Мемлекетт н дагдарыс тусындагы кызмет

МЕМЛЕКЕТТІН ДАГДАРЫС ТУСЫНДАГЫ КЫЗМЕТІ

Бул жерде алдымен акшанын сырын ашып, соган сайкес іс-;рекеттер жасау керек. Омір ушін курес те, алга карай журу де, омірге деген куштарлык та – осынын барлыгы уйреншікті жолдарга сыни козкарасты талап етеді. Мемлекет омір ушін куреспейді.  Омір ушін онда отырган адамдар гана куреседі. Мемлекетті адамдар о з к ызыгына пайдаланады. Адамдар арасындагы жаттык, ботендік карым-катынастардын орбуі – бул бытырау процесінін салдары. Ал бул адамнын адамшылык касиетін жогалтып, жабайыга айналуынын бірден-бір д;лелі. Бул бытырап журген адамдардын санасына т;н нарсе емес. Кандай болмасын ;леуметтік, саяси немесе экономикалык жагдайларды саналы когамдык куштер гана баскарып озгерте алады. Мемлекет ондай ку штін катарына жатпайды ж;не жаткан да емес. Бул дегеніміз елдердін бастарын біріктіргенде гана пайда болатын куш деген соз. Ал казіргі кезде адамдарды ынтымактастыратын куштердін орнына оларды бытырататын куштер жумыс істеп тур. Мемлекет бул агымга карсы турган жок, кайта оны дамытуда. Тубінде адамдарды біріктіретін адамдардын омірге деген куштарлыгы ;лі калыптасу барысында. Коркыныш, урей, ажал, осылардын б;рін батыстын ойшылдары адамдарды, копшілікті козгайтын куш деп алып карайды. Коркыныш, кауіп-катер коп жагдайларда адамдарды біріктіреді. Казіргі кезенде мунын озі копшілікке т;н, ;леуметтік сезімдер. Ал онын б;рін тугызатын, омірге кауып тонгізіп турган казіргі барлык ;лемде де журіп жаткан, бірак ;лі танылмаган ыдырау процесстері. Бурынгы омірдін негізінін санадан тыс жойылып, онын біз білмеген жолмен баска негізге ауысуы бірте-бірте журген когамдагы жене санадагы тонкеріліс. Бірак санадагы тонкеріліс когаммен бірге журмейді. Шынында да, технология мейлінше дамып, автоматтандырылган ондіріс туып, адамдарды енбектен босатуда. Турлі-турлі ;леуметтік байланыстар калыптасып дамуда. Бул копшілікке, копшіліктін кушімен жасалынып жаткан береке. Мундай агыл-тегіл игілікті бурын ешкім коз алдына елестете де алмаган. Ал адамдардын санасы болса ;лі жеке адамдардын кара басынын денгейінде жур. Когамнын санасы капитализмнен шыкпаган. Мундай бай когамга озіне с;йкес бай сана керек. Бул байлыкты меншіктік санада турган адам игеріп, ;р адамнын багына бура алмайды. Совет укіметі кезінде букіл когам омірін кол астына алган мемлекет, ;лі кунге шейін осы ыдырауды токтатамыз деп «у;де» беріп келуде. Ал миллиондаган адамдардын назары содан ;лі мемлекетке аууда. Бірак м;селенін б;рі адамдардын оз беттерінше бірігуіне келіп тіреліп тур. Сондыктан когам осы процессті саналы баскаруы керек.
Идеалистік философияда «сана» немесе «акыл» деген тусініктер де козгаушы ж;не біріктіретін куштер болып келеді. Олар ;лемді жасайтын немесе булдіретін козгаушы куштер болып каралынады. Мунын шындыкпен уласатын жері бар. Кандай болмасын омірді козгайтып ойлар бірінші кезекте адамдардын гана санасында туады, содан барып кана ол басым копшіліктін талабына айналады. Сойтіп когамнын да санасына айналады. Сойтіп барып кана ол когамды немесе ыдырататын, немесе козгайтын кушке айналады. Ал біз карастырып отырган жагдайда, акша акша психологиясы болып адамдардын санасын толыгымен камтып, ыдырату кушіне айналган, бірінші кезекте ол адамдардын оз беттерінше азып-тозуынан корінген. Адам неге азгындайды деген суракка ;лі ешкім объективті тургыдан жауап берген жок. Ал мундай суракты адамнын еркімен немесе санасымен байланыстырып, азып–тозып жаткан тек акымактар десек, онда бул сурак ертен  де, елдін барлыгы акымакка айланганша тура береді. М;селе оган жауап бергенде емес, акша психологиясын жойып, когамды кен-молынан камти бастаган азгындау процессін токтатып, ;р адамга адамдык сана беруде. Ал бул жерде мемлекеттін кызметі кандай? Сондыктан онын осы багыттагы орны мен кызметі дурыс ашылуы керек.
Біз озіміздін тарихтын дамуын батыстагы елдерге карап болжап, оны озіміздін даму жолымыз деп тусінгеніміз, экономикалык олшемнен туган ой. Егер бізге Батыстын экономикалык дамуы, ягни жогаргы технологиясы керек болса, біз онын б;рін озіміз жасамай-ак, шетелдерден-ак алатын едік.  Казіргі кезде бір жерде ашылган жаналык ;п-с;тте ;лемге тарайды. ;лемдік баланыс осылай калыптаскан. Біз компьютерді ж;не баска техниканы озіміз жасап жаткамыз жок. Бізге б;рін озімізге жасау міндет емес. Казакстанда совет укіметі кезінде де б;рін оздері шыгарган жок, бірак б;рі болган, алайда олар Казакстаннын экономикасын жокка шыгарган жок. Казакстан озінде барды баска елдерге беретін, ал озінде жокты баска елдерден алатын. Мундай алмасу аркашан да болады. Бул когамнын дамуын гана сипаттайтын угым.  «Интергация» деген соз когамдык катынастарга катысты алынган,  елдер арасындагы бурыннан келе жаткан экономикалык ж;не баска байланыстарды білдіреді. Бул халыкаралык енбекті болу ж;не халыкаралык карым-катынастар ары каратай кен-молынан дамиды  деген соз. Бул дамуды ешкім токтатпайды. Ал адамдардын оз беттерінше бірігулері  - бул жана денгейде туатын кеністік. Осы халыкаралык енбекті болісу ж;не саудалау ;дістері  акшанын кушімен бузылып, ол адам тургысынан козсіз кайта курылу устінде. Содан ескінін ыдырауынын озі бізге белгісіз баска бір форманын біздін санамыздан тыс калыптасуы болып келеді. Ал адам тургысынан козсіз калыптасып жаткан омір оз барысымен гана журіп, біздін санамызды біздін еркімізден тыс теріс айналдырады. Осы жерде біз омірдін агымынын біз ойламаган баска бір жакка бара жатканын байкаймыз, бірак онын кайда бара жатканына анык есеп бере алмаган сон, оны ;деттегі угымдармен сипаттап, батыс ойларына каратай икемдейміз. Бул туста «модерн», «постмодерн» деген тусініктер бізді камтып алган. Бул мемлекеттін «ойлау тасілі». Мемлекет когамды озгертетін куш емес, оны аман-сау устап туратын куш. Міне онын бул жердегі баскы кызметі  осы. Демек мемлекет адаммен айналыспайды, жогарыда айткандарды гана кадагалап, когамды аман-сау устап турады.
Сонда біздін казіргі ойлауымыз, калай болган кунде де біз озіміздін дамуымызды осы шеттен келген тусініктер аркылы ашуымыз керек ж;не соларга икемделуіміз керек деген ойга ;кеп турады. Бул туста біз оздеріміздін ул-кыздарымызды да озімізге тан тусініктерден гана алып караймыз да, оларга не керегін біле алмай, жастардын кайда бара жатканын да біле алмаймыз. Біз бул жерде «тарбие» деген созді мулдем умытканбыз. ;ркім оз алдына озі койылган, не істесе де озі біледі. Осы агым бізді багындырып, ;ркімнін оз бетінше дамуын зандылыкка айналдырган бірінші кезекте мемлекет. Казір жастарды улкендер емес, кайта улкендерді жастар тарбиелейтін болган, еркектерді ;йелдер тарбиелейтін болган. Бул жерде адамдар арасындагы карым-катынастар гана бар. Олардын б;рі оз беттерінше, оздеріне т;н кайшылыктары аркылы калыптасу устінде. Ал казіргі жасалынып жаткан кылмыстын басым копшілігін жастар гана жасайды екен. Демек омірдін коптеген кысымдыктары мен акша билігінен туган шектеулері алдымен соларды келіп согады. Ал ертенгі кун улкендердін емес, жастардын гана кокейінде уялаган болса керек. Бурынгы урпактан урпакка берілетін, салт ретінде калыптасып келетін д;стурлі карым-катынастар казіргі кезенде акшанын билігінін негізінде оздерінін куштерін жойган. Соган байланысты оздеріне кажетті карым-катынастарын адамдар оздері жасайтын болган. Олар да ;ркімнен акылды, саналылыкты талап ететін жагдайлар. Сонда уйреншікті жолдармен, Батыска карап немесе Шыгыска карап, казіргі кезенде кылмыс жасап жаткан жастардын б;рін абактыга тыгып камап жаткан когам, озінін болашагын ертен кай жерден іздейді? Казіргі кезендегі бугінгі уйреншікті омір мен болашактын соктыгысы улкен мен жастын арасындагы болып жаткан тартыс пен керіс. Егер жеке адамдар буган сыни козкараспен карай алмайтын болса, онда бул когамнын багытын сипаттайтын жагдай емес, жеке адамдардын гана санасында туатын «арпалыс» сезімі гана. Ал когам адамдарды т;рбиелейді. Когам адамдарга сана мен багыт береді. Бул жерде жаза да кек алу максатында емес, тарбие ретінде колданады. Ал казір жастарды т;рбиелеп жаткан акшанын гана кудырет куші. Когам жуйесі ыдырагалы бері, мунын б;рі мемлекеттін міндетіне кошкен.
Казіргі жастар – ізденіс устінде жургендер. Оларды суйрелейтін сокыр сезім гана ж;не казіргі курылымнын олардын ішкі талабына сай келмей, оларды коршаган дуниеге карама-карсы коюында. Ал бул олардын санасына т;н нарсе емес, тек кана когамнын гана санасымен баскарылатын жагдай. Жастарды былай койганда, казір улкендердін оздері бул дуниеде еш суйеусіз адасып жургендер. Ал жастарга багыт керек, сана керек. Сол себептен, казіргі уакыттагы когам жагынан жастарга карасты болып жаткан немкурайдылык пен салбырттык – бул оте улкен ;леуметтік ж;не саяси кателік. Сонда болашак ушін д;л казіргі толгак журіп жаткан кезде кім жауапты? Бул да ;зірше мемлекеттін міндетіне кіреді.  Совет укіметінде букіл когамды колына алган мемлекет сол когамды ;лі де озінін колында устап тур.  Ойткені бул кулдырау устінде когамнын озінін негізі жок. Ал ол отырган ;лемдік капитал - уакытша гана негіз. Сондыктан бар жауапкершілік мемлекетке гана жуктеледі. Ал акша иелерінін жетегінде кеткен мемлекет кулдырау багытында турган булдіруші куш  кана.  Казір Казакстанда Батыска карап булдіретін де ешн;рсе калган жок.
Біз казір шындыгында ;ркім оз алдына койылган, еркін азаматтар когамында омір суріп жатырмыз. Мунын озі тарихи кажеттілік. Ал бул адамдар бір бірімен негізінде тек кана акша аркылы гана байланыскан. Осыган байланысты бул адамдардын арасында тіпті туыскандык, бауырмалдык карым-катынастары да ыдырап, іру устінде. Осы себептен бул жерде жалгыздык кобейген, жесір-жетімдердін саны осіп, адамдар арасында омірден тунілу, кудер узу оскен. ;сіресе мундай мазасыздыкка урынган болашаксыз калган жастардын ішінде коп. Мунын б;рі адамдарга гана катысты жайлар болганнан кейін, біздін «экономиканы» гана ойлайтын мемлекет омірдін осы жагына коніл болмей, онын б;рін адамдардын санасымен, еркімен гана байланыстырып, ;ркімді оз алдына койган. Ал менін бар айткандарым – бул ж;й гана, оз алдына койылган адамдардын оздері гана шешетін ;деттегі жагдайлар емес – омірдін ен шиеленіскен саласы, ойткені бул миллиондаган адамдар мен солардын ;ркайсысынын омірінін казіргі акшанын негізіндегі шешілмейтін кайшылыктары. Осынын ішінде жастардын бірін бірі кырып жатканы немесе наркотикке, ішімдікке салынып оз оздерінен курып жаткандары – булардын б;рі, оз озінен тузеледі деп, еренсіз калдыратын жагдайлар емес. Бул ушін когам гана жауапты. Егер когамнын міндетін мемлекет аткарса, онда мемлекет жауапты.
Бул жерде акша булдіруші кушке айналып, адамдарды бір біріне карама-карсы койып, бір бірімен жауластырып, кырлыстыруда. Когамды курдымга алып бара жаткан да осы карым-катынастардын кайшылыктарынын удеуі, аскындауы. Муны жемкорлыктын немесе санкилы кылмыстардын кобейуі-ак аныктан-анык корсетіп тур. Бул жерде козгаушы куш адамнын санасы да, акылы да емес, акша, ягни тарихи калыптаскан когамдык карым-катынас. Мундай когамдык карым-катнасты жеке адамнын санасы емес, когамнын санасы гана баскарып озгерте алады. Ал бул мемлекеттін колдауысыз ж;не онын баскаруысыз, оз бетінше журетін процесс деп мен ойлай алмаймын. Казіргі батыстын ойшылдары  кара басын ойлаган жеке адамнын гана (экзистенциализм, персонализм, фрейдизм т.с.с.) санасынын денгейінде жур. Бул деген адамдардын оздеріне сенім арту деген соз. Сонда біздін кеністіктегі миллиондаган адамдар акылга келіп, казіргі капитализмнін курылымын оздеріне карай ынгайлап, акшанын негізінде ынтымакка келіп, ;ділетті омір курулары керек пе? Бул ойлау т;сілі емес, ойлануга ;лі жетпеген адамнын магынасыз киялы гана.
Жогарыда айткандай, бул адамдарда бугінгі кунде когамдык сана жойылып, ;ркім жеке басынын камымен гана калган. Ал бул жерде бізге керек когамдык сана бірігіп, ынтымактаскан адамдарда гана болады. Тек кана осындай адамдар гана белгілі бір жалпыга ортак т;ртіпке багынып омір суре алады. Казіргі біздін когам жеке адамдардын гана санасына ж;не солардын омірге деген озімшіл куштарлыгына гана негізделуі де осыдан. Осыдан барып біз оте кауіпті кезенде турмыз.