде да ибилис такъгъан
къалайларыгъыз бла.
Мен «къара» дейме къарагъа,
«акъ» дейме акъгъа.
Къуллукъ ючюн къул болмайма мен,
дуния малгъа сатылмайма мен,
къуллукъ этеме джангыз Хакъгъа.
Мени джуртдан айырыргъа боллукъду,
джашаудан айырыргъа да боллукъду,
Хакъ сёзден, Акъ сёзден а — огъай.
Иймандан, Тилден
ёлюм да айыраллыкъ тюлдю мени.
Алагъа тюз тургъанымды, бек болгъанымды
эки дунияда да юлюшлю этерик мени,
ёлгенимден сора да тирилтирик мени.
Ол затха
тюшюндюредиле мени,
кёллендиредиле мени,
ийнандырадыла мени,
юретедиле мени
Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл.
АХЫРЫМА ДЖУУУКЪЛАША
Джерден чыкъгъан отдан
къутулургъа боллукъду,
Кёкден келген Отдан а —
огъай.
Эки имбашымда мёлеклени
джазгъанларын окъуб,
айтама алай,
сёлешгенлерин эшитиб,
айтама алай.
Ахырзаманны келлигине
къалмагъанды бир да экилигим.
Аллахха джазылгъан затны,
бар-джокъ эсе да эркинлигим,
окъудум...
Тюшмю эди ол? Огъай.
Джети къат Кёкге да къарай,
эки имбашымдагъылагъа да къарай,
джазама.
Мени юсюмден мёлекле джазгъанча,
ёмюрде да джазалмам кесим.
Гюнахым-сууабым, тюзюм-терсим -
кёз туурама келедиле бары.
Мёлекле джазалла гюнахымы, сууабымы.
Не ючюн этгеними уа аланы
джазаргъа керекме кесим.
Къыямат кюн
ата-ана, эгеч-къарнаш,
сабий-субий, къарт-джаш,
тийрем, элим, халкъым,
бютеу адам улу
къараб тургъанлай,
тынгылаб тургъанлай,
джууаб берирге керекме Аллахха
хар бир иннетим, сёзюм, ишим ючюн да,
этгеним, этмегеним ючюн да
Чегинде джандет бла джаханимни
эм баш Тёрени аллында,
бютеу халкъны аллында
хар бир иннетим, сёзюм, ишим ючюн
джууаб берирге тюшерин
кёреме да,
джангыдан келеди джашарым,
башха тюрлю келеди джашарым,
башха тюрлю келеди джазарым...
Башха тюрлю башлайма джашаб, джазыб.
Болса насыб,
къоркъуууму къууанчым джабар,
гюнахымы сууабым дженгер.
Адам болургъа кюрешгениме
Къадау ташым да шагъатлыкъ этер,
Джангыз Терегим да шагъатлыкъ этер,
Къазакъ бёрюм да шагъатлыкъ этер,
Темиркъазакъ джулдузум да этер шагъатлыкъ.
Кязмимни джаралы джугъутуру да этер шагъатлыкъ,
Сымайылны Минги Тауу да этер шагъатлыкъ.
Къайсынны джаралы ташы да этер шагъатлыкъ,
Хакъ сёз бла Акъ сёз этселе шагъатлыкъ,
келир кёлге-джюрекге рахатлыкъ.
Къутхарырла Отдан Китаб бла Къалам,
мен алагъа тыйыншлы болалсам.
Эки имбашымда эки мёлекге да
бере салам,
ахырыма къалмагъан эсе да кёб,
башха тюрлю башлагъанма джашаб,
башха тюрлю башлагъанма джазыб.
Болса насыб,
къызармаз бетим Аллахны аллында,
къызармаз бетим миллетни аллында.
НЕДИ БАШХАСЫ АНЫ?
Къарны бла къарын тюбю
бийи болса адамны,
хайуандан, джаныуардан
неди башхасы аны?
АННА-МАРИЯ БЛА ТОЙ
1
«Анна» деб, атынгы айтсам,
«ання» деб, къатлайды сабий...
Викинг къыз -
КюнчАч, КёккЁз, АйсАн -
нек болмайса бираз сабыр?
Кёзден, сёзден, сёзчюледен
башлагъанса, билеме, арый...
Къайсы бирин «ёлтюрейим» мен,
ангылаймыса, Анна-Мари?
Имбашларыбызда мёлекле да,
къыйналалла не айтыргъа билмей.
Бири «гюнах» деб, бири да «сууаб» деб,
джазадыла ышармай, кюлмей.
Алай эте тургъанда мёлекле,
сора, не айтыу адамлагъа.
Джазыуубузну къояйыкъ Кёкге,
оноу сормайыкъ къалгъанлагъа.
Джырчы къауумну чакъыргъанма тойгъа,
келедиле ёлгенле, саула да.
Къууаналла бизге - аланы ийген
тюзле, тенгизле, таула да.
КъаншАу Бий келгенди Гошаяхы бла,
Багъыр улу да Айджаягъы бла,
Сымайыл да Акътамагъы бла...
«Хай» де алагъа Анна-Мария,
«Хайт» дейик Анна-Мария.
Къонгурау тауушну уа эшитемисе?
Натальясы бла келеди Пушкин.
Шайырла келелле сюйгенлери бла,
Учуб джюрюйюк биз да бу къуш кюн.
Аланы келгенлери
кёлюбюзню этеди къолай.
Ала
Сюймеклик болмагъан джерге
келирми эдиле? Огъай.
Аланы юслеринден
артда айтырма хапар - ашыкъмай, рахат.
Аланы келгенлери -
сюймеклигибизге эм уллу шагъат.
Алагъа тенг тюлдю фахмум,
сюймеклигим бла уа -
кем тюлме аладан.
Викингле бла аланладан,
джырчыладан, шайырладан
разылыкъ табарбыз биз.
Къалгъанла не айтсала да,
къулакъгъа алмазбыз биз.
Турма да батыб сагъышлагъа,
тынгылачы алгъышлагъа.
Джуртда тынчлыкъ болмазча болса,
кетиб да къалырбыз тышына.
Къошулгъандыла бир-бирине
алтынбаш клиса бла джами.
«Анна» деб, атынгы айтсам,
«Ання» деб, къатлайды сабий.
2
«Бир къарачай къыз къурубму къалгъанед сеннге...
Уялмаймыса
Дини, Тили, Эли да башха болгъан
бир къызны сюерча, анга джыр да этерча,
халкъынгы, джуртунгу да къоюб,
джер этегине аны бла кетерча...
Сен хар сёзюнгде, назмунгда
«халкъ, джурт» деб туруучу шайыр,
къаллай юлгю боласа къалгъанлагъа?
Огъесе,
«афендини айтханын эт да,
этгенин этме»,
дегенчамыды поэтледе да иш?
Боллукъму эдиле санга разы
ата-бабанг, атанг-ананг?
Эркиши кесин къызгъа хорлатса,
халкъгъа, джуртха не хайыр андан.
Сен керти умметчи, миллетчи болсанг,
къызгъа алдырыр эдинг дининги, тилинги,
джерлешдирир эдинг элинге-джеринге,
сабийлеринг да керти къарачайлыла
болуб ёсерча этер эдинг...
Алай эталмагъанса сен.
Сора, бармыды эркинлигинг
«динден, тилден, джуртдан айырылмагъыз» деб,
берирге ауаз?
Айтханынга кесинг болмасанг керти,
сёзюнгю - ишинг бла, джашауунг бла бегитмесенг,
ким тынгылар сеннге?
Халкъынгы кёлюн чыгъарсанг кесингден,
хайыр болурму, шайыр, сёзюнгден?».
3
Бу мектупха-письмогъа джууаб эте,
джюрегими джети къатын да къаздым -
«Элиб-Эл-Сен» деб, бир роман джаздым.
Джыйырманчы къанлы ёмюрде
ёле-тириле джашадым мен:
Джуртда Джангыз Терекге,
Къадау Ташха да ушадым мен.
Эркишиле Гитлер бла къазауат этгенде,
Сталин да аланы юйдегилери бла -
джакъсыз къалгъан
тиширыула бла, къартла бла, сабийле бла -
эте эди къазауат:
тутмакъ этиб,
буз, къум тюзлеге сюре эди аланы...
1917-чи джылдан башлаб
(ары деричи заманланы къояйыкъ),
кърал халкъы бла этген къазауат,
немецле келгенлеринде да тохтамагъан эди:
ма анда эди къыйынлыкъны башы.
Атына атаб «Къазауат»
аны юсюнден да джаздым бир китаб.
Менден къалырла ёлсем:
«Къазауат» бла «Элиб-Эл-Сен».
Хар не соруугъа да - аладады джууаб.
КЪАЙЫТЫБ КЕЛЛИКМЕ СИЗГЕ
Суу толкъунлача баралла джылла,
сууча кетеди заман.
Къадау ташлача къалалла джырла...
«Суу кетсе да, таш къалыр» деб,
нартла айтхан болурла андан.
Алайды:
сууча кетсе да заман,
ташча къалады Сёз.
Сёзден къарайды Ёз.
Сёзюнде джашайды адам,
Сёзюнде джашайды халкъ.
Джазма сёзю-тили болгъан халкъ,
джазыуун кеси джазалгъан халкъ,
джер юсюнден болмайды тас.
Къара таныгъан адам,
къара таныгъан халкъ -
боллукъ тюлдюле талкъ.
Баргъан суугъа да къарай,
суу алыб баргъанлагъа да къарай,
суу алалмагъан ташлагъа да къарай,
Джуртда Джангыз Терек болгъанымы да ангылай,
джазама былай:
илинмек аджалдан ёлсем да таб,
тирилликме болуб китаб,
тирилликме бурулуб Сёзге.
Тынч-къыйын болса да,
эртде-кеч болса да,
къайытыб келликме сизге,
джашарыкъма къайгъыра сизге.
КЪУТУЛУРГЪА ДЖОКЪДУ МАДАР
20-чы ёмюр келеди ызымдан.
Ол мени илгендирир ючюн да,
таша, туура къабар ючюн да
къалмагъанды.
Мен да аз урмагъанма аны бурнуна.
Алай а, уяла билмеген бетсиз,
келеди ызымдан.
Чекден ётюб,
джангы ёмюрге атласам,
къутуллугъуму биледи.
Джетиб, джабышады этегиме.
Этегими кесиб, къачама андан.
Къалады кийим бусгакны чайнай.
Атлайма чекден.
Башланады хар не джангыдан...
Джангы ёмюрге, джуртха, тилге да юреналмай,
чыдай келеме да, тёзюмюм бошалады.
Джангыдан тюшерик эсем да отха,
къайытама артха.
20-чы ёмюрге къайытама.
Айтама:
Сенде туугъанма, джашагъанма мен,
къазауатланы, тутмакъны, сюргюнню да сынагъанма,
сени «адамланы, халкъланы ашаучу ёмюрге» санагъанма.
Алай а,
сенде къалгъанды мени джашлыгъым...
Къан къатхан, къан къызартхан башлыгъым
кийилмезча болгъан эсе да энди,
окъла тешген джамчым да
джауумну, джелни тыялмай эсе да энди,
аланы къоялмайма атыб.
Сакълайма юйюмю къабыргъасына тагъыб.
Къууанч, бушуу, къайгъы да къарайды аладан.
20-чы ёмюр къарайды аладан.
Аланы манга кёл ашаб хазырлагъан,
«сау джырт, кёб джаша» деб, алгъышлагъан
джарлы анам да къарайды аладан.
Бир ариу къыз да къарайды аладан:
аны къачыргъан кюн
юсюмде эдиле ол башлыкъ бла джамчы...
Бир тепсиде эдиле татлы бла ачы.
Джангы ёмюрге атлатса да къадар,
кетген замандан къутулургъа
джокъду мадар. Джокъду мадар.
КИМДИ КЪОНАКЪБАЙЫБЫЗ БИЗНИ?
Бу дунияда къонакъ эсек биз,
къонакъбайыбыз а кимди бизни?
«Келгинчи къонакъ уялыр,
келгенден сора уа — къонакъбай»...
Кимди да къонакъбайыбыз бизни?
НАСЫБЛЫДЫЛА ЁЛГЕНЛЕ ДЖАШЛАЙ
Насыблыдыла ёлгенле джашлай,
джазгъы Кёкча кюкюрей, джашнай.
Не барды джашагъандан къартлыкъгъа,
тёзюб терсликге, зулмугъа, артыкълыкъгъа.
Андан эсе, душманланы-джауланы,
амантишлени да илгиздик эте,
атынгы да ёлюмсюз эте,
сермеше ёлген иги тюлмюдю?
Анала боллукъдула мыдах -
ма олду палах.
Алай а, Аллах
алагъа да берир сабырлыкъ:
ата-ананы джерге къаратыб тюл -
ичиб-эсириб тюл,
дуния малгъа сатылыб тюл,
къара багъанагъа тагъылыб тюл -
сен ёлесе сый-намыс ючюн,
дин-тил-джурт-халкъ ючюн,
тюзлюк ючюн, эркинлик ючюн.
Ёлесе инсан-миллет хакъларын джакълай.
Джылла хомух этгинчи, бюкгюнчю,
кетесе бёгеклей, ётгюрлей, джащлай,
джазгъы кёкча кюкюрей, джашнай.
Сыймыды джетген къачха-къартлыкъгъа
бой бериб терсликге, зулмугъа, артыкълыкъгъа?
Андан эсе ёл сермешде джашлай,
джазгъы Кёкча кюкюрей, джашнай.
САБЫР БОЛ
Сабыр бол, джюрек, сабыр бол.
Билесе, джашау деген джол -
ныхытды, тюлдю сыйдам.
Къайгъыны да
къачан, къайда, къайдан,
къалай келирин билмезсе.
Аны себебли, хазыр бол,
хазыр бол тюберге анга -
къоркъмай, абызырамай, рахат.
Джараргъа излеген сеннге — азды,
джарыргъа излегенле уа — кёб.
Джумдурукъ тенгли болгъанлыгъынга,
сыйынады санга джети къат Кёк.
Сыйынады санга джети къат Джер,
джазы, джайы, къачы, къышы бла.
Бютеу дуния джашайды сенде
къууанчы, бушууу, джарсыуу, къайгъысы бла.
Джюрек,
сагъыш эт джууукъгъа, узакъгъа.
Дженгиллик этиб,
тюшюрме иенги отха, тузакъгъа.
Джюрек,
акъылллы джюрек бол,
сабыр джюрек бол,
иманлы джюрек бол.
Не къыйын эсе да,
ёрге, мийикге, Кёге элтген джол,
Тейри адамыны джюрегисе -
анга тыйыншлы бол.
БЮГЮН...
Бюгюн эки мыртазакъ
эшигими дюнгюрдетдиле,
назмуму да бошаргъа къоймай,
мени тутуб алыб кетдиле.
Кимни эсе да ётюрюк сёзю бла
салдыла манга дау.
Къайда да, къачан да адамны
сынагъанлай турады джашау.
Хакъынг, тюзлюгюнг ючюн
кюреширге болады керек.
Не бек излесем да
чалдышдан кёрюнмейди Кёк.
Сюргюннге, тузакъгъа да чыдагъан
джигит халкъым тюшдю эсиме.
«Джалгъан даудан къутулурма мен да»,-
дедим, кёл эте кесиме.
21.10.2014
БЕРМЕ ФАХМУ, БИЛИМ ДА
Ачылмазла
джети къат Кёк,
Кёк башындан келген Сёз да -
болушмазла къулакъ, кёз да -
сокъур, сангырау болса джюрек.
Палах
къуру джахилликден тюлдю:
азмы биле эди ибилис,
Аллахха уа болду ассы.
Джахилден да къоркъуулуду
билими болгъан терсейсе -
билимин да, фахмусун да
адамгъа къаршчы ишлетсе.
Аллай ит, не да этиб,
Башчы болса къралгъа -
къаллай зулму джетдиреди
адамлагъа, халкълагъа.
Мен тилейме Аллахдан
джюрегим бла, кёлюм бла:
болмагъаннга иманы,
берме фахму, билим да.
ХАР КЪУРУ ДА КЪУТХАРГЪАН МЕНИ
Ма энтда къара къайгъы шыбылача джетди,
джюрегиме къатылды, джаралы да этди,
тынгым-тынчлыгъым учхун болуб кетди...
Тюзлюк хорланыб къалырмы керти?
Джюрегим тюрлюле урду,
къанаты сыннган турналай.
Кеси кесиме айыб этдим:
«джанынг саудан ёл да тур алай...».
Бурху терезе чалдышы бла,
мутхуз чыракъ — темир ауда ол да...
«Терсликден, зулмудан бир къутхар,
Я Аллах, мени джанлы бол да».
Учуб келиб эки къанатлы
эки имбашыма къондула.
Кёк ийген Хакъ сёз бла Акъ сёз
къылыч, къалкъан да болдула.
Хар къуру да намаз бла назму
кёлсюзлюкден къутхаралла мени.
Аллахха шукур,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню
чалдышха джыялмаз киши.
Ала бла болгъан адамны да
хорлаялмаз, бюгалмаз киши.
Бугъоуда турса да тёнгегим-саным,
эркиндиле джюрегим, джаным.
Хар къуру да сакълагъан мени,
хар къуру да джакълагъан мени,
хар къуру да къутхаргъан мени -
Аллахдан келген эки мёлегим -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
СОРУУ
Уллу тюзде Джангыз Терек
хар къуру да эсимдеди мени.
Сагъыш этеме аны къадарына.
Къадарыма этеме сагъыш.
Нек айырылгъанды ол чегетинден -
тереклеге тюл, адамлагъа
джарар ючюнмю?
Огъесе,
ол адамлагъа болушса,
адамла да аны чегетин
аярла, керексиз заран салмазламы деб?
АКЪ СЁЗ БЛА ТИШИРЫУ
1
Бирчадыла Акъ сёз бла Тиширыу.
Чексиз сюймеклик болмаса,
тюз сёз Акъ сёзге бурулмайды,
Бийче болалмайды къыз да.
Джети къатлыды Сёз.
Къыркъ джаны барды къызны да.
Къызны къыркъ джанына да джарамасанг,
Сёзню да джетинчи къатына джеталмасанг,
сенден кёллери да къала.
келгенлерича кетедиле ала.
Эм иги сёзле джыйылсала бирге,
къурай сени сыфатынгы,
Акъ сёз болуб турадыла ёрге.
Акъ сёз — Тиширыуду.
Тиширыу — Акъ сёздю.
Акъ сёзден Тиширыу къарай,
Тиширыудан Акъ сёз къарай,
къурайма хар бир назмуму.
2
Акъ сёзден Хауа да къарай,
Сатанай, Гошаях бийчеле да къарай,
Айджаякъ, Акътамакъ да къарай,
Джазама санга назмуму.
Билдире, келгенинги Хауа анадан,
къабсанг, джангылыб, кёзбау алмадан -
Адамча, кечалырмамы гюнахынгы,
алалырмамы аны кесиме,
кеталырмамы сени бла бирге,
сынаргъа сюргюнню, палахны?
Чамландырмасын Аллахны
гюнахха хазыр болуб джюрек.
Эркиши файгъамбар болса,
тиширыуу да боллукъду мёлек.
Ушамагъан джукъмайды -
сени бла мени
тюбетгенди, палах тюл, Аллах.
Тартылгъынчы салах,
бизни бир-бирибизден
айыраллыкъ кюч болурму, къайдам.
Санга алманы узатса да шайтан,
джюрегингде кючлю болса иман -
кесинги алдатмазса анга...
Алдатмазса,
Аллах болушур бизге.
Джандетден кетгенибизча,
джандетге да къайытырбыз бирге.
АЙТАМА СЫНАБ
Къыйынлыкъ джетсе,
болушлукъ да келмезча болса,
умут этебиз Аллахдан.
Къутулгъанлай а палахдан,
унутуб аны,
дуния малны сюребиз ызындан.
Таугъа, тюзге чачылады эсибиз,
тюзча кёрюнеди терсибиз.
Башыбызны къоя палахха
батылабыз харамгъа, гюнахха...
Къыйынлыкъ джетсе уа джангыдан,
уялмай, дагъыда,
болушлукъ тилейбиз Аллахдан.
Ауруу бууса, тилейбиз саулукъ,
ёлюм джетсе, тилейбиз джашау,
зулму басса, къутхар деб тилейбиз,
чалдышха тюшсек, излейбиз бошлукъ -
Аллахдан сакълайбыз болушлукъ.
Джюрегибизни ачыб харамгъа, гюнахха,
кесибиз джол бериб къайгъыгъа, палахха -
кюйсек,
сейир тюлмюдю, дагъыда, базыб,
болушлукъ излегенибиз Аллахдан?
Аллах дагъыда къоймайды атыб,
излейди бизни тюшюндюрюрге, тюзелтирге:
гитче от бла къоркъутуб, сагъайтыб,
уллу отдан къутхарыргъа, сакъларгъа кюрешеди.
Мен кесимде сынагъанма аны,
келгенде къыйынлыкъ, къайгъы, палах.
Ненча кере къутхаргъанды Аллах
тюзелирге заман, мадар да бериб.
Къыйынлыкъ джете тургъанды меннге
Аны джолундан джанлагъаным сайын -
Китабдан, Къаламдан эсе,
дуния малны сайлагъаным сайын.
Ол айтханча джашаргъа кюрешсек,
къутула барлыкъбыз хар бир палахдан.
Джукъ тилер ючюн, базыб, Аллахдан,
Ол айтханча джашаргъа керекбиз.
Тилегинг болур ючюн къабыл,
Аллахха къуллукъ эт, анга табын.
Дуниянг да, къабырынг да болмаз ючюн тар,
Ол кёргюзтген Хакъ джолда бар.
ТЮРЛЮДЮЛЕ АДАМЛА
Кимни Хакъ сёз,
кимни Акъ сёз
келтиреди Аллахха.
Кимни саула,
кимни шаула
къайтарадыла диннге.
Кимни тюшю
тюшюндюрюб,
къайтарады Аллахха.
Кимни
башхалагъа джетген
къыйынлыкъ
титиретиб,
къайтарады Хакъ джолгъа.
Ким а,
кесине джетгинчи къыйынлыкъ,
Аллахны эсгермейди.
Ким а, къыйынлыгъын
джууукъдан, узакъдан,
Аллахдан, адамдан
кёрюб тургъан болмаса,
тюшюне билмейди.
Тюрлюдюле адамла.
КЪАЧ АЛА ТЕРЕК
1
Бетинден къачса да къаны,
алкъын ичиндеди джаны,
аякъ юсюнде сюеледи алкъын...
Чапыракълары да агъыб,
къанатлылары да учуб
кетгендиле.
Тозураб, джунчуб,
сюеледи джалан терек,
къачхы терек.
Юлюш этерча бола джанымдан,
къарайма: билмейме, анга джангыдан
келликмиди джаз.
Джылы джерлеге кетген къанатлыладан
къалгъан уялА да,
къараладыла бютюн мыдах.
Уяла да билмей,
алагъа къоннган къаргъаладыла
этгенле къычырыкъ-хахай.
Къач къаралтхан терекни
артыкъ да къара кёргюзтедиле
къаргъала.
Джаз чапыракъ джабханча,
къаргъала джабхандыла
къач ала терекни юсюн.
Не эсе да, ала
джалан бутакъланы
сюедиле бек.
Огъесе,
джаз чапыракъ чыкъгъанча,
къач ала къаргъала
чыгъа болурламы
терекни кесинден, ичинден?
Къарайма да кёлде терекни кёлеккесине
кесими да кёреме анда.
«Сёзлерим къаргъалагъа
ушарла да» деб,
къоркъгъан да этеме.
Толкъун титиретеди кёлню.
Заман
бирча къатылады
терекге, кийикге, адамгъа -
джаны болгъанланы барына да.
Къач ала терекде
ол артыкъ да кескин кёрюнеди.
Адам къой, терек да
ёлюмсюзлюкге термиледи.
Бетинден къачса да къаны,
алкъын ичиндеди джаны,
аякъ юсюнде сюеледи алкъын...
2
Бир минг тогъузджюз къыркъ ючюнючю джыл
ноябрны экисинде
бу терекге ушай эдинг, Ата джурт.
Сеннге
14 джылдан келген эди джаз.
Бу терекге да келмей къалмаз
сууукъ къачха, аман къышха да
бой бермей, чыдаса сенича...
ЮРЕТЕДИ КИТАБ
Джангы къайгъыла келтиреди хар кюн.
Джан къайгъыда джюрюйдю хар ким,
баш къайгъысын кёреди хар ким.
Алай а, билеме адамланы
къайгъыларын этген джуртланы, халкъланы,
кюрешгенлени, сермешгенлени
дунияны адамлары, халкълары ючюн,
инсан-миллет хакълары ючюн.
«Керти адамла» дейме алагъа,
«Тейри адамлары» дейме алагъа.
Джашайма
юлгю алыргъа кюреше аладан.
Мен тутмайма къама,
мен тутхан — къалам.
Меники — Китаб,
юретеди ол:
Тейри адамы бол,
Хакъ шайыры бол.
БИЛЕДИ...
Атламазча болса да чёбден,
адам
умут юзмейди Кёкден:
ары кетерин биледи джаны.
Къайсы адам да тюл -
Тейри адамы биледи аны.
ТАШ-ТЕРЕК-ДЖЮРЕК
Ташны джарылгъаны -
кесине палах эсе да,
башхагъа насыбды:
не кырдык, не терек,
не экиси да
чыгъаргъа боллукъдула андан.
Джюрегими джарылгъаны уа
насыбды кимге?
Аны сиз билмейсиз.
Аны билген -
кесимме джангыз:.
джарылгъан джюрекде
джаратыладыла,
джарылгъан джюрекден
тууадыла
сап-сау назмула.
Джарылгъан джюрекден
ёседи
Поэзия тереги.
«Джуртда Джангыз Терек» -
анга шагъат.
2
Ташны ышыгъына
къысылыргъа боллукъдула
джаныуар да, кийик да,
адам да...
Артыкъсыз да,
ташны джарылгъанындан
ёсюб чыкъгъан деу терек
аман кёзден сакъларча,
джашырырча болса аланы.
Къуру, кёзюм бла тюл,
джарылгъан джюрегим бла
къарагъанымда -
ангылагъанма:
ол терек — терек тюлдю,
джарылгъан ташны
тышына чыкъгъан
джаныды ол,
алай а,
таш тёнгегин
къоюб кеталмай,
къуршалаб, къучакълаб
турады ол.
3
Джарылгъан джюрегимден чыкъгъан Акъ сёз -
«Джуртда Джангыз Терек» -
ма алай къуршалаб, къучакълаб,
къоруулаб, сакълаб турады мени.
Къуру кесими да тюл -
Ана тилими, Ата джуртуму,
тарихибизни -
ёмюрлени теренинден келген.
Хоу,
Акъ сёз -
шайырны тышына чыкъгъан джаныды,
шайыр джанны халкъгъа кёрюнюуюдю ол.
Джангыз Терек -
терек болгъан сагъатында да,
кесилиб, ёлюб,
бираздан Сёз болуб,
тирилгенден сора да,
кертилей къалыб Тейриге-Хакъгъа,
джарагъанлай турады халкъгъа.
Тейри терек -
Джуртда Джангыз Терек,
минг джыл джашагъан терек,
имансыз коммунистле, джарым моллала -
джарым адамла кесген терек,
ёлгенден сора, Сёз болуб, тирилген терек,
джандет терек, шйиир терек,
ёлюмсюз терек, ёмюрлюк терек,
Сени джашарынга, джашнарынга
юлюш къошханланы барына
Кёк, джер да, алада джашагъанла да
турлукъдула болгъанлай разы.
Джаралы джугъутур да,
Джаралы таш да,
Джангыз терек да
саудула -
джокъду алагъа ёлюм.
Кийикни, ташны да
джаралары болгъандыла сау.
Ёлюмден да ётюб,
тирилгенди терек да.
Алай а, джюрек
(билмейме, нек)
къайгъыдан, къоркъуудан
къалалмайды къутулуб -
къоялмайды унутуб
кийикге, ташха, терекге да
джетген къыйынлыкъланы.
Алгъа баргъан чархны
ызына да тёнгерегенин
кёб кёргенди джюрек.
Тура-туруб,
джарым адамланы туудукълары,
бабалары Джангыз Терекни кесгенча,
ала да Сёз терекни кесселе,
Китабны бырнак этселе -
Ахырзаманнга ачыллыкъды джол,
дунияны ахыры боллукъду ол.
Болгъандан да бек,
болургъа боллукъдан
титирейди джюрек.
ДЖАШАРЫКЪДЫ КЪАРАЧАЙ
Кёргенмисиз сиз ол чий телилени -
Къарча Атаны от келилерин
атылтыб, джол ишлегенлени.
Къалай къууансын Къарча
джетгендиле деб туудукъла ёсюб,
ала -
душманны-джауну кесер орнуна,
той этселе
Джуртда Джангыз Терекни кесиб.
Энди Къадау Ташы къалгъанды Къарчаны.
Аны да бир къурутсала,
айтырыкъдыла, сора:
«Къарча таурухду, мифди.
Алай тюл эсе,
андан къалгъан не барды, кёргюзтюгюз».
Ай аджашхан джарлыла -
джарым алимле, джарым моллала, джарым башчыла -
джарым адамла, къысхача, айтыргъа.
Къарча таурух эсе, миф эсе,
аны нёгерлери -
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам -
ала да таурухмулла, мифмилле?
Ким кёргенди быллай адамланы -
тарих эскертмелерин къурутуб,
тарихибиз джокъду деб тургъанланы.
Къарчаны къалаларын да ойсакъ,
бийлени, бийчелени кешенелерин да къурутсакъ,
джигитлени къабырларын да унутсакъ,
алай эте сюрюуге бурулсакъ -
аз бек къууанмазла душманла-джаула...
Кеси къошубузгъа от салсакъ,
джау эталмагъанны этсек кесибизге,
от къуса, гюрюлдеб таула,
оюлмазламы юсюбюзге?
Темирни сюргюнюнден халкъыбызны
Ат аджуртуна къайтарыб,
бир минг тёртджюз джыйырма сегизинчи джыл
Къарачай къралны къурагъан
Къарча Атаны унутмазбыз биз.
Къарча Бийни да унутмазбыз биз -
душманла бла къазауат этген,
аланы къырыб,
Басхандан Къартджуртха кетген.
Унутмазбыз
деу Боташны, джигит Ёзденни да,
унутмазбыз
Кърымшаухал бийлени да.
Унутмазбыз
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны, Джаттайны...
ала болгъандыла джакълагъан, сакълагъан,
атын айтдыргъан да Къарачайны.
Бизни тарихибизни
1917-чи джылдан башларгъа умут этгенлени,
Къарчагъа (Къарчалагъа) къара джагъаргъа кюрешгенлени,
тарих эскертмелерибизни къурутургъа кюрешгенлени,
миллет джигитлерибизни унутдурургъа кюрешгенлени,
алимликлери, адамлыкълары да болмай этелле алай,
къарачайлылыкълары да джарты болуб этелле алай.
Ёзге, джангылалла ала:
душманланы да сууутур амалла таба,
амантишлени да къара багъанагъа тагъа,
джашагъанды, джашайды, джашарыкъды Къарачай.
АЛЛАХ, САКЪЛА, АЛАЙ БОЛГЪАНДАН БИЗНИ
Хомух, къарыусуз къауумла да бардыла дунияда:
тарихлерин, тиллерин, джуртларын, адетлерин
джакъларгъа, сакъларгъа, айнытыргъа излемей,
джазыуларын кеслери джазаргъа излемей,
башха халкъны тилин, тёресин да алыб,
тауун, тюзюн да башхалагъа кючлетиб,
аты, сыфаты, къылыгъы да тюрлениб,
эриб, тас болуб, тюб болуб кетген.
Аллах берген динин, тилин, джуртун сакъламагъан къауум,
адамлыгъын, халкълыгъын сакъламагъан къауум,
кеси кесин сыйсыз этген къауум,
малкёз болуб, дуния малны сюре ызындан,
динин, тилин, джуртун, къраллыгъын да тас этиб,
къаядан, джардан кетиб къалгъан къауум,
эки дуниядан да кесин юлюшсюз къойгъан къауум -
Аллах, адам да джийиргенедиле сенден.
Аллах, сакъла, алай болгъандан бизни.
МАХМУДНУ АБДУРАХМАННГА МЕКТУБУНДАН
Эркинликди бизге Ана, Ата.
Кёб заманны тутмакъда тургъанла,
энди башыбызгъа бош болгъанла -
билебиз аны багъалата.
Алай а, къутулсакъ да кесибиз,
андады ангыбыз, эсибиз:
халкъыбыз турады тузакъда,
тауларындан да узакъда.
Не бла болушалайыкъ анга биз?
АЛКЪЫН БАРДЫ ЗАМАН
Энди рахат болгъанды кёлюм.
Ычхындырмазча тутханды ёлюм.
Алгъанды аягъымдан.
Алай а,
джетгинчи тамагъыма,
талай тюз иш этерге
алкъын барды заман.
ДЖАЗЫУ
Джюрек къой эсенг,
таш да джарылады:
къыйынлыкъ келеди
байгъа, джарлыгъа да.
Джазыкълыкъ джетеди
ханнга, патчахха да.
Ёзге, дауум джокъ
адамгъа, Аллахха да.
Дауум барды
джангыз кесиме:
гюнахларым -
бары эсимде.
Джетеди азаб,
джетеди палах -
джашамагъаннга
буюргъанча Аллах.
Джашагъаннга да
буюргъанча Аллах -
ай медет, анга да
джетеди палах.
Алай а аны
рахатды джаны:
кюч береди анга
тюзлюгю, иманы.
КъараладАн джетеди
анга заран, палах -
анга болушмай,
къалай къояр Аллах.
Тургъанны уа батыб
харамгъа, гюнахха -
чыдар къарыуу
джокъду палахха.
Ол палах чыкъгъанды
аны кесинден.
Ол тонгузчады
кирни ичинде.
Бирер тюрлю келеди
хар кимге палах.
Хар ким кеси биледи
нек келгенин палах.
Кир бла нюр
келиширле къалай?
Ёле, тириле,
барама джашай.
Джангыз Терек -
мени къадарым.
Халкъны Хакъгъа
тарта джашадым.
Джарым молла уа
мени марады...
Балтагъа, мычхыгъа
титирей къарадым.
Алай а зулмугъа
мен болмазма Юй.
Андан эсе -
Кёк чартлаб урсун да -
этсин мени кюл.
Мурдар да кюйсюн
мени бла бирге.
Разыма алай
кетерге, ёлюрге.
Ёзге джазыуум
кёрюндю кёзге:
«Ёлгенден сора,
бурулуб Сёзге,
тирилликсе сен.
Акъ сёз болуб,
джашарыкъса сен...
Шош болсун кёлюнг:
сеничалагъа
джокъду, джокъ ёлюм».
ШАЙЫР
1
Джерден айырылгъан -
шайыр болалмаз.
Кёкден айырылгъан да
болалмаз шайыр.
Тамыры джерде,
башы уа — кёкде:
ма олду шайыр.
Терекди шайыр.
Чегетде терек
шайыр болалмаз.
Чегетге да андан
хайыр болалмаз.
Чегетде турса,
чегетни кёралмаз.
Джау чабса да,
къуугъун эталмаз.
Кёкге да
болур ючюн джууукъ,
чегетин да
кёрюр ючюн ачыкъ,
дунияны да
кёрюр ючюн ачыкъ -
къаягъа
ёрлегенди терек.
Ма олду шайыр,
ма олду шайыр.
Къаяда терек -
ма олду шайыр.
2
Орман чегет
шайыр болалмаз,
джыйын джанлы
шайыр болалмаз,
чауул да
шайыр болалмаз.
Билирге, ангыларгъа керекди:
шайыр — ол — Джангыз Терекди,
шайыр — ол — къазакъ бёрюдю,
шайыр — ол — Къадау Ташды
3
Къазакъ бёрю джортууулундан
къайытханында
Джуртда Джангыз Терекни
кесилиб тургъанын кёрюб,
джаны саудан ёлюб,
кече узуну дюккючню къучакълаб,
улугъанлай турду.
Сора дерт джетдирирге
Тейриден тиледи изин.
4
Билмейме, анга
аллай эркинлик
Бердими Тейри.
Алай а манга
Кёкден келди ауаз:
«Джаз,
юч китаб джаз.
Джуртда Джангыз Терек,
Къазакъ бёрю,
Къадау таш -
аланы атлары.
Ма ол заманда
ёлмезле ала,
ёлген да тирилир.
Юч шайыргъа -
Джангыз Терекге,
Къазакъ бёрюге,
Къадау Ташха
къошулурса сен да.
Ат а -
кесинг ата кесинге».
КАРФАГЕН БАРМЫДЫ БЮГЮН?
Тогъуз джылында Ганнибал
Карфаген ючюн джашаргъа, ёлюрге
ант этгенча, мен да ант этдим
Къарачай ючюн джашаргъа, ёлюрге.
Ганнибал Карфагенни сюйгенча,
сюеме мен Къарачайны.
Джолуму джарытхан къадарда
джарыгъы джулдузну, Айны -
инсан-миллет хакълары ючюн
тохтамаз къазауатым.
1990-чы джыллада
Къарачайны энчи джумхуриет
этерге джетдирген эдик,
Ельцинни да - къралны башчысын -
«хо» этдирген эдик.
Алай а,
джыйымдыкъ Элни амантиш башчылары,
Карфагенни хукумети Ганнибалны
сатханча, сатдыла да бизни,
джарлы Къарачай къраллыкъсыз къалды -
ассимиле эминагъа джол ачылды.
Алп тауладан Ганнибал аскерин,
пиллерин да аудургъан кибик,
Къарачайны кърал этиу оноуну,
тауладан да мийик тыйгъычладан ётдюрюб,
джетдирген эдик къралны башына,
насыб излей халкъны къызына, джашына.
Ууакъ тюйюшледе чыныкъдыкъ,
уллу урушлада да хорлаб чыкъдыкъ -
кючлю джаула онглаялмалла бизни.
Ай медет,
амантишлеге уа хорлатдыкъ кесибизни.
Уллу хорламны джокъ этдиле ала,
халкъларын къраллыкъсыз къойдула ала.
Акъылманлыкъча кёргюзе итликлерин,
кемире Аю берген сюеклени,
халкъларын, джуртларын тоната, тонай,
оноуда, къуллукъда къалдыла алай.
Ганнибалча мен кетдим тышына,
Азрет Кечерукъ кеси джангыз къалды джуртда...
Ганнибалны къыстаб Карфагенден,
Урумгъа баш уруб, тобукъланыб,
сатлыкъла изледиле джашаргъа тынч-эсен.
Ганнибалгъа кюреб бютеу гюнахланы,
кеслерин сакъларгъа изледиле палахладан.
Алай а, Ганнибал болгъанында джокъ,
Урумну тыймады джукъ -
Карфагенни кюйдюрдю, кюл этди...
Тариххе къарай, кесиме кёл этдим:
Карфаген тюлдю Къарачай,
мен да Ганнибал тюлме, огъай,
Урум тюлдю Эресей да, огъай.
Ёзен тубанча кетерле къоркъуула,
ёсюб джетерле таулучукъла-сыркыула.
Ётген шойбуз сюргюнден-ёлюмден...
Алай а, биле эсегиз, бир айтыгъыз:
тирилгенмиди ызына Карфаген?
БИЛМЕЙМЕ
Билмей этген гюнахларым - кЁбдюле,
биле-биле этгенлерим да тюлдюле аз.
Ёлген кюнюмде «гюнахы къурусун» деб,
Айтырмы меннге, билмейме, Кавказ.
Билмей этген сууабларым кёбдюле,
биле-биле этгенлерим да тюлдюле аз.
Ёлген кюнюмде «джандетли болсун» деб,
айтырмы меннге, билмейме, Кавказ.
КЪАТЫ БЕЛГИСИМЕ ХАЛКЪНЫ
Хар къуру да тилейме Аллахдан
сакъла деб, халкъымы палахдан.
Манга уа айталла бирле:
джарлы джан, халкъны къой да,
тилей эсенг, башынга тиле.
Ай джахилле, ангыламайсыз къалай:
меничаладан къуралады халкъ.
Ахыр харифи эсем да халкЪ-ны,
къаты белгисиме аны.
Аны къаты (Ъ) белгиси эсем да,
кесим джангыз джукъ да тюлме мен.
К-гъа къошулсам а мен —
мен — Ъ (къаты белги),
аны да этеме къаты.
Карачай - тиширыу джумшакълыкъдан кетиб,
Сёзню ёзю да тюрлениб,
эркиши ауазгъа, тюрсюннге кёчюб,
къылыч къынындан чыкъгъанча,
къаты айтылады: КЪарачай.
Хоу, халК-ны халКЪ этеме мен,
Карачайны КЪарачай этеме мен.
Олду мени борчум,
Тейри салгъан борчум.
Кесим джангыз а джукъ да тюлме мен.
ХалкЪ бла болсам, КЪарачай бла болсам,
аллында, ахырында болсам да,
бир джукъгъа джарайма мен -
келтиреме хайыр кесиме, халкъгъа да.
Къарачайны къаты белгисиме мен.
ХалкЪны къаты белгисиме мен.
Халкъыма тилесем насыб,
кесиме да тилейме мен.
ДЖЮРЕК, СОРУШ, КЪАЙНА ДА
Чыкъгъаным сайын джолгъа,
тюберикча аджалгъа,
бир тюрлю болама мен.
Къайытсам а сау-эсен,
къоркъуу кетиб эсимден -
рахат болады кёлюм.
Тюзюн айтсам а — ёлюм
джетерикди къайда да:
«аджалгъа - джокъду болджал»,
джюрек, соруш, къайна да.
БИР КЁРСЕЛЕ...
«Къанатларыбыз джокъду да,
аны ючюн учалмайбыз»
деб, турадыла адамла.
Гюнахлары ауурдан
учалмагъанларын
билмейдиле джазыкъла.
Гюнахсыз джанланы
учуб джюрюгенлерин
бир кёрселе,
башха тюрлю
болур эдиле ала.
МАГЪАНАЛАРЫН ТАС ЭТМЕЗЛЕ АЛА
Интернет болмагъан заманда
къалай джашай болур эдиле адамла?
Алай а, келирле аллай заманла,
интернетге эски-чирик затхача къарарла адамла.
Бюгюн адам улуну джетишимине саналгъан затла,
бары да керек болмай, къалырла артда.
Алай а,
адамны джаныуардан, хайуандан айыргъан халла,
адамны Аллахха джууукълашдыргъан затла -
иман, адеб-сый-намыс, окъуу-билим, фахму,
джигитлик, эслилик, ариулукъ -
ёмюрде да магъаналарын тас этмезле ала.
ТИЛЕГИМ
1
Тилейме Аллахдан:
имандан, акъдан эмда джуртдан
айырылмаз насыб бер бизге
2
Сакъла деб тилейме Аллахдан
аллай дуния малдан, кёзбаудан, зулмудан -
халкъны чыгъарлыкъ, айырлыкъ
дининден, тилинден, джуртундан.
3
Джети къат Кёкню башындан келген
хакълыгъы, акълыгъы Сёзню...
Кесинг берген диннге, тилге, джуртха,
я Аллах, тыйыншлы эт бизни.
4
Эм уллу тилегим а:
сауубуз дуниядан,
ёлгенибиз ахыратдан
къачаргъа излер къыйынлыкъдан,
Я Аллах, сен сакъла бизни.
ЭСКИ-ДЖАНГЫ ТИЛЕК
Къара танымагъан халкъ,
Сёз ангыламагъан халкъ -
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.
Китаб не ючюн келгенин
билмеген, билирге да излемеген,
анга кёре джашауун
къурамагъан-къурмагъан,
Къалам не ючюн берилгенин
билмеген, билирге да излемеген,
аны бла джазыуун
джазаргъа тырмашмагъан, джазмагъан -
къаллыкъ тюлдю башхалагъа болмай къул-къарауаш,
къаллыкъ тюлдю дуниядан болмайын тюб,
таб ызы да къаллыкъ тюлдю аны джерде, тарихде.
Хар къуру да тилейме Аллахдан:
айырма бизни Китабдан, Къаламдан,
бизни халкъны алагъа тыйыншлы эт,
джазыуубузну - алагъа таяна, джазарча эт.
БАРАДЫ КЕТИБ ЁМЮРЮМ
Тенгиз ичине тартады.
Джашау а — джагъагъа.
Мен чекде чайкъалгъан сагъатда,
туз себме джарагъа.
Кетгенлеге да болгъанма тансыкъ,
саулагъа да этеме къайгъы,
келликлени да излейме кёрюрге...
Чыдамаз эдиле ташла, темирле -
джюрекде болгъан алагъа кёчсе.
Келгенлей джашарым, ёлюрюм,
барады кетиб ёмюрюм.
САГЪЫШЛА
Дин-тил-джурт ючюн сермеше ёлгенле,
сермеше тургъанла да дин-тил-джурт ючюн,
джокъ эсе да пелиуан кючюм,
къошулургъа излейме сизге.
«Неге керекди дин-тил-джурт?»-
деб, джашасакъ - болурбуз манкъурт...
Огъай, ёлгенибиз ашхы андан эсе -
хайуанлача джашагъандан эсе.
Къауумубуз-халкъыбыз ючюн,
инсан-миллет хакъыбыз ючюн,
Адам болур ючюн, Халкъ болур ючюн
керек тюлбюзмю кюреширге?
Бизни адам этиб, къауум этиб,
дин да, тил да, джурти да бериб,
джаратханнга салама махтау.
Къалгъанладан сыйлы да кёрдю,
Китаб да берди, Къалам да берди,
заман да берди, мадар да берди,
биз — Адам болуб, Халкъ болуб джашарча,
джазыуубузну кесибиз джазарча.
Аллай ышаныугъа болмасакъ тыйыншлы,
Къаламгъа, Китабха болмасакъ тыйыншлы,
хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа хорлатсакъ кесибизни -
не сакълай болур эки дунияда да бизни?
ХАЛКЪЫМ
Къалгъанында да хакъсыз,
къалгъанында да акъсыз -
Хакъ сёзсюз а къалмады,
Акъ сёзсюз а къалмады.
Динине болду къаты,
Тилине да болду сакъ,
бир-бирине болду джакъ.
Ма алай бла сакъланды
ол сюргюн джыллада халкъ.
Адамлыкъдан, халкълыкъдан
айырыргъа кюрешди
ибилис джорукъ бизни...
Къара бетине аны
тюкюрдю да къара халкъ,
бюгюлмеди, сынмады.
Бюгюлмеди, сынмады -
къырылгъан а къырылды.
Эм маджаллары халкъны
къум тюзледе къалдыла,
буз тюзледе къалдыла.
Энтда келди бир ёмюр:
ким сау къалыр, ким ёлюр -
Аллахды билген аны.
Динди, Тилди эм Джурту
сакъларыкъ халкъны джанын.
КЕРТИ СЁЗ
Хакъсыз эмда Хакъ сёзсюз,
акъсыз эмда Акъ сёзсюз
бизни халкъгъа джашау джокъ.
ДУБАИДЕ
1
Дунияны кёб къралында болдум.
Адам къолу ишлеген, таулача, мекямлагъа сейир этдим.
Адам улу Кёкге термилгенден
ишлей болурму бу мийик юйлени?
2
Мазаллы къайыкъла,
тенгиз бла къанмай,
Кёкге учаргъа термилгенча,
джагъада шын туруб,
юйле болуб тохтагъандыла.
Адам файгъамбарны кемесинден
ишленнген къайыкъ юйле
энтда кёб ахырзамандан
къутхарырла
алада джашагъан адам улуну.
3
Дубаиде
дунияны эм уллу тюкенин,
эм мийик юйюн да кёрдюм.
Кюню, тенгизи джылытсала да мени,
Ата джуртума тансыкъдан ёлдюм.
Унуталмайма Минги Тауну,
андан келген Къобанны, Басханны...
Туугъан джери-джурту адамны
нек тарта болур кесине былай?
Халкъ болгъаныбыз ючюнмю былайда?
Атыбыз, сыфатыбыз, халибиз, тилибиз да,
тарихибиз да
джурт бла байламлы болгъаны ючюнмю?
Нарт ата-бабаларыбыз эмегенле бла
былайда сермешгенлери ючюнмю?
Билмейме. Алай а,
джуртубуздан, тилибизден айырылсакъ -
адамлыгъыбызны сакълаялсакъ да -
халкълыгъыбызны этерикбиз тас.
Ёзге,
джуртун, тилин сакълаялмагъан -
адамлыгъын да сакълаялырмы?
Къайдам.
МИНГИ ТАУ БЛА АДАМЛА
Кёкде къалкъыб тургъан акъ къушха
ушайды Минги Тау:
адамчыкълагъа, аланы къайгъыларына да
сейирсиниб къарайды мийикден.
Бу бурху джанланы къайгъылары
джерге, Кёкге да бермейле тынчлыкъ.
Бу къуджур джанлагъа не дерге да билмей,
къарайды Минги Тау.
Бу бурху джанла
ие болургъа излейле джерге, Кёкге да.
Кёбню кёрген акъсакъал,
бир-бирде къаш да тюе,
ышара къарайды алагъа.
ТИЛНИ ДЖАРАТЫЛЫУУ
Сен сёзню аласа джерден,
мен а — Кёкден.
Сени кёзюнг къарайды Кёкге,
сени сёзюнг учады Кёкге.
Мени кёзюм къарайды джерге,
мени сёзюм учады джерге.
Кёк-джер чекде тюбеб,
эки сёз боладыла бир -
алай къуралады Акъ сёз.
Ма ол Акъ сёзден
башланады Тил да.
НАСЫБ ЭТСИН АЛЛАХ
Таусуз, чегетсиз, суусуз тюзледе
джашагъан адамла
кюрешелле орнатыргъа чегет,
джер тюбюнден кюрешелле чыгъарыргъа суу,
мийик юйле ишлерге кюрешелле
ушатыб таулагъа.
Энди ангылайма:
тюзлеге сюрюлген халкъыбыз
тау джуртуну
ташын джаларгъа, сууун ичерге
нек термилгенин.
Ташы, агъачы, сууу да болгъан
джандет джуртубуз бизни!
Бизге
сени багъалатыргъа, сакъларгъа,
санга тыйыншлы болургъа
насыб этсин Аллах.
CЁЗ БЛА ШАЙЫР
1
Сёзле да адамлачадыла:
ушамагъан джукъмайды -
нарт сёз болмайды,
Акъ сёз болмайды.
Сёзле да адамлачадыла -
джаратылгъандыла эркин.
Алай а, аланы да -
адамланыча -
къул этерге излеген,
къул этерге кюрешген
табыладыла фыргъауунла.
Бизни
Игиликге,
Тюзлюкге,
Эркинликге,
Джигитликге
Сюймекликге,
Ариулукъгъа,
Халаллыкъгъа -
айтыргъа -
Адамлыкъгъа
келтирир ючюн
джаратылгъандыла
сёзле.
Имансыз фахму уа
сёзлени
адамгъа, адамлыкъгъа
къаршчы кюрешдиреди -
аллай къыйынлыкъ джетдиреди
сёзлеге.
Зауаллы сёзле
къачалмайдыла,
къутулалмайдыла
къара джюрекли фахмуладан,
джашил терекле
къачалмагъанча,
къутулалмагъанча,
балтадан, мычхыдан.
Аман адамланы зулмуларындан
къалай къутхарыргъа, сакъларгъа
боллукъду сёзлени?
2
Сёзню ёкюлюдю поэт.
Акъ сёздю сёзю аны.
Адамныча, халкъныча,
сёзню да,
зулмудан, хакъсызлыкъдан
къутхарыргъа кюрешеди ол,
шейит болгъунчу,
тохтаусуз сермешеди ол.
Поэт - сёзню,
Сёз - поэтни
сакълай, джакълай,
Поэт - сёзде,
сёз - поэтде
джашайдыла алай.
САКЪЛАУ
Сакълагъандан къыйын зат джокъду.
Ол зауаллы къыйналады:
тюз джеринде терслениб,
чалдышха атханларындан да бек,
тёре-сюд къачан боллугъун билмей,
не оноу этерин да билмей,
сакълаб тургъаны инджитеди аны.
Ётедиле кюнле, ыйыкъла, айла...
Джарыкъ келмейди джулдуздан, Айдан,
хапар келмейди тышындан, боллукъдан.
Сакълайды тутмакъ тюнгюле, джукълана...
2
Ауругъан, анализлерин бериб,
дохтурланы не айтырларын турады сакълаб:
къоркъады «рак» деб, айтырла деб,
неда бир башха аман ауруу...
3
Сау болмазлыгъын ангылагъан ауругъан,
турады сакълаб келирин ёлюмню:
къалай къыйын болгъанын анга
ангылагъан ол кесиди джангыз.
4
Ачы хапар келир деб, къоркъуб,
почтадан, телефондан да илгене,
тынгысыз болгъанды адам...
Къыйын зат джокъду сакълагъандан.
АЛЛАХУ АКБАР
«Мазаллы джаш, эшекге миниб,
аякъларынг да джерге сюйреле,
эл ичи бла баргъандан эсе -
ёлгенинг ашхыды андан эсе»,-
деб, уялта эди къарт бирибизни,
алай юрете эди адетге бизни.
Уллу джашла элге джетселе,
атларын адежге тартыб,
джаяу бара эдиле орамда...
Ол акъсакъал къартла джокъдула энди,
джашла да кетгендиле элден.
Къуругъан элге къараб мен,
сын болуб сюелеме дуппурда.
Эли эди къаласы халкъны,
тилин, адетин да сакълаб тургъан аны.
Элинден, джеринден айырылса халкъ,
къалай къалыр болмайын талкъ?
Ёсе келген — тюзге джайылдыкъ:
«Таулу тюзде абыныр» деб,
Хамзат айтхан палахха келдик...
Элсиз, джерсиз — халкъ ёледи, кёрдюк.
Тау элибиз къайдады бизни?
Тирилталмасакъ аны ызына,
халкъыбызны джашына, къызына
ачылырмы тамбладан эшик?
Сормазмы къараб кёкден Тейрибиз:
«Къарча къурагъан къайда Элигиз,
нартладан келген къайда тилигиз?».
Элиме къарай оюлгъан къаладан,
ёлюрча бола джюрек джарадан,
терслей къралны, терслей кесими,
джыялмай турама ангымы, эсими.
Оюлгъан къаладан Тау Элге къарай,
ким кёрлюкдю — турама джылай...
Джылау бла уа иш тынмаз — огъай.
Къанлары, терлери бла да
бу джуртну сугъаргъан ата-бабала,
хомух, къарыусуз болсакъ, ала
разы болурламы бизге?
Ала къойгъан Джуртну, Элни тас этсек,
ала бизге джетдирген, билдирген
сыйны-намысны, тилни тас этсек -
адамбызмы, халкъбызмы биз?
Не айтыргъа, этерге да билмей,
таудан къарайма ышармай, кюлмей.
Дин-тил-джурт ючюн ёлгенле сермеше,
дин-тил-джурт ючюн тургъанла сермеше,
эркин этигиз къошулургъа сизге.
Джашарбыз
динибизге-тилибизге-джуртубузгъа эркин болуб,
не джандетге тюшербиз шейит болуб.
Динсиз-Тилсиз-Джуртсуз-Элсиз джокъду джашау.
Аллаху акбар, Аллахха махтау.
АЙТЧЫ, КЪАЙДАДЫ СЕНИ...
Къайгъы тюшеди джюрекге
шоркъа-шоркъа:
къарайма джерге, Кёкге
къоркъа-къоркъа
Къаргъа, бузгъа, бораннга
чыдаб турурча тюлме Минги:
мен кёлтюралмаз джюкню
нек бересе, Аллах, меннге?
Айт, не къалды бу дунияда
мен кёрмеген?
«Алтын аякъдан суу ичер
ёлмеген...».
Анга сёз джокъ.
Алтын аякъ — джуртум мени.
Шекер башныча, ташын джалаб,
къобан сууундан ичдим.
Къазауат, тутмакъ, сюргюн -
бАрысы артда къала,
ёлгенле бла ёлюб,
къайытдым саула бла.
Сау эсем да, джараларым
ашлана туралла алкъын:
дининге, тилинге, джуртунга
эркинмисе, айтчы, хАлкъым?!
Айтчы, къайдады сени
Къарча къурагъан Элинг?
Чайкъалады тенгизча,
тынгы табмайын кёлюм.
КЮРЕШЕЙИК ДЖАШАРГЪА
Китабха эм Къаламгъа
таянмагъан адамла,
джазыуларын тюз джаза,
Хакъ джолда баралмазла.
Элибле да, Адам да
башланалла Алифден.
Къара танымагъанла -
аладыла харибле.
Къара джаймагъанла -
ол къауум да гюнахлы.
Кюрешейик джашаргъа
чамландырмай Аллахны.
КАВКАЗ. НАМАЗ. АУАЗ.
«Ура» таууш, уруш таууш
келеди тёбенден.
Буруу бола аллына аны,
«Аллаху акбар!» энеди Кёкден.
Джандет джуртду Кавказ...
Шамил шыйых бла мюридлери
Кёкге джетген тау тёппеде
къыла туралла намаз.
Бир таудан - башха таугъа
учуб тюшеди Шамил.
Ол этген тилеклеге
дейбиз бюгюн да: амин.
Бир къолун, бутун, кёзюн
тас этиб урушлада,
дагъыда кишилигин
тас этмейин Байсангур,
атха байлатыб кесин,
сермешеди алгъынча...
Шлиссельбург къаладан а
тутмакъ Мансур къарайды.
Сёзюне уа ёлюм джокъ -
джюрекледе джашайды.
Умар да Хасаукадан
бизлеге этеди кёл.
Мен айтама кесиме:
«Сакълай халкъны эм джуртну
ма алача джаша, ёл».
Энеди кёкден ауаз,
титирете тауланы:
«Уруш саууту бла тюл,
Китаб бла, Къалам бла
хорларыкъсыз джауланы.
Ёлгенлени, сауланы да
сакъларыкъсыз алай бла...».
Вассангирей Джабагъы,
Абдурахман Авторхан,
Дудаланы Махмут да,
Мёчюланы Кязим да,
Сымайыл да, Къайсын да
айтхандыла хакъ сёзню,
джайгъандыла акъ сёзню.
Зелимхан Харачойдан,
Къанамат Къарачайдан -
абрек болуб джигитле
сыйларын-намысларын,
тюзлюклерин, хакъларын
кюрешгенле сакъларгъа...
Бары тюше эсиме,
айыб эте кесиме,
сорама мен кесиме:
Аллаххамы, шайтаннгамы -
къуллукъ этесе кимге?
ЮРЕТЕДИ
«Кюню аманны — кёлю аман»
дегенликге,
джашау бизни юретеди
сабырлыкъгъа,
таукелликге.
КЪАЙГЪЫМ А КЁБ
Чексизди Кёк.
Мен а — бир чёб.
Кёкге сыйынмазча,
къайгъым а — кёб.
КЪАДАРЫМ
Таула таба къарайма джагъадан.
Тенгизмиди шууулдагъан, чайкъалгъан?
«Джюрегими къайыкъ этиб ётерча»,
не да,
«къанат битиб, Кёк бла учуб кетерча»,
джокъду мени аллай кючюм, мадарым,
Хаджилеге, Джырчылагъа къошса да къадарым.
Джууукъдан, узакъдан да эшитеме:
«Джырынг, назмунг кимге керекди?».
Алгъын кибик, бюгюн да тюшюнеме:
Поэт — Джуртда Джангыз Терекди.
Не бек ауруса да халкъына джаны,
кесмей къоярыкъ тюлдюле аны.
Акъсюекледен, къара халкъдан да тюл,
шайырладан этгенди Пушкин да умут.
«Нет, весь я не умру — душа в заветной лире
Мой прах переживет и тленья убежит —
И славен буду я, доколь в подлунном мире
Жив будет хоть один пиит».
Шайырларын тюб этген халкъ а,
шайырлары болмагъан халкъ а -
адамлыгъын, халкълыгъын да этерикди тас.
Къарайма: бармыды бизде Джырчы, Шайыр
Кязимча, Сымайылча, Къайсынча?
Джокъду. Халкъ поэтле кёбдюле бизде,
Хакъ поэт а джокъну орнундады.
Сюргюнде ёлген Кязим хаджилерин
малкъарлыла талай он джылдан барыб,
алыб келиб, джуртунда асырадыла,
эскертме да салдыла...
Зияратха джюрюйдю бюгюн халкъы анга.
Биз а,
сюргюнден сау-эсен къайытхан
Джырчы Сымайылыбызны
Джуртда джаны саудан ёлтюрдюк.
Пушкин айтхан бир «пиит»
табылмады бизде...
Таула таба къарайма джагъадан.
Джазыууммуду шууулдагъан, чайкъалгъан?
«Джюрегими къайыкъ этиб ётерча»,
не да,
«къанат битиб, Кёк бла учуб кетерча»,
джокъду мени аллай кючюм, мадарым...
Джюрегиме — Джуртда Джангыз Терекге —
къарадым:
шыйхлагъа, шейитлеге да къошмай къоймаз
къадарым.
АНДАН ЭСЕ...
Манкъурт болгъандан эсе,
башхалагъа къул-къарауаш болгъандан эсе,
сыйсыз-намыссыз болгъандан эсе,
динсиз-тилсиз-джуртсуз-тарихсиз къалгъандан эсе -
ёлгенибиз ашхыды андан эсе,
шейит болгъаныбыз ашхыды андан эсе.
КАВКАЗНЫ БЕЛГИЛЕРИ
«Кимди Чечен?».
Джууаб этеме мен:
Байсангурду чечен.
«Кимди Къарачай?».
Джууаб этеме мен:
Къарчады Къарачай.
«Дагъыстан а кимди?».
Шамилди Дагъыстан.
Хар халкъны белгили этген
джурт, халкъ белгилери болады.
Аллай белгилерибиз бизни:
Минги Тау, Къарча.
ТЮШ
Мен Кёкде Кёкден -
нюрден, отдан, хауадан -
джаратылгъан бир джан,
джаратылгъанла бла
джерде, джерден -
ташдан, агъачдан, топуракъдан -
бир тил табаргъа кюрешеме,
Кёк-джер тилде,
ара тилде сёлешеме.
Барын
къарангыдан тартама джарыкъгъа,
тартама ёрге -
джууукълашдырыргъа
кюрешеме Кёкге.
КЪАДАРНЫ АЛЛЫНДА
Къалай джашагъаныма
шагъатларым:
джарылгъан джюрегим,
ашалгъан намазлыгъым
эмда
китабларым.
Джангыз бир адам
айталмаз манга
кюрешмегенсе деб,
инсан-миллет
хакълары ючюн.
Болса эди къутхарыр кючюм
хакъсызлыкъдан, зулмудан -
къутхарыр эдим
адамны да, табигъатны да.
Джаратханнга дунияны, ахыратны да,
этеме къуллукъ, урама баш.
Андан башхагъа къул-къарауаш
болмагъанма - ол сыйсызлыкъдан
сакълагъанды мени Аллах.
Дуния малгъа, кёзбау затлагъа
хорлатмагъанма кесими.
Кючю чексиз
бургъанлай тургъанды
Хакъ джолгъа эсими.
Гюнахларымы сууаб ишлерим
дженгерле деб этеме умут.
Я Аллах, сакъла мени -
къулунгу - болгъандан манкъурт.
«Халкъым - башына эркин,
джуртуна, джазыууна - ие»
болсун деб, кюрешгенме,
джюрегим да джана, кюе.
Этгенме къолдан келгенни,
тирилтгенме саудан ёлгенни.
Кесилген терекни да буруб сёзге,
сюегенме ёрге.
Бизни халкъ этиб кетген Къарчаны да -
Аны да -
амантишледен кюрешгенме джакъларгъа,
тилибизни да — Ана тилибизни -
ёлюмден къорургъа, сакъларгъа.
Кязимни джаралы джугъутуру да,
Сымайылны Минги тауу да
Къайсынны джаралы ташы да,
Джуртда Джангыз Терек да -
энди сизге аманат.
Кесими юсюмден сёлешмейим кёб,
кюрешмейим ичими тёгюб, ачыб:
ташамы, туруму да кёреди Кёк,
анга хар нем да - ачыкъ.
Къалай джашагъаныма уа
бардыла шагъатларым:
джарылгъан джюрегим,
ашалгъан намазлыгъым
эмда
китабларым.
21.11.2014
ХАКЪ СЁЗ БЛА АКЪ СЁЗ
Къалгъан адамланы имбашларында -
сууаб-гюнах джазыучу мёлекле.
Шайырланы имбашларында уа -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Алгъа Хакъ сёзге береме салам,
ызы бла — Акъ сёзге.
Намаз эте тургъанча кёрюне болурма
къарагъан кёзге.
Назму эте турама мен а,
Аллахдан да тилей кечмеклик.
Мийик Кёкге сюймеклик
Джерден айырады мени.
Айланама Джерни тёгерегине,
дунияны къарай башындан.
Тюбелек а айырылмам
Терегимден, Ташымдан.
Джер тартханлай турады кесине -
юзмейме тартыуун аны:
бир кёб зат тюшеди эсиме,
тансыкълата дуниямы.
Мен ышармайма, кюлмейме -
тёнгегим къалгъанды анда...
Ол эсе да, билмейме,
джанымы тартхан артха.
Кёкюрекден эсе Кёкде
иги болур деб тураем джаннга.
Алай а, анга
Кёкде да джокъ тынгы-тынчлыкъ.
Танг ата, къайытама артха,
хазыр бола тюберге
джангыдан
балтагъа, мычхыгъа, отха.
Хакъ сёз бла Акъ сёз да
къайыталла айырылмай менден.
Джанымы къанатларылла ала,
къутхарлыкъла мени ёлюмден.
Джуртда Джангыз Терекни да
тирилтгенле китаб этиб, ала.
Джерни да, мийик Кёкню да
бир-бирине тюбетгенле ала.
Ала мени бла болгъан къадарда,
ёлюм къоркъуу джокъду джаннга.
Джерде джол тауусулса да,
Кёкге джол ачыкъды манга.
Хакъ сёзге, Акъ сёзге
ма аны ючюн болама разы.
Аланы айтыгъыз джангыз,
къылгъан сагъатда джаназы.
21.11.2014
БЕЛГИМ
Тарих эсим таянады мени
Тейри терекге, Къадау ташха.
Мийикде уа агъарады Минги...
Джокъду белгим аладан башха.
Ауазы-тауушу Къобан сууну
кюндюз — орайдача, кече уа — зикирча:
болама - аз заманнга айырылсам да -
ташын джалаб, сууун ичерча.
ЫЗ
Адам къояды дунияда ызын:
сёзюн, ишин, джашын, къызын...
Къоймаса уа бирин да аладан -
джашагъанмыды дунияда адам?
Алай а, ала
этмеселе Хакъгъа къуллукъ,
аладан джетсе дуниягъа къыйынлыкъ,
сора, адамны
туумай къалгъаны ашхы эди андан эсе,
дунияда къара ыз къойгъандан эсе...
НЕ САКЪЛАЙДЫ АЛДА
Ассы болгъанла да Аллахха,
тюшселе тузакъгъа, палахха,
тюнгюлюб башхаладан,
болушлукъ тилейле Аллахдан.
Аллах кечиучюдю, кечеди -
ёлюм къоркъуу аладан кетеди.
Ала уа, унутуб сёзлерин,
дуния малгъа буралла кёзлерин,
къарынлары бла къарын тюблерине бойсуна,
батадыла джангыдан джаныуарлыкъгъа, хайуанлыкъгъа.
Алай бла башларына келтирелле палахны.
Дагъыда, уялмай, сагъыналла Аллахны.
Аллахны да чексиз тюлдю тёзюмю.
Джетеди алагъа сыйсыз ёлюмню кёзюую.
Ёлюм бла бошалса уа джанауаллары...
Джаханим от да сакълайды аланы.
БЮТЮН ЭТЕМЕ СЕЙИР
Таула къайда да бардыла.
Таула Айда да бардыла,
Минги Тау а - бирди джангыз,
джокъду джашау бизге ансыз.
Джаратылсакъ да биз Кёкде,
Тейри адамлары болсакъ да,
Минги Тауну этегинде
халкъ болуб туугъанбыз биз.
Минги Тауну
джалай бузун, иче сууун
алай ёсгенди Къарашауай.
Нарт ёмюрледен бери
келебиз бу джуртда джашай.
Киши джерине джутланмай,
сакълагъанбыз джуртубузну.
Келдик джарыгъын джукълатмай
джангы Ай бла джулдузну.
Кёб башлы эмегенле да,
эки башлы къушла да,
темирле да, къурчла да
кёб палах салдыла бизге.
Барындан да къалгъанбыз сау.
Уллу Аллахха сала махтау,
Джуртубузда, бурун кибик,
биз энтда этебиз джашау.
Хакъ джолдан джанласа халкъ -
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.
Сынадыкъ кесибизде -
эки сюргюн да эсибизде.
Аллахха тюл, фыргъаууннга
табыннган къауумлагъа
ушаб а къалмадыкъ, огъай.
Къошулмадыкъ биз алагъа.
Сакълаялмай къалгъанда да
джуртун, джанын, саулугъун,
халкъ сакъларгъа кюрешди
бёркю бла джаулугъун.
Туугъан джеринден халкъны
айыралса да душман,
айыралмады аны
дининден-иманындан.
Тутмакъ-сюргюн джыллада
иманы къоруб халкъны,
динин, тилин да сакълаб,
Джуртха къайтарды аны.
«Бюгюн а
неди сакъларыкъ бизни?»-
деб, башласала сёзню,
бютюн этеме сейир.
Уллу Аллахдан башха
джокъду сакъларыкъ бизни.
Аны джолунда барсакъ -
джокъду хорларыкъ бизни.
Дин бериб, тил, джурт бериб,
къауум этиб, халкъ этиб,
аланы да къорургъа,
айнытыргъа борч этиб,
джаратды бизни Аллах.
Берди Китаб эм Къалам.
Сора, джазыуун адам
тюз джазар деб ышанды.
Адамла уа, бюгюн да:
«Неди сакъларыкъ бизни?» -
деб, башласала сёзню,
бютюн этеме сейир.
ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ БИЗНИ
Джети къат Кёкню башындан келген
хакълыгъы, акълыгъы Сёзню...
Кесинг берген диннге, тилге, джуртха,
я Аллах, тыйыншлы эт бизни.
МЕН ШАЙЫРМА
Мен шайырма — Сёз адамыма мен:
Хакъ сёз бла Акъ сёз — къанатларым мени.
Тургъанлайыма джерде,
Кёкге чыгъарадыла ала мени,
не ючюн десенг,
ала келгендиле андан — башындан.
Мен — шайырма — Сёз адамыма мен.
Алай а,
бир керекли кюн керекли джерде
керекли сёзню айтмай къойгъаным,
тышына чыгъаргъа керекли сёз
ичимде къалыб кетгени -
мени джюрегими тырнагъанлай,
къанатханлай турады.
Мен — шайырма — Сёз адамыма мен.
Алай а,
ичимде къаллыкъ бир сёзню да
тышына ийгеним ючюн,
бетим къызарыб,
джерге кирлик болуб турама.
Ма ол эки къауум сёз,
бермей тынгы-тынчлыкъ,
ашайдыла мени кече-кюн да.
Хакъ сёз бла Акъ сёз -
къанатларым мени.
Алагъа тюз турмагъан,
тыйыншлы болмагъан кёзюуюмде,
не да алагъа
уллу кёллю болгъан заманымда -
джыгъылыб Кёкден джерге,
санымы, джанымы да ачыта тургъанма.
Сёздю шайырны Тейриси.
Тейри адамыды шайыр.
Сёз адамыды шайыр.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыучу -
шайыр деген олду.
Сёзню къулуду шайыр.
Хакъ кёлю бла Сёзге къуллукъ этмесе,
бий болаллыкъ тюлдю шайыр,
шайыр да болаллыкъ тюлдю.
КЪАЛЮБАЛАДАН БЮГЮННГЕ ДЕРИ
Къадау таш болмагъан заманда,
Джангыз Терек болмагъан заманда,
Минги Тау болмагъан заманда,
Къобан, Басхан суула болмагъан заманда,
адамла да джокъ эдиле бу джуртда.
Джурт кеси да джокъ эди...
Джерни да
къурала тургъан кёзюую эди ол.
Джалан джаным уча эди мийикде,
кеб излей, кийим излей кесине.
Бек мийикледен эниб келе эди ЁЗ.
Джети къат замандан, аламдан, кёкден
ётерге керек эди ЁЗ,
джерде кёрюнюр ючюн болуб сЁЗ.
Бир эдиле ЁЗ бла ДЖАН -
Хакъ сёз бла Акъ сёзча.
Аладан къуралды адам.
Алагъа тюз турмагъан -
тас этеди хакълыгъын, акълыгъын,
тас этеди адамлыгъын, халкълыгъын.
Сёзню джаратды Тейри.
Тейри джаратхан Сёз -
ол да кёб затны джаратды кеси.
Аласыз, къарар кибик кёз,
бу дунияда болмаз эди джукъ да.
Сёз бла Кёз.
Аладан къарайды Ёз.
Бет бла Джан -
аладыла бетджан
эки дунияны арасында.
Бир дуния ючюн башхасын
атаргъа къоймай,
турадыла болуб бетджан
Бет бла Джан.
Къара тер басыб,
ишлейди адам -
эт кетсе да, бет къалыр.
Дин-тил-джурт ючюн,
сый-намыс ючюн
(ахырат азабдан — дуния намыс кючлю)
сермешеди адам -
джан кетсе да, бет къалыр.
КЁРЮНЮУ
Мазаллы къачхы сары чапыракъ
джабханды джашил джазны юсюн.
Аны юсюнден тайдыралмаса,
джашил джазны сакълайды ёлюм.
ДЖОКЪДУ ТЫНЧЛЫКЪ ДЖАНЫМА
Чыгъаргъа джетеди джаным
бурулуб къарасам ызыма:
ушатама да джолуму
къуругъан сууну ызына.
Джюрегими кючлейди къайгъы
(тынчмыды, джаны саудан ёлген):
къайданма, къайрыма, кимме -
ызымдан джокъ эсе келген.
Аллымда уа бармыды баргъан?
Аллымда да кёрюнмейди киши.
Чексиз аламны ичинде
кесим джангыз барама кетиб.
Бир-бирде кёрюнеме кесиме
биринчи адамча дунияда, джерде -
адам, халкъ излей айланнганча,
тынгы-тынчлыкъ болмай джюрекде.
Бир-бирде уа кесиме кёрюнеме
мен ахыр адам болгъанча дунияда.
Къалюбаладача, джангыз кесим,
Ахырзамандан сора дунияда.
Джангы дуния, адам улу да
къуралырламы джангыдан?
Джашау, ёлюм да, къууанч, бушуу да
башланырламы джангыдан?
Излеймеми болурун алай,
хар не къайытырын артха?
Билирбизми башха тюрлю джашай,
бир кере тюшгенле Отха?!
«Отдан чыкъ да — джалыннга...»
дегенча боллукъ эсе уа...
Ангы-эс бередиле дерс -
джокъду тынчлыкъ джаныма.
Адамма — къачан да, къайда да —
джокъду тынчлыкъ джаныма.
Джангыз терек болсам да,
чегет бла болсам да -
джокъду тынчлыкъ джаныма.
САГЪЫШЛА
Бизни Къарачай этиб,
джаратхан эди Аллах.
Биз а:
кимибиз - къыргъыз,
кимибиз - къазах,
кимибиз - араб,
кимибиз - тюрк,
кимибиз — орус бола
барабыз.
Кимибиз Азияда,
кимибиз Европада,
кимибиз Африкадла,
кимибиз Америкада
тас бола барабыз.
Ала бошдула,
джуртубузда да,
джуртубузда да
тас бола барабыз биз.
Аллах берген
динни, тилни, джуртну да
къоруулаб, сакълаб,
джетдирген эдиле бизге
ата-бабала,
аланы бизге аманат, осуят
этген эдиле ала.
Бизни Къарачай этиб джаратхан Аллахха да,
Аллах бергенни
бизге сау-эсен джетдирген
ата-бабалагъа да,
не айтырыкъбыз Къыямат кюн биз?
Не бет бла къарарыкъбыз алагъа,
не тилде сёлеширикбиз алагъа?
«Ай хомух туудукъла,
ай хомух туудукъла» деб,
мыдах болсала ата-бабала...
Огъай,
аллай кюннге къалгъандан эсе,
дуния малгъа алданыб,
Америкалы, Европалы болгъандан эсе,
динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан эсе,
алай джашагъандан эсе,
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн сермеше,
ёлгенибиз ашхыды андан эсе.
Дин да, тил да, джурт да бериб,
Бизни Къарачай халкъ этгенди Аллах.
Аллах бергенни джакъламасакъ,
къорууламасакъ, сакъламасакъ -
джетмезми бизге минг тюрлю палах?!
ТУУАДЫ ДУНИЯГЪА НАЗМУ
Кимден, неден джашынсанг, къутулсанг да,
кесингден эмда Кёкден
джашыныргъа, къутулургъа
джокъду мадар.
Къыйынды джашагъан къалай:
Кёк джюрекге,
джюрек да Кёкге
турадыла къарагъанлай.
Джюрек джабыкъды,
Кёк а — ачыкъ.
Джюрек ачыкъды,
Кёк а — джабыкъ.
Алай а, болады кёзюу:
Кёкге ачылады джюрек,
джюрекге ачылады Кёк.
Тюбейдиле Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Тууады дуниягъа назму.
УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ
Адамны ушайды кесине
малы да, хар неси да.
Итин кёргенлей, билеме
къаллай болгъанын иеси да.
САКЪ БОЛ
Зулму ырхы тышына атхан бир адам -
мен къарайма таула таба джагъадан:
къызарады кёз аллымда тенгиз-терк -
аны юсю къуру джаулукъ, къуру бёрк.
Бир тау халкъны къыргъанды эмеген,
излегени ючюн ол болургъа эгемен.
Ол къыргъанды туудукъларын нартланы,
мюлклерин, джуртларын да кючлегенди аланы.
Кюрешгенди аланы кетерирге тарихден -
нартлагъа дерти болгъан эмеген.
Алай а, унутханды эмеген:
«Эл ашагъан эмегенден -
эл Тейриси кючлю».
14 джыл да кетгинчи арадан,
къууанч хапар келеди тауладан:
«Халкъ къайытыб келгенди сюргюнден.
Муратына джеталмады эмеген.
Тюзлюкню тюбде къоймады джашау:
Халкъ сауду, эмеген а — шау...»
Алай а, къоркъама, тирилир деб ол:
джарлы халкъым, сакъ бол, сакъ бол.
Нарт къолундан ёлген эди эмеген...
Тирилгенин а кёрдюк бир ёмюрден.
Не кючдю ёлгенден сора тирилтген аны?
Ичибизде болурму эмегенни джаны?
Кесибиз болурбузму тирилтген аны?
Сагъышым, къайгъым, джарсыуум да кёб.
Чайкъалады кёз аллымда тенгиз-терк.
Беллерине да дери чырмалыб тубаннга,
узакъдан, мийикден къарайдыла таула.
АДАМЛА ТЮЛДЮЛЕ БИРЧА
Джюджю чакълы бир кючю джокъду адамны.
Къалгъанладан баш этген ангысыды аны.
Алай а, алай ангылы эсе адам,
къоркъуу нек тюшеди да дуниягъа андан?
Адамла тюлдюле бирча:
кими — шайтан, кими — хайуан,
кими — джаныуар...
Керти адамла аздыла дунияда,
кеслери да тюшалмайла оноугъа.
Адам улу - болалса Адам,
келлик да болмаз эди ахырзаман.
Иманлы адамла бла шайтан адамланы арасында
къалюбаладан бери барады къазауат.
Ким джанлыса сен?
ТИЛЕК
Тил билгеним, хали билгеним джокъ.
Тыш къралда манга болушур адам джокъ.
Умут эте эдим, джангыз, Аллахдан,
бу джол да бир къутхар деб, палахдан.
Палах а джете эди не ючюн?
Аллах буюргъан джолдан тайгъаным ючюн.
Дагъыда, уялмай, тилей эдим Аллахдан,
бу джол да бир къутхар деб палахдан.
Бу джол да къутхарды кючю уллу.
«Хакъ джолгъа къайыт, адам улу.
Чексиз тюлдю мени да тёзюмюм.
Унутма манга берген сёзюнгю...».
«Я Аллах, мен бир къарыусуз джан — кёресе,
Сенден не тилегеними билесе:
излемейме байлыкъ, къуллукъ не тёр.
Тилегеним джангыз бирди — иман бер,
мен таймай барырча джолунгда сени,
ибилис-шайтан хорламазча мени».
17.12. 2014
БУРУЛУУ
Мен терек болуб джаратылгъанма алгъа,
артда бурулгъанма сёзге:
китаб чапыракъла, терек чапыракълача,
кёрюннгенлей турлукъдула сизге.
Мен терек болуб сюелгенме алгъа,
кесилгенден сора, бурулгъанма сёзге.
Джараларымдан джашил къан агъа,
терекча кёрюннгенлей турлукъмп сизге.
Терек солургъа бергенча хауа,
сёз да джаннга джарайды алай.
Билмейме мен - Адам бла Хауа
длжандетде джашагъанла къалай.
Башха тюрлюдю джерде уа джашау.
Аллахха салама минг-минг махтау
джер джашауну да сынатханы ючюн,
джюз тюрлю халда джашатханы ючюн.
Мен терек болуб джаратылгъанма алгъа,
артда бурулгъанма сёзге:
китаб чапыракъла, терек чапыракълача,
кёрюннгенлей турлукъдула сизге.
Къалюбалада терек эдим мен,
Ахырзаманнга джетерге бурулдум китабха.
Турама титирей, къалтырай,
джашил дуниядан къараб ахыратха.
КЕТИБ БАРГЪАН БЛА КЕЛЕ ТУРГЪАННЫ ЧЕГИНДЕ
Ёзлери турса да эрий, джылай,
тиллери бла бир-бирин ийнакълай, джалай,
къалтырайла джау чыракъла тебсиде,
умут этгенча, бизни кибик тебсерге.
От а чыкъырдаб джанады каминде,
от да тюл — барыб тохтагъан шынкъарт.
Мен этген алгъышлагъа «амин» де,
джюрек да, отча, бола билмейди къарт.
От — отду: эски, джангы, къарт, джаш
демейдиле, билесе, ёмюрде да анга.
Джангырта турургъа уа керекди -
ушайды ол да бизни кибик бир джаннга.
Джанадыла джау чыракъла тебсиде,
Ёзлери-джюреклери турсала да джылай.
От да чыкъырдаб джанады каминде...
Джангы джылгъа биз тюбейбиз ма алай.
Эски къайгъыланы, джарсыуланы да отха
атайыкъ да, бир болайыкъ джарыкъ.
Ансы сагъыш эте дуниягъа, ахыратха
къалыргъа башлагъанбыз бютюн арыб.
Джылай джанадыла джау чыракъла тебсиде -
кетиб баргъан бла келе тургъанны чегинде.
Джылатхан, джандыргъан да не болгъанын билеме аланы -
къарайдыла ала, кюзгюденча, кёзюнгден.
Джанадыла эс чыракъла кёлюмде,
джулдузла Кёкнюча, джарыта кёлню.
Ала сакълайдыла мени ёлюмден,
ала джукълансала — мен кесим да ёлдюм.
Кетгенни да джокъду мадар унутургъа,
келликден да - къачаргъа, къутулургъа.
Джанадыла джау чыракъла тебсиде,
танг алагъа тауусуллукъларын да биле.
Сеннге къарай, бир тюрлю болама мен:
кетерик да, къаллыкъ да, келлик да — сен.
Эски джыл да, Джангы джыл да манга — сен.
Джылай джанадыла джау чыракъла тебсиде.
ТЮШГЮНЧЮ ОТХА
Не болгъанын билмейме бизге.
Джайылгъандан джайыла тюзге,
тас эте тюрсюнюн-бетин,
барады кетиб, кетиб миллетим.
Джаларгъа ташын, ичерге сууун
термилген халкъ - энди Джуртун
къоюб, кетиб барады кеси,
къалмагъанча ангысы-эси.
Барабыз кетиб — ачыкъла чекле...
Тауланы уа къоябыз кимге?
Ана тилни уа къоябыз кимге?
Джууаб эталлыкъ бармыды меннге?
Сакълайсыз менден сиз да джууаб.
Ата джуртдан мен да — узакъ.
Халкъгъа, джуртха да не хайыр менден?
Ауаз берген да айыбды кенгден.
Кёлден-джюрекден кетмейди къоркъуу -
эртде-кеч болса да, боллукъду соруу,
бирибиз да къутулмаз андан:
халкъыбызгъа къошдунгму адам?
Тилибизге къошдунгму бир сёз?
Къураб кесини къралын-элин,
дининден, тилинден эмда джуртундан
айырылмай джашарча адам,
не этдинг сен, не этдинг сен?
Халкъыбыз болсун дей миллет,
этдингми иннет, этдингми иннет?
Ангысы, саны да ёсерча халкъны,
джарадынгмы джугъуна аны?
Аллах бергенни да билмей сакълай,
Аллах буюргъанча билмей атлай,
Динден, тилден, джуртдан да чыгъа,
къайры эсе да барабыз кетиб.
Кеси кесибизни эскериб,
эски ызына къайытханча суу,
къайытыр эсек а биз да артха -
тюшгюнчю отха, тюшгюнчю Отха.
КАВКАЗ
Къарчача башчылары болгъан Кавказ,
Шамил шыйыхча имамлары болгъан Кавказ,
Байсангурча къазауатчылары болгъан Кавказ,
ёмюрде да зулмугъа бойсунмаз.
Вассан-Гирейча акъылманлары болгъан Кавказ,
Шахановча хукукчулары болгъан Кавказ,
Абдурахманча, Махмудча миллет ёкюллери болгъан Кавказ,
Кязимча, Исмайылча, Къайсынча назмучулары болгъан Кавказ -
кесин ёмюрде да кишиге хорлатмаз.
Джохар Дудаевча генераллары болгъан Кавказ,
Марьям Яндиевача джазыучулары болгъан Кавказ -
аллай къамачылары, къаламчылары болгъан Кавказ,
ёмюрде да зулмугъа къул-къарауаш болмаз.
Кавказ -
Хакъгъа къуллукъ эте, къылады намаз.
Анга -
Аллахдан башха джокъду илях.
ДЖАШАСЫНЛА АЛА
Мен -
бир кере айырылыб джанымдан,
энди тириле башлагъанма джангыдан.
Джангыдан юренеме джюрюрге,
бир сабийча - сёлеширге, кюлюрге.
Адамланы да къарай кёзлерине,
ийнаныргъа кюрешеме сёзлерине.
Мен — ёлюб, сау болгъан бир адам -
тансыгъымы алалмай дуниядан,
къарайма кёз алмай тёгерекге.
Джанымы ызына къайтаргъан Кёкге,
тёнгегими джутаргъа ашыкъмагъан джерге -
мен разыма, разыма къалай...
Алагъа этмесем къуллукъ,
сёзюм, ишим да болурламы къолай?
Сандан кетсе джан,
СЁЗден кетгенча ЁЗ,
кёрюнеди алай.
Кетсем да, бир кюн, кесим,.
къалсын Ёзюм — Сёзюм.
Ол заманда ёлюм
хорлаялмаз мени.
Меничалагъа Аллах
бергенди эки джашау:
бири халкъ бла джерде,
экинчиси — сёзде.
Тюбей, айырыла,
барадыла ала.
Мен да ёллюк тюлме,
джашасала ала.
Манга не болса да,
джашасынла ала.
Хазырма ёлюрге да.
джашар ючюн ала.
ТАНСЫКЪЛЫКЪ
Къызыл-Къалагъа барырым келмейди энди.
Мени атам-анам ишлеген юйню,
мен джыйырма джылыма дери джашагъан юйню,
«эски мекям» атха чыгъарыб,
ойгъандыла, ачха алыр ючюн.
Эки эгечим, юч къарнашым да,
башха элде джашасала да,
ол юйден тура эдиле къараб.
Атам-анам да чыгъыб андан,
бушуугъа, къууанчха ашыгъырыкъча,
кёрюне эдиле кёзюме.
Къарылгъач уяла уа -
юйню къабыргъасында,
шорбат ышыгъында...
Джаз ала къарылгъачла келиб,
юйню да табмай,
юйлерин да табмай,
аз бек къыйналмагъан эдиле харибле.
Къызыл-Къалагъа барырым келмейди энди.
Бу джаза тургъан сёзлерим
юйсюз къалгъан къарылгъачлагъа
ушай да болурла...
Назмум алагъа уя болду эсе -
ол да кёлге асыу.
Къызыл-Къалагъа барырым келмейди энди.
Джангыз,
Гошаях бийче къаласындан къараб,
Къаншау бийин сакълаб тургъанча сеземе да,
Къаншау бийни излеб, табыб,
анга алыб келирим келеди.
Сауду Гошаях бийчени къаласы,
алай эсе уа, Бийче кеси да сауду.
Аны кюую-джыры
ёлгенни да тирилтмей къоймаз -
къайтармай къоймаз Къаншаубийин да.
Бир кюн бир
Къаншау бий да, мен да къайытырбыз элге.
Ол къала таба ашыгъыр ,
мен а — юйюбюз таба...
Дуппур башында бираз олтурурма.
Кёб зат тюшер эсиме.
Суулугъуму
Кесмезни къара сууундан толтурурма,
да, сора,
къайытмаздан
кетерме
энгишге.
ЧОКУНА АПЕНДИ
1
Чокуна апендиден башланады
биринчи китабы Къарачайны:
«Ана тилинден» джайылады бизге
джарыгъы джулдузну, Айны.
Тамблабызгъа сала джол,
басма ишни да къурадЫ ол.
Динни, тилни, халкъны, джуртну да
сакълар джанындан болду ол.
«Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
къутхарлыкъ адамны, халкъны...».
Билгени себебли аны,
кюрешди джайыб окъуу-билим.
Гаспыралыны сохтасы -
изледи кимге да игилик:
арада айрылыкъ тохтасын -
"Тилде, фикирде, ишде да — бирлик!"
Супий апенди Чокуна,
сен этдинг Аллахха къуллукъ,
аны ючюн джетди сеннге
ёлюм бла бошалгъан зорлукъ.
Элиблени ичинде
биринчи элиб болдунг бизге:
тюз болургъа юретдинг
диннге, тилге, адамгъа, джерге.
Къара таныгъан эмда джайгъан
Чокуна супийибиз бизни.
Шакай улу Хаджи да
бек багъалатханды сени.
Абдуллах шыйыхны нюрю да
этгенди санга нёгерлик.
Гаспыралыны да этгенсе разы:
Тилде, фикирде, ишде да — бирлик.
Джюрек разылыгъыбызны
биз да айта турабыз сеннге.
Кечгинлик бер, супий апенди,
кечиксек да, къайытабыз сеннге.
2
Кечгинлик бер, супий апенди!
Сен Кёкге джууукъ эте халкъны,
ангылатыргъа кюрешдинг хакъны.
Таяна китабха, къаламгъа,
джараргъа кюрешдинг адамгъа.
Къозгъай ангысын, эсин да,
миллетинги джуртун, кесин да
кюрешдинг къорургъа, сакъларгъа...
Алай а, ибилисге
кеслерин алдатхан джахилле,
имансызла берген балта бла, мычхы бла,
сен «сакъла, кесме» деген джашил терекни,
солургъа хауа берген терекни,
минг-минг джылны ёсген терекни
тамырындан кесиб атдыла.
Не этгин... Исса файгъамбарны да
ёз халкъындан чыкъгъан адамла
кердиргенлерин билебиз джоргъа...
Сени да аллайла тутдурдула,
джойдурдула, къурутдула.
Алагъа — налат берирча халкъынг -
хар бирини тукъумун, атын
къара багъанагъа такъсакъ...
Огъесе, аны хайырындан
заранымы озар? Къайдам...
Чокуна афенди,
сени кесинги, терегинги да
кесгенлеге не айтаса сен?
Иги кесегине аланы
Ибилис берген эди саугъа.
Артда уа, атыб чалдышха,
термилтиб алгъан эди джанларын.
Аллайланы итликлеринден
бютеу халкъгъа да джетген эди палах.
Алай а, бизни атыб къоймады Аллах -
ызыбызгъа къайтарды сюргюнден.
Алай а, ибилис джорукъдан, зулмудан
къутулгъандан сора да биз,
тирилталмай эсек Терегинги -
сора, алкъын, ангыбыз, эсибиз
Китабда, Къаламда тюлдю бизни.
3
Чокуна эфенди, сен юретдинг:
«Дин да, тил да, джурт да бериб,
бизни къауум этиб, джаратханды Аллах.
Аллах бергенни сакълАмау, айнЫтмау -
олду эм уллу гюнах».
Сен кесинг джашадынг алай -
Хакъны аллында бетинг къызармазча.
Халкъынг ючюн кюрешгенлей турдунг,
ол динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалмазча.
Бюгюннгю имамла, афендиле
нек алмайдыла сенден юлгю?
Орус тилде берселе ауаз,
не айта болур ёсюб келген тёлю?
Эбзеланы Абюсюб болмаса,
сени джолунгда баргъан кёрмейме.
Динине, тилине къайытмаса халкъ,
аны сакъларыкъ неди — билмейме.
Каппушланы Ахия афенди,
джандетли болсун, тюшдю эсиме:
ол ушай эди сени кесинге,
энди Абюсюб хаджи къалгъанды джангыз.
Алай а, болмайым ассы:
заман тюлдю джассы -
алкъын халкъдан чыгъарла имамла,
чыкъгъан кибик алимле, шайырла.
Чокуна-эфендим, огъурлу тюрсюнюнг
Рашид чыгъаргъан китабдан да къарайды,
халкъынг джашайды, сен да джашайса,
келе тебрегенди сени кёзюуюнг -
бу джыйылыу да шагъатды анга,
Харун тукъумдашынг да шагъатды анга.
Дуния, ахырат да санга
энди кенгден кенг бола барлыкъла...
Барыбыз да разыбыз санга,
шейит болгъан Исмайыл Акъбай.
Ёмюрде да унутмаз сени,
сау-эсен болса халкъынг Къарачай.
ДЖАШАЙДЫЛА
Халкъым джашайды Минги Тауну этегинде.
Минги Тау а - мени джюрегимде.
УРУШ ТЮЗДЕ
Аскерле — эки джаны да —
къазалла-хазырлайла бетджанла-индекле,
бир-бирине, кеслерине да
къабыр къаза тургъанларын да эслемей.
Джер титирейди сезе боллукъну,
тебренеди джутарындан къоркъа адамланы.
Кёк да джашнайды, кюкюрейди,
джанларын алыргъа хазырлана аланы...
УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ
Терслеб тебремейик бир-бирибизни
келгенде къыйынлыкъ, палах:
гитче от бла кюйдюрюб бизни,
Уллу Отдан сакълайды Аллах.
Cорма кимге тартылад деб салах -
барыбызгъа да тартылады ол:
Хакъ ючюн джашаргъа, ёлюрге да -
хар къуру да, хап-хазыр бол.
БОРАН
Кёралмайды, эшитмейди адам адамны:
джел-боран - ачдырмай кёзню,
тамакъдан чыгъаргъа да къоймай сёзню -
къатышдыргъанды акъны, къараны.
Аман къышланы билебиз биз,
Уллу Аман Къышдан да хапарыбыз барды.
Ахырзаман къышха ушайды бУ уа -
къарныча сюреди адамны, халкъны.
Сюелгенни къоймайды аудурмай -
алай кючлюдю джели-бораны.
Сюркелгенлени юслери бла ётеди -
адамгъа санамайды аланы.
Сюелгенле бла кюрешеди боран,
сюелгенле бла анга къаршчы.
Халкъны къутхарлыкъ джокъмуду башчы?
Кюн да, кёл да - амандан аман.
Къазакъ бёрюню улууу бла
Къадау Ташха байлаб кесин,
Джуртда Джангыз Терек да
джыяргъа кюрешеди эсин.
Къарамыды, сарымыды, къызылмыды боран,
акъ а тюлдю. Аны келгенин да къайдан -
къыйынды билген.
Джокъду энди ышаргъан, кюлген.
Сау адам а бармыды?
Джигитле сермеше ёлелле,
хомухла къалалла артха.
Боран миндирген эшекден тюшюб,
ала - ёмюрде да! - минмезле атха.
Бир джылдан, бир ёмюрден болса да,
шаушалыр боран.
Алай а, адам,
Тейри адамы болгъанын эскериб,
тирилиб, къобармы ёрге,
огъесе, къалыбмы кетер,
къабланнганлай джерге?!
КЕТИУ
Къараб къарагъынчы
ётеди заман:
тансыгъын да алгъынчы
кетеди адам.
Бир-бир затны
этмегенине,
бир-бир затны да
терс этгенине
къыйнала, джарсый,
кетеди адам.
Къыйынлы болурму
джанлада андан.
«Кёрюне кирмез
кёрюрюн кёрмей...».
Джашады эсе
джаны саудан ёлмей -
ол да асыу,
ол да къууанч.
Келди эсе уа къач -
не этсин: джазыу.
Къалдымы аны
дунияда ызы:
сёзю, иши,
джашы, къызы?
Айтылырчамыды
ызы алгъышда?
Кетеди адам
къайгъыда, сагъышда...
Къыямат кюн
Хакъны аллында,
халкъны аллында,
ата-ананы
алларында
къызармазча бети
джашадымы алай,
кеталдымы алай -
соруула
кёбдюле къалай...
Къараб къарагъынчы
ётеди заман:
тансыгъын да алгъынчы
дуньядан адам,
кетеди. Умут а этеди -
ёлюм бла бошалмаз джашау.
Тирилир кюн келир,
ол энтда кёрюр
адамларын, бютеу миллетин...
Бир-бирде уа
джангылтады шайтан:
ийнамын
тас этеди адам.
Ангысын
басады тубан:
«Джокъду ахырат»...
Титирейди адам.
«Джокъду ахырат».
Аллай кёзюуде
иман-шахадат
айтдырыргъа
керекди анга.
Къараб къарагъынчы
ётеди заман.
Дуниядан къаннгынчы,
тансыгъын да алгъынчы -
кетеди адам,
кетеди адам,
кетеди.
БАРМЫДЫ БИЛГЕН?
Учхан сууча, тау сууча
барады заман.
Къайсы тенгизге ашыкъгъанын,
къайсы тенгизде тохтарын
бармыды билген?
КЪЫШ БЛА БОШАЛМАЗ ДЖАШАУ
1
Джылым келди алтмышха,
башым кетди сагъышха:
эталгъАнмамы бир зат,
айтылырча алгъышда?
Кёлде къалмады тынчлыкъ,
тюшген кибикме отха:
болалдЫммы тыйыншлы
къартла атагъан атха?
ЭталдЫммы мен назму
къайнатыр кибик къазан,
айталдЫммы мен аны
къычыргъан кибик азан?
Къайдан чыкъды, билмейме -
джаныма сала къоркъуу,
бойнун да къынгыр буруб,
кетмей тохтады Соруу.
2
Нартладан келген отну
джукълатмазгъа кюрешдим.
Тейри адамы Кёк бла
таугъа чыгъыб сёлешдим.
Минги Тауну башында
мен уюдум намазгъа,
тиледим иман, билим,
рахатлыкъ да Кавказгъа.
Къуру Кавказгъа да тюл,-
барына да джанланы
мен изледим игилик,
мен да — бири аланы.
«Аллах, эшит сёзюмю,
тюл эсем да пайгъамбар:
адамланы, халкъланы
къара кючледен къутхар.
Хакъ джолунгдан таймайын
барыр кибик къарыу бер.
Иман бла джашарча,
ёлюрча да насыб бер...».
3
Джылым келди алтмышха,
къарайма Кёкге, джерге:
бузлатА келген къышха
хазырмамы тюберге?
Мени тенгли джашамай
кетгенлени саны кёб:
Пушкин, Лермонтов, Мусса,
Лорка, Асхат, Махамет...
Аладанмы игием
джашар кибик быллай бир?
Ала айтхан Акъ сёзден
тёгюледи бизге нюр.
Мен ёлмедим тутмакъда,
сюргюнде да къалмадым.
Болмадым къазауатда,
дуэльде да болмадым.
Терс айтдым аны, огъай.
Билдирмесем да элге,
сюегенлей тургъанма
мен кесими дуэльге.
«Андан эсе, ёлгенинг
ашхы эди» дегенча,
ауаз чыгъыб джюрекден
ёлтюргенди бир ненча.
Сууаб ишлерим дженгиб,
тирилгенме дагъыда.
Кёз аллымда кюнлерим -
къарасы да, агъы да.
3
...Джаным чыкъса санымдан -
кетиб ёрге, мийикге,
къошулса мёлеклеге,
болурмамы мен разы?
Огъай, ол андан эсе -
Кёкде тургъандан эсе -
бурулуб бир Акъ сёзге
Ана тилге къошулсун.
...Къыш келеди къысылыб,
боранлай, джюрЕк джара.
Къар джабса да юсюмю,
этеме игИ джора:
къыш бла бошалмаз джашау,
аны ызындан джаз келир,
аны ызындан джаз келир.
Къыш бла бошалмаз джашау.
АЛИФНИ ЁМЮРДЕ ДА ДЖЫГЪАЛМАЗ ДУШМАН
Ушай эди
Джуртда Джангыз Терекге терекледе,
биринчи харифге — Алифге — элибледе.
Джашай эди
сакъ болгъанлай, тюз болгъанлай Кёкге, джерге,
Къадау Ташча джанланы да сайлаб кесине нёгерге.
Бюгалмалла аны не кёзбау бла, не кюч бла зулму, палах.
Дегенлей турду: «Аллахдан башха джокъду илях».
Аны ючюн аны кесдиле, томурадыла, къурутдула,
алай а, имансызла бир кертини унутдула:
терекни къурутургъа боллукъду, Алифни уа — огъай,
терекни джыгъаргъа боллукъду, Алифни уа — огъай.
Алифден башланалла сёзле — «Аллах», «Адам»...
Алифни ёмюрде да джыгъалмаз душман.
Ол турлукъду сюелгенлей, байлагъанлай Кёк бла Джерни.
Ибилис да хорлаялмаз - муджурасы Алиф болгъан эрни.
ДЖУКЪУСУНДАН УЯНАДЫ КАВКАЗ
Кёб къалмагъанды тангнга.
Терек, шыбырдай, къылады намаз.
Къадау Таш да, джумшай, тынгылайды анга.
Джукъусундан уянады Кавказ.
Шамил шыйых джесирликден къайытады артха.
Байсангур да, ычхыныб асмакъдан,
джарым тёнгегин байлатыб атха,
джангыдан киреди къазауатха.
Хаджи-Мурат да къуршоудан ычхыныб,
Толстойну хапарындан да чыгъыб,
кечмеклик тилей, къайытыб джуртха,
зикир эте, киреди къазауатха.
«Шамилни онг джанындагъы уа кимди?»- деб сор.
Къалай танымайсыз, ол а — шейх Мансур.
Мансур шыйых — ангылатыб кертини-хакъны,
диннге къайтарыб кюрешгенди халкъны.
Хасаукачы Умар да тебсейди былайда.
Джохар паша да кёрюнеди былайда.
Кавказны эркинлиги ючюн
сермешген джигитлеге тартылады орайда.
Кавказны халкълары ючюн,
инсан-миллет хакълары ючюн,
къалам бла этгенлЕ къазауат -
былайдадыла ала да,
келгендиле тыймай ахырат:
Вассан-Гирей Джабагъы,
Абдурахман Авторхан,
Махмуд (Рамазан Къарча)...
Кёбдюле, кёбдюле ала -
Кавказны бирлиги ючюн,
эркинлиги, тюзлюгю ючюн
къылыч бла, къалам бла да
къанларын-джанларын аямай,
этгенлЕ уруш, къазауат.
Алай а, энди болду:
тёгюлмезге керекди къан,
термилмезге керекди джан -
Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла -
Сёз бла тынаргъа керекди иш.
Кёб къалмагъанды тангнга.
Терек, шыбырдай, къылады намаз.
Къадау Таш да, джумшай, тынгылайды анга.
Джукъусундан уянады Кавказ.
Китабха, Къаламгъа къайытады Кавказ.
Хакъ бла болгъан ёмюрде хорланмаз.
СЮЙМЕКЛИК
Биз
бир-бирибизге джазгъан, сёлешген
джыйылыб бирге, басмаланса,
Кёк тенгли болмаса да,
джер тенгли бир роман болур эди.
Сабийчик сагъатымда
«Мени къаллай бир сюесе?»-
деселе,
«Кёк тенгли бир сюеме»,-
деучен эдим.
-Къайдаса, не этесе бусагъатда?
-Къобан суу саркъгъан тенгизни
джагъасында Кёкге къараб сирелеме.
-Сен а не этесе?
-Менми? Къобан сууну чыкъгъан джеринде
Кёкге къараб сюелеме.
Къобан суугъа чабакъ болуб тюшюб,
энгишге джюзюб кетсем,
къаллай бирден джеталырма сеннге?
-Джеталырмыса? Къайдам.
Кесинги алдатмай,
кюмюш ыргъакъны къабмай,
чилле аугъа тюшмей,
келалырмыса?
Мен а сакъларгъа хазырма -
тенгиз джагъада сакълай-сакълай,
сын болуб, менгир болуб къаллыкъ эсем да.
Сени кёргенлей таш саныма джан кириб,
адам болуб тирилирме джангыдан.
-Андан эсе,
келиб алыб кетмеймисе мени?
-Билесе,
чекден ётерге джокъду мадарым.
-Мени ючюн да ёталлыкъ тюл эсенг чекден,
сора, къалай ийнанайым
Кёк чакълы болгъанына сюймеклигинг?
Ойнагъан этеме, ансы барын да ангылайма.
Сау къал. Энтда сёлеширбиз.
Чекле ачылгъынчы къарт болуб къалмасакъ -
кёрюшюрбюз, тюбеширбиз.
...Ачылдыла чекле...бир ёмюрден.
Тенгиз джагъада Кёкге къараб сирелеме мен.
КЪАЛАЙ КЪАЛЫР КЕЛМЕЙ АХЫРЗАМАН?
Дуниядан къарай ахыратха,
тюшюндюм бир затха:
Хакъ сёз тюзетмегенни,
Акъ сёз тюзетир къалай?
Поэт
Джуртда Джангыз Терекди -
джашайды, ёледи, тириледи алай.
Терек
адамгъа, халкъгъа болса керек,
келирле анга, сакъларла аны.
Болмаса уа керек,
кесерле, къурутурла аны.
Дагъыда болса керек,
тирилтирле аны.
Алайды къадар.
Терек - адамлагъа тюл,
адамла келедиле терекге,
излей башларына мадар.
Терек а,
адамдан къыйынлыкъ кёрген болмаса,
къууанч, насыб кёрмейди бир да.
Адам ючюн кёгермейди терек.
Адам ючюн джашамайды, ёлмейди терек.
Табигъаты, къадары алайды аны.
Бармыды, джокъмуду адам -
терекге не андан?
Адамсыз джашагъанды, джашайды, джашаяллыкъды терек.
Терексиз джашаялмагъан — адамды.
Терексиз, хауа джетмей, тунчугъуб ёллюкдю ол.
Аны да ангылаялмай эсе адам,
не сакъларгъа боллукъду андан?
Джаша поэт, къой къайгъынгы.
Адам, халкъ деме — джаз назмунгу.
Сал махтау Кёкге, джерге,
баргъанлай тур мийикге, ёрге.
Кийикле, джаныуарла, къанатлыла -
сеннге адамдан эсе игидиле, джуууукъдула ала.
Сагъыш этме адамгъа, халкъгъа,
къуллукъ этмей эселе ала хакъгъа.
«Сакъла, кесме»,- дегенлеге уа.
Чокунача апендилеге уа -
сен да боласа разы.
Чокуна апендича адамла болмасала,
Джангыз Терекча поэтле болмасала,
джукъланыб къалыр эди джашау...
Алай а кесдиле аланы.
Къыйынды ангылагъан адамланы.
Игисин, маджалын къурутса адам,
къадай къалыр келмей ахырзаман?
КЪАРАСАМ АЙГЪА
О къайдам...
Ёлюм Айдан
келе болурму Джерге?
Къарайма ёрге:
ёлюкню бетине ушайды Ай.
МИНГ ДЖЫЛДАН ТУРУБ КЪАБЫРДАН...
Кёкге да чыгъа, джерге да кире,
джылагъан, джырлагъан да эте,
барады кетиб адам улу.
Алай а къайры? Ол
къайры тутханды джол -
джандетгеми, джаханимгеми?
Ёлюмгеми, ёлюмсюзлюкгеми?
Минг джылдан туруб къабырдан
дунияны джангыдан бир кёрюр эди...
АКЪ СЁЗНЮ САКЪЛАЙ
Джылым болгъунчу алтмыш,
ёлюр кюнюме этмей сагъыш,
джашай келдим.Энди уа
аман болду кёлюм -
къая ранда джетди мени ёлюм:
тёбен джаным —
къайнай тургъан тенгиз-терк,
огъары джаным -
мен ёталмаз къадау, бек,
башым эсе -
сынаб къарагъан Кёк.
Мен Акъ сёзню сюре чыкъдым бери.
Ёзге мени къыйнаргъа сюйдю Тейри
кёб сёзню бошуна айтханым ючюн,
харам этиб, къаядан атханым ючюн.
-Кетерсе - аланы атхан къаянгдан кесинг да...
-Мен излеген Акъ сёз келсин да,
къая тюбюнден къол булгъасын -
ол заманда, Бийнёгер къаядан
чынгагъанча, чынгарма мен да.
Ары дери уа, ёлюмге да
бой бермей, турурма сакълаб.
Мен Акъ сёз ючюн чынгарыкъма,
чынгасам да къаядан,
аны ючюн айырыллыкъма,
айырылсам да джанымдан».
Кесим джангыз турама дорбунда
Акъ сёзню сакълаб.
Хакъ сёзню сакълаб,
алай тургъан болур файгъамбар да дорбунда.
Алай а, болмайым ассы,
тенглешдириб Аны бла кесими,
Акъ сёзню да Хакъ сёз бла тенглешдириб.
...Джылым болду къыркъ.
Акъ сёз а кёрюнмеди чырт.
Кёрюнсе да тутдурмады кесин.
Таугъа, тюзге джайылды эсим.
Ма энди джылым болду алтмыш.
Джюрегими кючлеб къайгъы, сагъыш,
биягъы дорбундан къарайма джерге, Кёкге.
Сёз кёрюнмейди не джерде, не Кёкде.
Джокъду дорбундан чыгъарча да джол.
Энди мен Акъ сёзню табаллыкъ тюлме,
кеси келиб къалмаса ол,
Не Кёкден, не джерден булгъамаса къол.
Акъ сёз эталмазса къара сёзню бояб.
Джылым алтмыш болгъанында да,
Акъ сёзню турама сакълаб.
Джюрегими, мыйымы да ашаб,
дорбунда турама джашаб.
ЮЧ ТАУ
Сымайыл, Мусса, Сейит,
болмасала да шейит,
хар бири фахму кючюн
аямады халкъ ючюн.
Келген джанла мийикден
Сымайыл, Сейит, Мусса,
джел къайсы джанына урса,
ол джанына бюгюлюб
бармадыла. Тюзлюкден
къалмадыла тюнгюлюб.
Болмасала да шейит,
Сымайыл, Мусса, Сейит
таубагъа къайталдыла,
Хакъ сёзню айталдыла.
Акъылманлыкъ бар эди
сёзлеринде аланы.
Унутмаелле ала
ёлгенлени, сауланы.
Кёб къыйнаса да джашау,
башхалагъа салмай дау,
къуллукъларын этдиле.
Сыйратдан да, сюркелмей,
джюрюб, учуб ётдюле.
Кетселе да, къалдыла
Сымайыл, Мусса, Сейит.
Кёрюнедиле ала
юч тауча — уллу, мийик.
Аланы къатларында
къалгъанла — ууакъ ташла.
Энтда чыкъмай къалмазла
миллетден тулпар джашла.
Алкъын алдады джашау,
дуния да былай турмаз.
Тилибиз да алкъын — сау,
сёз къобан къуруб къалмаз.
Ол юч тауну аллында,
къызармазча бетибиз,
алай болса сёзюбюз -
хорлатмазбыз заманнга.
Алкъын алдады джашау,
дуния да былай турмаз.
Сюеледиле юч тау -
ючден а дагъан таймаз.
ДЖУЛДУЗ ТАШХА КЪАРАЙ
Кёкде турургъа керекди джулдуз,
кюйюб, таш болуб, тюшмейин джерге.
Бизни дайым къарата ёрге,
Кёкде турургъа керекди джулдуз.
Джерге тюшген а — ол джулдуз тюлдю,
джылыу, джарыкъ да джокъду андан.
Джулдуз таш деб, багъалатсакъ да,
джулдузлугъу къалгъанды Кёкде.
МЕНИ УРУШХА КЪАЙТАРАДЫ ДЖАНЫМ
Бу хаух дуньяны къуруму-джалыны
Акъ сёзюме да джетгенди -
олду къыйнагъан джанымы,
не этерге да билмейме энди.
Кесинг къутулсанг да отдан,
юсюнгде — къуруму-джалыны.
Кир урушха джангыдан -
къалмазса джаудан джалыныб.
Джуртунга-джеринге кирген джау,
тохтарыкъ тюлдю джюрегинге да кирмей.
Джюрегинге кирсе уа душман,
къоймаз сени кесине къул этмей.
Ёз джыламаса - кёз джыламаз,
ёзде болмагъан - сёзде да болмаз.
Кёзюме, сёзюме да чабхан эсе джалын -
сОра, таза тюлдю ёзюм-джаным.
Къурумдан-джалындан тазаланмай кёлюм,
акъ болургъа унамаз сёзюм.
Къалмаз ючюн къурум-джалын
меннге бий болуб, юй болуб,
мени урушха къайтарады джаным.
Дунья малгъа къарамаз ючюн кёз,
чыммакъ акъ болур ючюн сёз.
Джерге джууукъ болур ючюн Кёк,
таза болургъа керекди джюрек.
Джаным къайтарады артха -
Хакъ ючюн баргъан къазауатха,
дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатха.
Башха джол джокъду
къутулургъа душмандан-джаудан.
Башха джол джокъду
тазаланыргъа къурумдан-джалындан.
Бир кёзюн, бир къолун, бир бутун,
урушлада тас этген Байсангур,
кесин байлатыб атха,
джангыдан киреди къазауатха.
Аллаху акбар!
Биз юлгю алырча,
ызларындан барырча,
тулпарларыбыз бар.
Бир джерге джыя ангымы-эсими,
къурумдан-джалындан тазалай кесими,
душмандан азатлай кёлюмю, джерими,
киреме къазауатха.
Бизге бир джол барды джангыз,
ол да — джандетге .
Ай бла джулдуз
разы бола бизге,
къарайла Кёкден.
Азатлай, тазалай,
кёлню-джюрекни
барады къазауат
джерде, джюрекде.
КЪРАЛ БЛА ХАЛКЪ
Мени — Тейри адамын,
ибилис джорукъ
совет адамы
этерге кюрешди.
Эталмады.
Кёкден келген
Китабны, Къаламны
сыйырыб бизден,
аланы орнуна
кесини китабын, къаламын
тутдуруб бизге,
алыргъа кюрешди
эсибизни, ангыбызны.
Алалмады.
Халкъыбызны
бёлюб къауумлагъа,
юсдюрюб бир-бирине,
кесдириб бир-бирине -
алай бла да
джеталмады
муратына.
Тоноу бла, тутмакъ бла, сюргюн бла, ёлюм бла
тобукъландырыргъа, бойсундурургъа
кюрешди бизни.
Межгитлерибизни тонгуз орун этиб,
сын ташларыбыз бла джасаб арбазларын,
сын ташларыбыздан этиб басхычла,
сын ташларыбыздан ишлеб юйле,
кёл кенгдирдиле душманла бизге.
Къарачай атладан, малладан, итледен да,
«къарачай» деген атны алдыла.
Ата-бабаларыбыз атагъан джер-суу атланы да
къурутуб, башха атла атаргъа кюрешдиле.
Минги Тауну тийресинде
минг-минг джыл джашагъан
Тейри адамын, Тейри халкъын
600 кесек этиб,
Сибирияны бузларына,
Азияны къумларына
чачдыла.
Къарачай Элни кюл-кёмюр этиб,
Къарачай джуртну да кесек-кесек этиб,
хоншулагъа юлюш этдиле.
Къарачай халкъны кеси да, аты да -
дунияда къой, тарихде да,
тарихде да къалмазча этдиле.
Бир мазаллы кърал
бир гитче халкъ бла
алай кюрешди.
Не ючюн?
Ол анга къул болуб къалмагъаны ючюн,
аны имансызлыгъын, тилин, адетин алмагъаны ючюн,
«совет адамыма» дерге унамай,
«Тейри адамыма» деб, тургъаны ючюн.
Сюргюнню ал эки джылында огъуна
джыйырма бла эки минг сабийи,
аллай бир да къарты, къарыусузу
къырылды Къарачайны.
Ол а джарымы эди халкъны.
Джыйырма эки минг сабийни ёлтюрген кърал,
джыйырма эки минг ананы къаргъышы
къалай джетмей къалыр эди сеннге?
(Халкъыбызны,
дагъыда къаллай бир адамы,
Совет Союзну Джигити атха,
Социалист урунууну Джигити атха
ие болгъанлары сейир тюлмюдю?)
Къайдаса, сен, имансыз кърал,
ибилис джорукъ, къайдаса сен?
Сен къул да эталмадынг,
тюб да эталмадынг -
къарачай халкъым джашайды мени.
Энтда боллугъу алайды:
эсге алмай Хакъны, хакъны,
ким къурутургъа излей эсе халкъны -
ол кесине къазады къабыр,
заман аны ары уа салыр.
Инсан, миллет хакъларын джакълаб,
адамларын, халкъларын да сакълаб,
барына да бирча къараб,
джашау къургъан кърал джашарыкъды.
Тарих да тюшюндюрмей джукъгъа,
зулму джолну тутарыкъ кърал а -
ол да кесин санасын джокъгъа.
Аллай кърал чачылмай къалмаз.
Халкъгъа уа джол ачылмай къалмаз.
Хакъ джолдан кетмеген халкъны
зулму хорлаяллыкъ тюлдю. Анга
халкъыбызны джазыуу да шагъат.
Бизни къутхара барлыкъды Аллах.
Андан башха джокъду илях.
ТАУ БАШЫНДА
Джаяу джолчукъ чыгъарады тауну башына.
Джолчукъ чыгъарады тауну башына.
Чыгъарады тауну башына.
Тауну башына.
Башына.
Андан ары башланады Кёк.
Андан ары джол саллыкъ кесингсе.
Ары джол саллыкъ — кесингсе.
Джол саллыкъ кесингсе.
Кесингсе.
Къайытса да артха тёнгегинг,
Чегинде джер бла Кёкню
къанатлана къаллыкъды джюрегинг.
Ол чекге мен да джетгенме:
кетейимми Кёкге,
къайытайыммы джерге,
къалайыммы тауда?
Энгишгеде, тёбенде, къызланы кёреме -
сюеледиле къол булгъай меннге.
Мийикде, Кёкде, мёлеклени кёреме -
сейирсиниб къарайла ала да меннге.
Зикир таууш энеди Кёкден,
джыр-ийнар таууш чыгъады джерден.
Сюелеме тауну тёппесинде
Кёкден, джерден къайсын сайларгъа да билмей.
Къайсын сайларгъа да билмей.
Билмей.
Джан къоймайды тёнгекни рахат -
тартады Кёкге, тартады Кёкге.
Ким биледи, къаллайды ахырат -
болурму тынчлыкъ анда да джюрекге?
КЕЛМЕЗ КЪАРТЛЫКЪ, ЁЛЮМ
Къычырылса да азан,
тартылса да салах -
ашыгъама мен:
сакълайды Аллах.
Къычырылса да азан,
тартылса да салах -
игиди кёлюм:
Аллах блады халкъ.
Мен билеме
аллай заманланы,
ибилис джорукъ
бюгюб адамланы,
харам этиб
атын, кесин да,
алыргъа излеб
ангысын, эсин да,
халкъны динсиз, тилсиз,
джуртсуз да этиб,
къум, буз тюзлеге
къуйгъанын элтиб.
Азан таууш джокъ,
салах таууш джокъ,
джаназы къылыу джокъ -
аз къалгъан эдик болургъа джокъ.
Къычырыла эсе азан,
тартыла эсе салах.
къылына эсе джаназы,
этиле эсе некях -
бизни блады Аллах.
Аллах бла болгъан халкъ -
къалай болур талкъ?
Ислам динибиз бар,
Ата джуртубуз бар,
Ана тилибиз сау -
тохтасын джылау.
Дин, Тил, Джурт -
ючден дагъан таймаз.
Шайтан джорукъ-зулму
бизни хорлаб къоймаз.
Халкъ алкъын тирилир,
къурар Юйюн-Элин.
Хакъ бла болгъан халкъгъа
келмез къартлыкъ, ёлюм.
УРАГАН
Алгъа ол аязчыкъ эди -
анга эс бургъан джокъ -
хуна тешиклеге кире-чыгъа
айланнган бир агъазчыкъ эди.
Ёсе, айный келди да - болду аяз.
Дагъыда анга эс бургъан - аз.
Бираздан а бурулду джелге,
къайгъы сала, тийреге, элге.
«Джангур къоркъууун джел этер» деб,
къойдула, сёлешмейин кёб.
Сора, ол бютюн чамланды -
болду боран, ураган.
Айырмайын юй, адам, терек -
барысын да этди халек.
Энди уа эследиле аны.
Кеслерин этиб гюнахсыз,
бары да терследиле аны.
Таудан тенгизге дери джетиб,
халкъ аны
джети атасына дери тинтди.
Ол а, этерин да этиб,
башха джерлеге, эллеге кетди.
Биягъы халкъ болду рахат.
Джангыз бир тели
«ол къайытыргъа боллукъду» деб,
орамда бара эди ары-бери.
ЭЛИБ
Алифге таяна ёрге тургъанды адам,
Алифге таяна болгъанды Адам.
Сокъурну таягъыча болгъанды анга элиб.
Сюрюучю таякъ да, муджура да болгъанды анга элиб.
Къадау таш да, Джуртда Джангыз Терек да болгъанды анга элиб.
Кюн таякъ да болгъанды анга элиб.
Къара таныгъан кюнюнден башланнганды тарихи адамны.
АЛЛАХ, БЕР МАНГА БИР КЮЧ
Унутуб хакъны, Хакъны,
чачылыб баргъан халкъны
къайтарырча таубагъа,
къайтарырча таулагъа.
Аллах, бер манга бир кюч,
берлик эсенг да ёнгкюч.
Джетсе фахмум, къарыуум,
мен халкъымы джазыуун
Сен буюргъанча джазыб,
табарыкъ эдим насыб...
Аллай бер манга бир кюч,
берлик эсенг да ёнгкюч.
Олду джюрекде иннет.
Энчи Элин къурмаса,
дин-тил-джурт деб, турмаса,
Халкъ къалай болур миллет?
Тас болгъунчу халкъ тюзде,
Аллах, бир болуш бизге.
Зулму бла, алдау бла,
дунья мал бла, кёзбау бла
Ибилис джорукъ халкъны
алыб ангысын, эсин,
динден, тилден, джуртдан да
кюрешеди айырыб.
Джокъ энчи Юйю-Эли -
джыйыб ангысын, эсин,
халкъ сакълар кибик кесин.
Къайгъысын этген халкъны,
башчысы да джокъ аны.
Болмаса къраллыгъы,
къалай сакъласын халкъ,
халкълыгъын-энчилигин?
Унутуб хакъны, Хакъны,
чачылыб баргъан халкъны
къайтарырча таубагъа,
къайтарырча таулагъа.
Аллах, бер манга бир кюч,
берлик эсенг да ёнгкюч.
КЕРАМАТ
Проза маталлы назмула
сюркелиб джюрюген джанлагъа
ушайдыла.
Кёкню къоюб, учханны къоюб,
джерге джарашхан къанатлыланы да
тюшюредиле эсге.
Назму уа неди?
Шын тургъан сёздю назму.
Сёзню шын тургъан кёзюуюдю назму.
Элибледе биринчи харифди — Алифди ол.
Таш башында терекди,
къаягъа ёрлеген терекди,
къая эрнинде терекди,
бутакълары бла джулдузланы къучакълай,
ёрге, Кёкге баргъан терекди назму.
Учхан тау сууду назму.
Тазалыгъы бла, татыуу, ауазы бла да
джюреклени къандыргъан сууду назму.
Джюрекни суусабын къандыргъан таза суу,
солургъа хауа берген джашил терек,
ёрге тартхан, Кёкге къаратхан,
Кёк бла джерни байлаб тургъан,
Алифге ушагъан кераматды назму.
Кёк ачылса тууады назму,
джюрек ачылса тууады назму.
Ачыкъ Кёкден, ачыкъ джюрекден
келген ашхылыкъды назму.
Таш - назму тюлдю.
Тюшсе да Кёкден, чыкъса да джерден -
таш - назму тюлдю.
Тарихни, заманны сууу кетгенден сора,
неси къала эсе — олду таш.
Назму уа — джашауду:
ташда, къаяда да — къайда да,
тюз сюелген, Кёкге баргъан
джап-джашил терекди назму.
ТЮРМЕДЕ
Сени бойнунгу бууубду джыджым,
меники уа — алкъын кюрмеде.
Талай миллиард адам -
барыбыз да джашайбыз тюрмеде.
Эркин адам джокъду башына,
тагъылыббыз бирер затха биз.
Кетер джол да джокъду тышына -
къуршалабды Кёк деген тенгиз.
Барабыз (къайры?) Джер атлы кемеде,
къатышыббыз ёлгенле, саула да.
Бурхудула тенгизле, таула да
джети къат Кёк бла тенглешдиргенде.
Джер тюрмеден къачар мадар джокъду,
джашау эте келебиз да — ёлебиз.
Тюрмеден къутхаргъан — ёлюмдю, билебиз.
Ёмюрле кетелле, тюрленмейди джукъ да.
Не ючюн тюшгенбиз тюрмеге?
Джомакъ, таурух айтмагъыз джангыз.
Къарауулла - Ай бла джулдуз -
мийикден къарайдыла бизге.
АЙРЫМКАНДЫ ДЖЕР
Кёк тенгизде бир айрымканды Джер.
Къачан болса да,
тенгиз джутарыкъды аны.
Ары дери
бир башха айрымканланы-джерлени табыб,
алагъа да ётерча, джетерча,
фахмусу, заманы да
джетерми адам улуну?
ИГИ УМУТ
Сагъышым чачылмайды кечеде-кюнде:
гюнахы болмагъан джокъду адам -
джандетден къысталгъан Адам бла Хауаны
туудукъларыбыз...Унутмайыкъ аны:
джашау этерге кюрешебиз сюргюнде.
Джокъду хайыр сынсыудан, джылаудан -
Адам атха тыйыншлы болурбуз:
тюшюнюрбюз, тюзелирбиз, ётербиз сынаудан -
джандет джуртубузгъа къайытырча болурбуз.
Терслемейик бир-бирибизни
келгенде къыйынлыкъ, палах:
гитче от бла кюйдюрюб бизни,
уллу Отдан сакълайды Аллах.
ТЫНЧ МАДАР
Тешилирге унамагъан
сокъур тюйюмчекни да,
сокъур ичегини да,
кесиб атаргъа керекди.
ТАШ АДАМ
Кюнле, джылла ётедиле арадан...
Хапар сакълай ёзенледен, тауладан,
хапар сакълай ёлгенледен, сауладан,
тенгиз джагъада сюеледи бир адам.
Алдырмай кесин бораннга, джелге,
белине дери батыб джерге,
белине дери кириб кёрге,
тенгиз джагъада сюеледи бир адам.
Ол — къарагъанчады къалюбаладан,
неда — къалгъанчады ахырзамандан.
Джыл, ёмюр да къайсыдыла, къайдам...
Менгир ташха бурулгъанды бир адам.
Адам къандан къызарады тенгиз-терк.
Аны юсю - къуру джаулукъ, къуру бёрк.
Не кёбдюле ачыгъанла зулмудан...
Сын болгъанды тенгиз джагъада адам.
Джашауу да, кюреши да бары — бош...
Джерде зулму къалай болду хакъдан баш?
Джюреги да, тёнгеги да болуб таш,
сюеледи тенгиз джагъада адам.
Ол джумшарча, тирилирча бир заман,
тилленирча, сёлеширча бир заман
келиб къалса, ол адам
айтыр кёб зат — титирерча джер эм Кёк...
Чайкъалады, къатланады тенгиз-терк.
Аны юсю - къуру джаулукъ, къуру бёрк.
Тенгиз къушла - джанлары инсанланы,
къычырыкъ эте толтургъанла къарамны.
Ала таш адамны тартадыла ёрге,
чыгъара къумдан-юзмезден-джерден,
сокъур, сангырау болургъа къоймай аны,
ёлюм джукъудан уята аны...
Бир джангы кёзюую башланады дунияны.
ЁЛЮМСЮЗ ДЖАНЫМ БУРУЛДУ СЁЗГЕ
Нартла джулдуз таш бла тюшдюле Кёкден,
бошар ючюн Джерде эмегенледен.
Тейри салгъан борчну тындырыб Джерде,
кетдиле учуб ызларына Кёкге.
Мен а, кетмей, къалдым Джерде,
сакъ болуб, къарауул болуб тёгерекге.
Тейри джазгъан къадарыма бойсундум -
Джуртда Джангыз Терекге бурулдум.
Кюрешдим сакъларгъа тийрени-элни,
билсем да бир кюн кесериклерин мени.
Кесими къутхарыргъа уа джокъду мадарым:
не этгин - Кёк джазгъан алайды къадарым.
Минг-минг джыл сюелдим алай,
къыйналгъан джанланы барына джарай.
Бутакъларымы сындыргъанлагъа да чыдаб турдум,
таш бла ургъанны да аш бла урдум.
Тейри адамларын мен сыйлы кёрдюм -
алагъа хауа, кёгет да бердим.
Ибилис джангылтды аладан бирин.
Чокуна афенди «сакъла, кесме» деди.
Анга да тынгыламады ол -
Тейри терекге кёлтюрдю къол.
Тёнгегимден кесине юй этди.
Кёк чамланыб урду да — кюл этди.
Энди башха тюрлю джарар ючюн сизге,
ёлюмсюз джаным бурулду Сёзге.
Джуртда Джангыз Терек кетмеди ахыратха -
къалды дунияда бурулуб китабха.
ТЕРЕКГЕЧА, ТАШХА ДА БЕРЕМЕ САЛАМ
Арасында Таш бла Терекни
барады ётюб джашауум мени.
Ташдан - Терекге, Терекден да - Ташха:
джолум, джырым да джокъду башха.
Аладыла манга Заман да, Алам да.
Джурт, Халкъ белгиси да,
Кёк, Джер белгиси да,
эки дунияны кёрюнюую да
аладыла манга.
Мен джетиб Ташдан Терекге,
тийгенча болуб джерде Кёкге,
ызыма айланыб тебрегенме.
Мени Ташым сакълайды энди.
Ташдан Терекге къыйын эди джол -
къалюбалада башланнган эди ол.
Мен джетерге кесдиле Терекни,
аманла джардыла джюрекни.
Алай а, Кёк салгъан борчумдан къутулдум -
кесилген Терекни тирилтдим ызына.
Рахатлыкъ да келди джаныма.
Энди Ташха къайтарады джолум.
Ташдан Терекге келтирген джолдан эсе,
Терекден Ташха элтген джолну
узакълыгъы, къыйынлыгъы да — башха.
Узакъ, джууукъ эсе да — джокъду мадар:
къайытыу да — биз бузалмазлыкъ къадар.
Джыйыла тебрегенле Заман бла Алам.
Джууукълаша келеди ахырзаман.
Тейрисине ашыгъады адам.
Терекгеча, Ташха да береме салам.
ИБИЛИСГЕ КЪУЛ БОЛМАЗ КАВКАЗ
Игилигим — атамдан, анамданды,
аманлыгъым а — кесимденди джангыз.
Ала джолуму джарытханла,
джарытханча Ай бла джулдуз.
Дин да, тил да, адет-тёре да
аладан кёчгенле меннге.
Ала саулукъда кёлюм да
болгъанды, тауумча, Минги.
Джетиджыллыкъ заманларындан
ала къылыб тургъанла намаз.
Аллай адамлары болгъаны ючюн,
бой салмагъанды зулмугъа Кавказ.
Сыйсыз-намыссыз ибилис джорукъ
келтиргенди къаллай бир палах.
Не къыйын кюн да халкъыбыз айтханды:
Аллахдан башха джокъду илях.
Ма аны ючюн имансыз кърал
дерт тутханлай тургъанды бизге -
таб кёзюуню мараб туруб,
къыргъанды, сюргенди, атханды тюзге.
Бош кюреше эди фыргъауун -
Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз.
Тауу да Минги, халкъы да Минги -
ибилисге къул болмаз Кавказ.
Джазыу къайры атса да мени,
Кавказ таула кетмейле эсден.
Джаным - Акъ сёз - Джуртха къайытыр,
тёнгегим къалса да тюзде.
ДЖАЗ КЕЛЕДИ, КЕЛЕДИ САУЛАГЪА
Бораны да келмей болушлукъгъа,
къыш джатады батыб шошлукъгъа.
Суу болуб, саркъады къаны,
аз-аз чыгъа барады джаны.
Къыяма къыш тыялмай джазны,
ыхдырылады кеси таулагъа.
Ёлгенлеге не этейик ансы,
джаз а келеди, келе саулагъа.
ДЖЫР ДЖЫРЛАННГАН КЪАДАРДА
Тау сууланы макъамлары
кёлтюрелле кёлюмю,
бередиле кюч манга
хорлар кибик ёлюмню.
Минги Таугъа таяныб,
Джырчы джырын джырлайды.
Къалалмайын ийнаныб,
ёрге, тёрге къарайма.
Джокъду ишек, олду ол -
Сымайылды джырлагъан,
ауазы бла , сёзю бла
джерни Кёк бла байлагъан.
Тау суула да суула тюл,-
Сымайылны джырлары.
Толкъун ызындан толкъун -
тыялмазсыз аланы.
«Кёкге джете...» дегенлей,
Джырчы, Тау да кёрюне...
Джыр джырланнган къадарда,
орун джокъду ёлюмге.
КЪАНАРМЫ АДАМ ДУНЬЯДАН?
Бу ариулукгъа бир къара:
сюелелле таула агъара,
зем-земле да эне аладан...
Къанармы адам дуньядан?
Бу сейирликге бир къара:
орман чегетле шууулдай,
таза тау суула шоркъулдай...
Не джете болмаз адамгъа?!
Сууу, хауасы да - дарман,
чегети да чегет тюл — орман,
кырдыгы да бош ханс тюл — гелеу...
Бу джуртха сёз табмаз биреу.
Джерни башы, тюбю да - хазна,
Менделеевни чалдышыча туура,
кёрюне туралла элементле,
джуртубуз батыбды берекетге.
Бизни джуртха дуньяны
аны ючюн къарайды кёзю.
Джуртунг болса ариу эмда бай -
аны сакълагъан къыйынды къалай.
Джангыз Терекни кесгенлени
туудукъларындан барды къоркъуу
Къадау Ташха, бютеу джуртха да:
сагъыш этмейле ала джукъгъа да.
Амантишледен, атаджокъладан
келирге боллукъду энтда палах.
Джол ачады ёлюмге джукълагъан:
Манкъурт болгъандан сакъласын Аллах.
Тау башындан къычырама азан,
тау башында къылама намаз.
Шайтанланы къачырама сенден,
Аллах берген джуртубуз Кавказ.
САГЪЫШЛА
Экибетлилик, ётюрюк, зарлыкъ
къыйнайдыла, тийген кибик окъ.
Джер меннге этеди тарлыкъ,
кетерге уа — башха джер джокъ.
Ибилис алай джойгъанды халкъны,
ол айырмазча къараны, акъны.
Къахме, гуду эмда мурдар -
хар къайда да ол ючюсю бар.
Ибилисни ууу джетмеген
къалмагъанды бир джер, бир джюрек.
Ахырзаманын иймесе Кёк,
энди къутулуу джокъду андан.
Дуния мал ючюн къазауатла
бошайдыла халкъдан, адамдан.
Адам улусу тюшмейин отха,
тазаланмаз кирден, харамдан.
Не этгин: Хакъгъа, хакъгъа
бойсунмагъан адамла, халкъла
тюшюнюрле тюшселе отха,
алай а джол табмазла артха.
Зулму, ётюрюк, кёзбау
ёлмейле, тийгенликге окъ.
Бу джерден кетерча болгъанма,
кетерге уа — башха джер джокъ.
Нартла уялталла мени да:
«Эркиши къачмайды джаудан.
Къутхарыргъа керекди андан
джюрекни, тийрени, Элни да».
Болушлукъ келсе эди Кёкден:
джюрегими тартыб алыб кёкюрекден,
Минги Тауну бузу бла кесиб,
Минги Тауну къары бла джуууб,
Минги Тауну сууу бла джуууб,
таза этиб салырча ызына...
Ол заманда ол да Минги
болур эди, къууандыра Элни.
Шыйых, шейит болмаса шайыр,
аны сёзюнден болурму хайыр?
Шайыр джюрек болмаса акъ,
аны сёзю къалай болур акъ?
Себеб излей джаннга, джюрекге,
мен къарайма умут бла Кёкге.
СЁЗГЕ КЁЧГЕН ТАШ БЛА ТЕРЕК
Джуртда Джангыз Терекни
Къадау Ташха кёчгенди джаны.
Энди
эки къат сакъ да болуб,
сакъларгъа керекбиз аны.
Терекни кесгенледен Ташха да
къоркъуу болгъанын сезиб,
джанларын Терекни, Ташны да
Акъ сёзге кёчюргенме мен.
Ол эркинликни манга бергенди Кёк.
Сёзде ёлюмсюздюле Таш бла Терек.
Аны ючюн ушайды Сёз да алагъа:
терекча джумушакъ, ташча да — къаты.
«Таш бла Терек» китабны да аты.
ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ
Кёк да, билесиз, джерча, джууукъ
Ахырат да, билесиз, дунияча, джууукъ.
Айтмагъыз да джукъ,
къарагъыз
ашалгъан джюрегиме, намазлыгъыма -
аладыла шагъат
адамлыгъыма, муслиманлыгъыма.
Кавказлы, къарачайлы
болгъаныма да алалла ашагъат.
Эм уллу шагъатларым а -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Зулму кючлеб тургъан сагъатда да,
къалгъанла тынгылаб тургъан сагъатда да,
мен аланы айталдым халкъгъа,
къарагъа къара дедим, акъ дедим акъгъа,
сый бердим Тюзлюкге, Джигитликге, Ариулукъгъа.
КЁРЮБ БОЛМАЙМА МЕН КЪУЛЛАНЫ
Кёрюб болмайма мен къулланы,
Аллах джаратмагъанды аланы:
«Аллахдан башха джокъду илях»,-
демейле. Андады палах.
Къуллукъ ючюн боладыла къул,
дунья малгъа урадыла баш.
Аллах эркин джаратхан джанла
къалай боладыла къул-къарауаш?!
Онглуну джалайдыла чурукъларын,
теблерге кюрешедиле онгсузну.
Кёргеним сайын аланы,
кёргенча болама итни, тонгузну.
Аллахха тюл, Ибилисге
этедиле къууаныб къуллукъ.
Къулладан джетеди адамгъа,
бютеу миллетге да къыйынлыкъ.
Дунья намысдан не ахырат азабдан
къоркъмайдыла аз да къулла.
Сатадыла джуртну, халкъны да,
аман хансча джайылыб ала.
Бий эди демегиз Амантишге -
къара джюрекли къул эди ол:
Атаджокъ бла келген эди бирге,
душман аскерге кёргюзтюб джол.
Кёрюб болмайма мен къулланы -
джокъду алада адамлыкъ, муслиманлыкъ.
Аллах джаратмагъанды аланы,
ала Ибилисге этедиле къуллукъ.
Не кир ишден да турмайла артха -
джангыз тюшсюн алагъа капек, шай.
Азат болмаса ичинде шайтандан-къулдан
ёмюрде да эркин болалмаз Къарачай.
Къул халиден айырылмаса,
Эресей да болалмаз эркин.
Башхаланы терслерден алгъа
джюрегине къарасын хар ким.
Аллах барыбызны да джаратханды тенг -
барыбыз да - эркин, барыбыз да — ёзден.
Кеслерин къул, бий этерге кюрешгенлени уа -
къачан да, къайда да — кёрюб болмайма мен.
ЁКЮНЮУ
Кетгенден сора ётюб заман,
ёкюнеди, къыйналады, тюшюнеди адам:
«Заманында акъыл джыймадым башыма,
Ай, джашаууму ийдим бошуна».
ТАУДА БЛА ТЮЗДЕ
Къобан учуб тюшед да таудан,
сора сюркелиб барады тюзде.
«Таулу тюзде абыныр» деб,
Хамзат айтыучу тюшеди эсге.
ЧЫДА
«Къайгъым — кёб, алай а — саума,
бирде — чёб, бирде уа — таума...».
Джангыз Терек, чыда, аума -
Къадау Ташха таян.
ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА КЕРЕКДИ АЛАЙ
Джашаргъа, ёлюрге да керекди алай,
кеси кесингден чыкъмазча кёлюнг.
Ёхтемленирча сени бла элинг,
джашаргъа, ёлюрге да керекди алай.
АЗАН
«Джуртугъуз джандетди»,- дерле...
Сынагъанча, къарайма таудан:
ташдан, терекден суудан
ариу зат болурму джерде?
Джуртубуз керти да — джандет:
сууу, хауасы да — дарман.
Ёзге къыйналады миллет,
тюзлеге кетеди адам.
Кетерча этиб джандетден да,
кимди, неди къыйнагъан бизни?
Мийик тауну къараб башындан
тансыкълайма джерибизни.
Сакъламаса бергенин Хакъны,
джандетсиз къалмазмы адам?
Тёрт дуньягъа джайылгъан халкъны
чакъыра, къычырама азан.
Имамла, шыйыхла, шейитле
Минги Тауда къылалла намаз.
Джуртуна къайытады халкъ,
динине къайытады Кавказ.
Джабаль ан-Нурдан тиеди джарыкъ,
нюр джанады Минги Тауда къар.
Кёкню, джерни да кючлейди таууш:
Аллаху акбар, Аллаху акбар.
Динине, тилине, джерине
бекден бек бола барады Кавказ.
Ёвропаны тёппесинде
къычырама азан, къылама намаз.
Кириб къалгъынчы кёрге,
адамлыкъ, шайырлыкъ борчумдан да чыгъа,
Хакъ сёз бла да, Акъ сёз бла да
адамны тартама ёрге.
Къайытмай къалмаз джандетине
Хакъ сёзге, Акъ сёзге къулакъ салса адам.
Минги Тауну тёпесинден
бютеу дуньягъа къычырама азан.
Азанчы, назмучу да бола,
дуньяда джашадым алай.
«Джандетли болсун» деб айтыр
бир кюн бир манга Къарачай.
Джаназыма сюелирле
Шаркъдан, Батыдан да келиб.
Сёзюм турур джашагъанлай,
мен кесим къалсам да ёлюб.
БОРЧ
Нартла
джулдуз таш бла эниб джерге,
эмеген къауумну къырыб,
джумушларын тындырыб,
учуб кетгендиле ызларына - Кёкге.
Хар бир адам да - алай:
Тейри салгъан борч бла,
келеди да дуньягъа,
сОра, Сёз бла, къурч бла
ол этеди къазауат
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн -
Тейри адамы, халкъы
насыблы джашар ючюн.
Кёкге кеталмазбыз биз
тындырмай борчубузну -
джангы эмегенледен
къутхармай джуртубузну,
шайтанладан, джинледен
къутхармай халкъыбызны.
Ата-бабадан бизге
джетди Эл да, дин, тил да.
Биз болмасакъ алагъа
толу ие, ёкюл да,
Тейри эшиги ачылмаз,
къошулмазбыз нартлагъа...
Инсан-миллет хакъланы
джакълагъан адамлагъа
ачылады джол Кёкге,
джол тауусулса джерде.
СЮЙМЕКЛИК
Сюймеклик болмагъан джерде
болмаз къууат, берекет.
Аны орнун туталмаз
дуния мал, харекет.
ШАЙЫРНЫ ДЖЫГЪЫЛЫУУ
Джарлы парий кюрешсе да юрюб,
тыялмайды:
къышхы сууукъ келеди кириб.
Келеди кириб юйге, джюрекге.
Къарайма Кёкге:
анда да Кюн къалгъанча суууб,
джылтыраса да, бермейди джылыу.
Къол джазмаларымы этиб тамызыкъ,
от этеме. Тюлмюдю джазыкъ
назмулары бла от этген шайыр?
Ала уа — тюшгенча джаханимге,
тауушсуз къычырыкъ эте,
къарайдыла меннге:
«Нек джаратханенг бизни
отха атарыкъ болуб,
сабийин ёлтюрген боламыды
кесин къутхарыр ючюн?
Огъесе, къыяма къышдан къоркъуб,
бизни — къышха къаршчы назмуларынгы -
отха атыб, джалыныб,
алай бла, къышдан-джаудан
джанынгы къутхарыргъамы излейсе?
Джаудан а джалыныб къалмазса.
Биз тюлмю эдик джанынг да сени?
Джанынгы кесинг отха атыб,
къутхарыргъамы кюрешесе тёнгегинги?
Алай эсе, сен шайыр тюлсе, огъай...».
Айта алай,
кюл болдула, думп болдула назмула.
Чарсдан-тютюнден толгъанды юй.
Арбазда улуйду парий.
Джаны саудан ёлгенча болуб,
отха къараб, олтурады шайыр.
ТЕРЕКГЕ, ШАЙЫРГЪА ДА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Ахыр тохтаууч — къабырла.
Адамдан толуду арба.
Бойсуннганла тюшелле джолда.
Эм ахырында къалама кесим.
Тёрт дуниягъа джайылады эсим.
«Джетдик»,- дейди арбачы.
Ауазы да чыгъады ачы.
...Терен къазылгъан индек.
Излеген кибик къачаргъа
терк-терк урады джюрек.
Къабыр къазыучула эселе да,
джан алыучула эселе да,
сюеледиле тёртеулен.
Не эталайым мен -
къолда, аякъда да — бугъоу.
Ибилис этгенди оноу
адамны тобукъландырыргъа, бюгерге,
бойсунмагъанны уа — ёлтюрюрге.
Бойсуннганла къалдыла сау,
Ибилисге сала махтау.
Бойсуннганланы уа Хакъгъа,
хакъ кертисин айтханланы халкъгъа,
ахыр тохтауучгъа келтирдиле.
Хар ким джолун сайлайды кеси.
Билинир мени да тюзюм-терсим.
Джуртда Джангы Терек бюгюлмеди джерге.
Тюз тургъанлай, тюз болгъанлай къалды Кёкге.
Аны ючюн кесдиле аны.
Къадау Ташха кёчерин а джаны -
билмедиле.
Кесдиле, ёлтюрдюле шайырны.
Аны уа джаны
Акъ сёзде болгъанын билмедиле.
Билмегенлеге билдиреме мен:
Терекге, Шайыргъа да джокъду ёлюм.
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА
Узакъ, джууукъ!
Айтмагъыз манга бир джукъ.
Мен джангыз тюлме.
Хакъ сёз бла Акъ сёз,
Таш бла Терек
эмда Къобан суу
биргемедиле мени.
Джуртда Джангыз Терекни,
кесилген Тейри терекни
ызына тирилтгенме мен.
Къобанны уа Къара тенгизге
барырча эталмайма аз да:
мыжыкъла кесиб аны джолун,
бургъандыла Азау тенгизге.
Хаджиле зем-зем суудан
алыб келгенча юйлерине.
Къобан суудан мен алай алама,
узакъ джолгъа чыгъа тебресем.
ТЫШЫНДА
Бу тенгиз тюлдю, кёлюмдю -
къатлана, чайкъала тургъан.
Былайда не этесе сен -
сен, таулада туугъан?
Бу сыйыт-къычырыкъ этген
тенгиз къушла тюлдюле, огъай -
дуниягъа чачылыб баргъан
Къарачайды бу, Къарачай.
Чайкала къычырыкъ этелле.
Джан-джанын ашайды тенгиз.
Къайсын тауладан къарайды,
тюзледен къарайды Чингиз.
Къайытханды джуртуна Олжас да.
Тыш къралда турама джангыз.
Не этерге, не айтыргъа билмей,
Къарайла Кёкден Ай бл джулдуз.
ДЖАЗГЪЫ УМУТЛА
1
Чирчик эте тебрегенле терекле,
чыпчыкъла да башлагъандыла джырлай...
Не болгъанын а билмейме Кёкге -
ол турады алагъа къараб, джылай.
2
Бизге къараб, турады ол джылай...
Бир кёб сагъыш келеди джюрекге.
Адамгъа, къанатлыгъа, терекге -
хар джаннга хар кюн болсун къолай.
3
Балта, мычхы тауушлагъа да тынгылай,
чирчик эте турадыла терекле.
Умут бла къарай джерге, Кёкге,
чыпчыкъла да турадыла джырлай.
ШАЙЫР
Поэт — къанатлыды:
бир къанаты — хакъ сёз,
бир къанаты — акъ сёз.
Бир къанаты - ол дуния,
бир къанаты - бу дуния.
Ол эки дуния арасы чекде
джашайды, учады ол.
Бир къанаты бла къояргъа излегенле да бардыла аны.
Бир къанаты бла къалгъан шайырла,
учалмайдыла — айырыладыла шайырлыкъдан,
адамлыкъдан да айырыладыла.
Эки тенг къанаты болгъан
чыммакъ акъ къанатлыды шайыр.
ДЖОЛ
Ташдан — Терекге,
Терекден да — Ташха:
Джерде поэтге
джол джокъду башха.
Таш эсе — Къадау,
Терек а — Джангыз.
Къарай аладан
Ай бла джулдуз,
барама джашай,
ёле, тириле:
этеме къуллукъ
джангЫз Тейриге.
Таш джарылды,
Терек кесилди:
мен къыйналдым,
терслей кесими.
Таш да болдум,
терек да болдум:
не къыйын эди
адамны джолу.
Джаралы джурну
къутхарды Кязим.
Джаралы ташны
сау этди Къайсын.
Джангыз Терекни
тирилтди Лайпан,
болушлукъ келиб
джулдуздан, Айдан.
Ташдан — Терекге,
Терекден — Ташха:
Джерде поэтге
джол джокъду башха.
ЁЛМЕЙИН ГУДУ БЛА МУРДАР...
Къарадым да узакъдан, кенгден,
чегетни кёрдюм: ол да сау-эсен.
Баргъанымда уа къатына джууукъ -
къууанчымдан къалмады бир джукъ.
Чегет кёрюнсе да чегетча кёк,
джокъ эди аны ичинде терек.
Къыйынлыкъла темирден-къурчдан,
бошай бошагъандыла агъачдан.
Не этсин джарылмай джюрек:
къалмагъанды тюз ёсген терек.
Джуртда Джангыз Терекден башлаб,
къойгъандыла агъачдан бошаб.
Джангыз, агъачсызла къалгъандыла сау -
балтагъа, мычхыгъа салгъанлА махтау.
Къутулгъанла да бар - ёрлеб къаягъа...
Къурумаз дерт зорлукъгъа, зулмугъа.
Мийик къаядан къарайды терек:
къалгъан-булгъандан къуралырмы чегет?
Башчы болсала гуду бла мурдар,
халкъгъа, джуртха да ёлюм къоркъуу бар.
Чынгылгъа тирелсе джол,
бычакъгъа узалады къол.
Ёлмейин гуду бла мурдар.
Тюз джашаргъа бармыды мадар?!
СОРУУЛА
Джарым коммунистле бла джарым моллала -
джарым адамла -
бирлешдиле-бирикдиле:
къарангы халкъны, джарлы халкъны
толу адамлагъа юсдюрдюле,
Тейри адамын да, Тейри Терегин да
ат-бет атаб кесдирдиле.
Атылтыб Къарчаны от келилерин
таулагъа джол ишлетдиле.
Тау Элни орнуна
хауле юйле ишлетдиле.
Элсиз халкъ - миллет болурму?
Динсиз халкъ — миллет болурму?
Джуртсуз халкъ - миллет болурму?
Тилсиз халкъ - миллет болурму?
Элсиз халкъны,
динсиз-тилсиз-джуртсуз халкъны
сыйы-намысы болурму?
Башха диннге, тилге кёчсе,
Джуртун душманнга къойса,
Элин чачаргъа къойса,
джазыуун
башхалагъа джаздырыргъа къойса -
ол халкъ тюлдю, мал сюрюудю.
Ол халкъ тюлдю, къул сюрюудю.
Кимбиз биз - иЕбизми
тарихибизге,
ангыбызгъа-эсибизге,
динибизге, тилибизге,
джуртубузгъа-джерибизге?
Кесибизге иЕбизми?
Джазыуубузну
джазабызмы биз кесибиз?
Кюрешебизми
Элибизни къурар ючюн,
динибизни сакълар ючюн,
тилибизни сакълар ючюн,
джуртубузну сакълар ючюн?
Бюгюн бизге Адам дерге,
бюгюн бизге Миллет дерге
боллукъмуду?
ДЖАРЫЛСА ДЖАРЫЛСЫН ДЖЮРЕК
Джарылса джарылсын джюрек:
Халкъгъа, Джуртха да сюймеклигиме,
ала ючюн джашагъаныма, ёлгениме
шагъатларым - Таш бла Терек.
Сёз бла (Хакъ сёз бла да, Акъ сёз бла да)
джаралы джугъутурну къутхарды Кязим,
джаралы ташны сау этди Къайсын,
кесилген Терекни тирилтдим мен да.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
къара сууундан, акъ сууундан да ичиб,
Къара-Шауайдан да бек Назму-Шауай бола,
айныдым, ёсдюм, аякъландым. Сора,
Къобан сууча тюзлеге кетдим,
кёб тюрлю тыйгъычдан ётдюм,
тенгизлени агъына, къарасына да джетдим.
Джуртха да къайыта турдукъ:
Къобан - булут болуб,
мен а — Сёз болуб.
Къайыта турдукъ десем да,
джашадым, юзмей араны.
Хар бир джарамы
таза тау суу бла джуууб,
Къадау Ташны умурундан
балхам этиб, джагъыб,
къара ханс бла да,
терек чапыракъ бла да,
ит-тил-чапыракъ бла да,
Ана тил чапыракъ бла да
байлаб, багъыб, сау эте турдум.
Къобан суудан -
Кёкден эннген дуа суудан -
ичиб,
зарандан, хыйныдан къутула турдум.
Джети башлы эмегенледен да,
эки башлы къушладан да,
темирледен, къурчладан да
азаб чексе да, сау къалгъан халкъым.
Сёзюне кертилиги бла да,
ариулугъу, джигитлиги бла да
Лев Толстойну да сейирсиндирген халкъым.
Минги Таууна, джандет джуртуна
тыйыншлы бола келген халкъым.
Нарт халкъыбызгъа тыйыншлы сёзню,
Мийик джуртубузгъа тыйыншлы сёзню,
ислам динибизге тыйыншлы с ёзню,
тюрк тилибизге тыйыншлы сёзню,
кавказ рухубузгъа тыйыншлы сёзню
табыб айталсам, андан сора,
джукъ да керек тюлдю меннге.
Тауубузча, кёлюм да Минги,
халкъыбызча, сёзюм да Минги
боллукъдула ол заманда.
Джарылса джарылсын джюрек.
Халкъгъа, Джуртха да сюймеклигиме,
ала ючюн джашагъаныма, ёлгениме
шагъатларым - Таш бла Терек.
АПРЕЛЬ АЙДА
Алтмыш.
Джаз арасы болса да,
Джууукълашханды къыш.
СЁЗНЮ ДЖОЛУ
Хакъ сёз Аллахданды,
Акъ сёз да Анданды.
Джангыз,
Хакъ сёз файгъамбарлагъа,
Акъ сёз да шайырлагъа
келиб,
джюреклерине ол нюр джарыкъ
тийиб,
аладан чачылады дуниягъа.
КЪАРАГЪЫЗ ТАШХА, ТЕРЕКГЕ
Кёргенмисиз сиз Таш бла Терекни?
Кёргенмисиз сиз Ташда Терекни?
Табигъатда Сюймекликни
сыфатыдыла ала,
Адам бла Хауаны суратыдыла ала.
Экибизни суратыбыздыла ала.
Атылгъаныкъда джандетден тышына,
джаралы да болуб, джарылгъан да этиб,
асыры кюйгенден, къаралгъан да этиб,
таш болгъан эди джюрегим.
Иймегенлей къолунгдан алманы да,
бир джашил терек болуб,
къабланнган эдинг юсюме...
Терекни аты да - Хауа,
бергени да — солургъа хауа.
Къадау ташны аты уа — Адам.
Къалюбала къарай аладан...
Бу Таш, бу Терек,
саркъыб баргъан Къобан -
джандетни да тюшюредиле эсге.
Аладан къарайла дуния, ахырат.
«Таш бла Терек» деб, китабыма да ат
бош атамагъанма.
Джансыз тюлдюле Терек бла Таш.
Алагъа къарасала къыз бла джаш,
кеслерине къарагъанча болалла,
эслерине къарагъанча болалла,
ёзлерине къарагъанча болалла.
Сокъур этмегиз джюрекни,
сангырау этмегиз джюрекни:
иги болугъуз бир-биригизге,
ачылыгъыз Сюймекликге -
къарагъыз Ташха, Терекге.
ТЕРЕК БЛА КЪЫЗ
Терек сюйгенча ташны,
къыз да сюеди джашны.
Не ючюн?
Ол болгъаны ючюнмю деменгили -
сакълаб, джакълаб балтадан, мычхыдан,
тутханы ючюнмю аны къойнунда?
тутханы ючюнмю аны ёрге,
джулдузлу Кёкге эте джууукъ?
айтмайын джукъ, сюйгенича
кийинирге къойгъаны ючюнмю?
аны шыбырдаууна-шууулдаууна,
бёлмей, тынгылай билгени ючюнмю?
аны джибермей кесинден,
къатылыкъ, джумшакълыкъ да этгени ючюнмю?
Ким биледи.
терекге сорсагъыз,
къызгъа сорсагъыз -
толуракъ джууаб этерле ала,
неда
джюреклерин башхалагъа ачмай,
тынгылаб къояргъа да болурла.
ХАКЪ ДЖОЛДА БАРМАГЪАН ХАЛКЪ
Эркинлик деб, хаулеликге,
сюймеклик деб, къахмеликге,
учуз этерге излейле Сёзню да,
кеслерича этерге излейле
бизни да.
Динлерин, бетлерин аякъ тюбге атыб,
гюнахха, харамгъа батхандан батыб,
кир мырдыгъа бизни да тартыб
кюрешедиле.
Хапарлары джокъ сыйдан-намысдан:
кёбюсю - манкъурт, хайуан.
Адам тюрсюнлери бар,
окъуулары, билимлери бар,
ийманлары уа джокъ.
Эм уллу джаулары быланы —
баргъанла джолунда Аллахны
Шайтанла сюерле къалай
джашагъанланы Къуран бла, шериат бла.
Бек уллу палах сакълайды быланы,
адам болургъа унамагъан хайуанланы.
Помпеяча джансала отда,
ол заманда тюшюннюк болурла.
Къатлаб айтырыкъма Сёзню:
динди къутхарлыкъ бизни.
Хакъ джолда бармагъан халкъ,
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.:
МИНГИ ТАУЛУ БОЛ
Учкуланым айтады:
«Хайда, уч».
Хурзугум айтады
бол деб, хур.
Акъ Къалам айтады:
Халкъынга къала бол.
Къызыл Къалам айтады:
Элинге къала бол.
Тебердим айтады:
Теб.
Къобаным къатлайды:
Къоб.
Басханым буюрады:
бас.
Минги Тауум
къарайды Кёкден:
«Минги таулу
болур ючюн сен,
не этерге кереклисин
джеринг-сууунг айтады сеннге,
Ата джуртунг айтады сеннге,
Ана тилинг айтады сеннге.
Тынгыла алагъа.
Ангыла аланы.
Сакъла аланы.
Ала бла бол.
Минги таулу бол».
ЁЗДЕН БОЛ
Джюрек, cенннге
чыммакъ Акъ сёзден
ишлесем да юй,
бир-бирде - къул,
бир-бирде — бий
боласа меннге.
Мен а айтхан а бирди:
тынч-къыйын болса да джол -
къул, бий да болма -
ЁЗ-ден бол, ёзден бол.
ХАУА БЛА АДАМ
Хауагъа таяннган Адам,
аякъ юсюне туралырмы,
аякъ юсюнде туралырмы,
эркиши болалырмы?
Таянмагъан а?
БИЗДЕН ТЮЛДЮ
Халкъ Хакъын табар ючюн,
Миллет Юйюнде джашар ючюн,
Тилин, Джуртун сакълар ючюн
кюрешмеген бизден тюлдю,
ёз-ден тюлдю, ёзден июлдю.
КЪАДАРНЫ АЛЛЫНДА
1
Джуртда Джангыз Терекни орнунда,
Кёкге къараб, сюелеме джерде.
2
Не сынагъаным айталсам джерде,
не кёргеними айталсам Кёкде,
тюшюралсам аланы къагъытха -
тындыргъаннга санаб борчуму,
атланыр эдим ахыратха.
3
Къадау Таш да тургъаныча турады,
Къобан суу да баргъаныча барады.
Джангыз Терекни орнунда сюелеме.
Мычхы, балта тауушланы эшитеме,
келе тургъанланы да кёреме,
нек келедиле — билеме.
Къачар къарыуум джокъ,
тыяр къарыуум джокъ.
Кёкге къараб сюелеме.
КЕСИ КЕСИМИ КЁЛЛЕНДИРЕМЕ
Джылынама кюнннге,
къууанама кюннге.
Не джетмейди
дуньяда меннге?
Ата джуртум бар,
Ана тилим сау.
Джылау этерча
тюл шойду джашау.
КЁК ДА КЮКЮРЕЙ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР
Къыз ючюн джауну джанына кёчген
Андрийни да ангылайма мен
(не этдирмейди сюймеклик адамгъа).
Алай а, аллай сатлыкъны кечген
болмайды. Тарас Бульба,
аккыллы болмай,
ёлтюргенди джашын.
Кесине ушаш Остап уланы, кеси да
Эркинлик ючюн, Халкълары-Джуртлары ючюн
бергендиле джанларын.
Аллай адамлары болгъан халкъ
Тюб болурму? Огъай.
Не уа Байсангур...
Айыб этеме кеси кесиме,
Байсангур тюшсе эсиме.
Ол Кавказны эркинлиги ючюн,
аны сыйы-намысы ючюн,
урушлада бир кёзюн, къолун, бутун тас этгенинде да,
джарым тёнгегин байлатыб атха,
душманла бла этгенди къазауат.
Таулу, кавказлы деген сагъатда,
Адам, Эркиши деген сагъатда,
керти муслиман деген сагъатда,
Байсангур кёрюнеди кёзге.
Къуллукъ бла, дуния мал бла
терилталмагъандыла аны.
Асмакъгъа аса туруб да,
къоркъуталмагъандыла аны.
Аны джолун джарытхандыла
хар къуру да Ай бла джулдуз.
Ол дин къазауат этгенди,
Аллахха къуллукъ этгенди,
Хакъгъа бойсуннганды джангыз.
Къайсы халкъда да бардыла джигитле,
къуллукъ этгенле Тюзлюкге, Эркинликге.
Инсан-миллет хакъларын джакълай,
джашагъанла, ёлгенле алай.
Халкъын-джуртун сатханы ючюн,
джашын ёлтюргенди Тарас.
Тарасчаланы джанындады Кавказ,
Кавказдан къоркъалла аны ючюн.
Къарча да аямагъанды сатлыкъланы,
аны себебли къураялгъанды къралын.
Шамил шыйых да аллайладан Кавказны
тазаларгъа кюрешгенди кёб.
Къарча, Шамил, Байсангур...
Болгъандыла тулпарлары Кавказны.
Кёк да кюкюрей, джауады джангур,
мени къатыш сагъыннганча аланы.
ДЕДИМ КЕСИ КЕСИМЕ
Ташда джашил терек, субай терек
тюшдю эсиме.
«Не аллай къызны ал,
не джарыл да, ёл да къал»,-
дедим кесим кесиме.
КЕРЕКДИ ЗАМАН
Къара джамчыды къартлыкъ,
Акъ башлыкъды джашлыкъ а.
Аладан игиди къайсы?
Джукъ айтыргъа — сынагъынчы — ашыкъма.
Башлыкъ да, джамчы да -
кюн аманда сыналалла ала.
Башлыкъ - урушда, джамчы — сюргюнде
болдула пара-чара.
Къалдыла тиширыула, сабийле, къызла...
Энди керекди заман,
башлыкъ да, джамчы да
орунларын табар ючюн джангыдан.
САГЪЫНА ПОЭТЛЕНИ
Байламлыды джурту бла
хар бир сёзю поэтни:
къара суучукъдан иче,
эсгереме Альбертни.
Назму деген неди ол? -
Шын тургъаны хапарны.
Къар тюбюнден чыкъгъанла
джанкъозлары Сапарны.
Джангыз Терек къайда да
хапар айтыр Билалдан,
Кёрюнсе уа Минги Тау,
Сымайыл къарар андан
Джаралы кийик тауда,
джаралы таш бла бирге
Кязим бла Къайсынны
тюшюредиле эсге.
Поэзиягъа джолну
басмазла ханс, мурса да.
Ёмюрню айта дауун
сюеледи Мусса да.
Кёк чартласа, чабса ат
Мусса кёрюнед кёзге.
Уллу Аллах не ючюн
аны къызгъанды бизге?
Джангы фахмула излей,
къарайма тёгерекге.
Улуйду къазакъ бёрю...
Джокъду тынчлыкъ джюрекде.
КЕТИУ БЛА КЪАЙЫТЫУ
Кесине салады джол,
тау суучукъ саркъа-саркъа.
Узакъ джолну хорлайды
адам да къоркъа-къоркъа.
Алай а, суу тенгизге
джеталмай да къалады.
«Таулу абыныр тюзде» -
болуучанды алай да.
Джуртуна къайытмаса,
тас болады адам, халкъ.
Хакъ сёзге таянмаса,
болалмайды сёз да Акъ.
Болгъанлыкъгъа кетген тынч,
къайытхан а — къыйынды.
Ал Сёзге къайытмаса,
юзюледи назму да.
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА
Стоккаван кёлде джашайдыла эки дууадакъ.
Юслери аланы — чыммакъ акъ.
Джыл сайын чыгъарадыла гурт.
Аласыз — къуру кёрюнюр эди джурт.
Джюджеклери болгъунчу кеслерича акъ,
ала алагъа боладыла сакъ.
Болгъандан сора уа къагъарча къанат,
балала кетедиле — алайды табигъат.
Ёргерекде — джашил талачыкъда
ойнайдыла кийик улакъчыкъла.
Аналары да къарауул болуб, сакълаб,
турадыла чырпы ичинден къараб.
Бютюн сейирсинедиле ала
кёл тёгерегине чабыб айланнган адамлагъа:
кимни, нени сюредиле ала,
кимден, неден къачадыла ала?
«Къуджурдула бу эки аякълыла» деб,
къарайдыла кийикле мийикден.
Барына да къарай, барына да тынгылай,
кетиб барама Шимал Джолда мен.
Къарыуума кёре барама,
барыуума кёре къората джолну.
Кимден, неден кете болурма,
сюре болурма кимни, нени?
Къайда тохтар джолну аягъы?
Билмейме. Барлыкъма, тайгъынчы аягъым.
Кюн таякъ, джулдуз джарыкъ — къолда таягъым.
Джыгъыллыкъ болмазма, тайса да аягъым.
Джокъду былайда къычырыкъ-хахай.
Рахатлыкъ тёгерекни кючлебди къалай.
Не джетмейди, билмейме, меннге.
Узакъда, уфукда агъарады Минги.
Тынчлыкъ-рахатлыкъ былайда — джандетдеча.
Тынгысыз этген неди да мени?
«Джаханимни кёрмеген — джандетге кёл салмаз»...
Кёргенден сора да джаханимни,
джандетге кёл салалмай турама,
мени джандетим болмаз, эшта, бу.
Ызыма къайыта барама,
къаны тёгюллюк джерге баргъанчамы кийик?
Къайдам, топурагъым тартыб бара болурма,
джашаргъа тюл, ёлюрге.
Дууадакъла, кийикле, адамла да
сейирсиниб къарайдыла меннге.
Джандетден кетиб баргъан телиге,
сейирсиниб къарайдыла бирден.
ЮЧЮСЮНЕ ДА КЪАРАЙ
Къадау Ташха таяныб Джангыз Терек
тынгылайды кетиб баргъан Къобаннга.
Ючюсюне да къарай джарлы джюрек,
бойсунмазгъа кюрешеди заманнга.
ЭКИ-СУУ-АРАСЫНДА
Эки-Суу-Арасында джашайма мен.
Бир къобан энгишге саркъады,
экинчи уа барады ёрге.
Бир къобан бла энгишге кетеме -
тенгизге джетеме.
Экинчи къобан бла къайытама артха,
чыгъама таугъа.
Тенгизим, Тауум -
джолоучулукъда ётеди джашауум.
ДЖАНГЫ ДУНЬЯ ТУРАДЫ КЪУРАЛА
Къысыкъкёз бола барады Европа,
бети да саргъала, къарала.
Акъ раса уа чегет расагъа ушайды...
Джангы дунья турады къурала.
ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ
Илинмек аджалдан ёледиле поэтле,
Джангыз Терекнича кеседиле аланы.
Кетмейдиле ала джаханимге, джандетге,
Акъ сёзде къалады джанлары аланы
МАЛНЫ КЕСЕ...
Къарт Джюсюбню айтханын
ангылаялмай барама:
«кесе тебреб малыннгы,
сен кёзюне къарама».
Джюсюб мубарекни
тынгыламай сёзюне,
кесе тебреб малымы,
мен къарадым кёзюне.
Кесими кёрдюм анда...
Кючден джыйдым эсими.
Кесдим зауаллы малны,
кесген кибик кесими.
Джан алыучу Азраил
сюелгенде юсюме,
не эсе да, джарлы къой
тюшдю мени эсиме.
ТУБАНДАН КЪАРАЙДЫ ЭЛИМ
Джуртубуз бизни тюлдю къуу -
эркиндиле таш, терек, суу.
Мийикден къараб агъарады Минги.
Тюл эсе уа кёлюбюз иги -
кимдеди терслик?
Эки кере да къайытыб сюргюнден,
туугъан джеринде джашайды Къарачай-Малкъар.
Джукъ тилемейбиз бир кишиден -
динибиз, тилибиз, джуртубуз да бар.
Джангыз джокъду къраллыгъыбыз.
Къраллыгъы болмагъан халкъ,
аны ючюн кюрешмеген халкъ -
дуниядан болуучанды талкъ.
Джыйымдыкъ Элде джашайбыз биз,
болуб джюз халкъны бири.
«Къайдады мен къурагъан Элигиз?» -
деб келсе уа Къарча бери,
не айтырбыз?
«Ётгенди тёрге мурдарлыкъ, тоноу.
Душманла бла амантишле
этедиле сизге оноу.
Сакъламайсыз тилигизни, джеригизни,
къурамайсыз къралыгъызны-элигизни.
Ассимиле ёлюм сакълайды сизни.
Титирегиз ангылагъыз да аны,
мыдах этмегиз ата-бабаны.
Сакъламагъанны ёзюн-джуртун-элин -
сакълайды сыйсызлыкъ, ёлюм.».
Къарчаны ауазы келе къулагъыма,
тенгиз джагъадан къарайма тауларыма.
«Сёз эсе къылычынг сени,
сакъла аны бла джуртну, миллетни...».
Кёрюнеди тубандан Элим, элим.
Тенгизча чайкъалады кёлюм.
САНГА ТЮБЕРИКМЕ КЁБ ТУРМАЙ
Не чуууакъды, джарыкъды, джылыды бюгюн Кёк.
Быллай кюнле боллукъдула энди кёб.
Барама аякъ тюбде сынмай чёб -
Санга тюберикме кёб турмай.
Къалай къалыр сюймеклик джыр туумай:
кюн да - иги, кёлюм да — иги...
Джети къат Кёкден келесе эниб,
чыгъарыр ючюн мени да Кёкге.
Ким биледи — джаратсанг — Джерде
джашаб да къалырса мени бла бирге.
Джер хауа ёлтюрмез сени да,
турурбуз джокълай джети къат Кёкню да.
Сен да къууанырса менича
Ташха, Терекге, Къобаннга.
Керек эсе уа къанат адамгъа,
сен къанат болаллыкъса манга.
Не чуууакъды, джарыкъды, джылыды бюгюн Кёк.
Быллай кюнле боллукъдула энди кёб.
Барама аякъ тюбде сынмай чёб -
Санга тюберикме кёб турмай.
Терек бла ташны арасында
© Copyright: Билал Лайпанов, 2015
Свидетельство о публикации №115031600651
Свидетельство о публикации №115031600651
Рецензии