Дидед ч1алакай конференциядал авур суьгьбет

ДИДЕДИН Ч1АЛ КЬЕТ1ЕНДАКАЗ ЧИРУНИН КАРДА ЧКАДИН ТЕЛЕВИДЕНИЕДИН ТАЪСИР

Саидгьасанов Сажидин Саиджамалович,
«Сулейман-Стальский район»  муниципальный тешкилатдин администрациядин КТВ- -дин журналист.

ДИДЕДИН Ч1АЛ - ЧАЗ ВИРИДАЛАЙ БАГЬА Я
Дуьньядин винел вичин хайи дидедин ч;ал авачир са халкьни – вич авайди туш. Дидедин ч1ал – ам чаз дидедин нек1едихъ галаз, дамарра авай иви хьиз, кьиле авай мефт хьиз бахшнавай багьа тир са зат1 я. Ч1ал - алимри къейдзавайвал, гьар са халкьдин векилдиз ам сад-садахъ галаз рахун, вичин фикир ачухдаказ лугьун, яб акалзавай кас дуьз гъавурда гьатун патал ишлемишзавай сенят, яракь я лагьайт1ани жеда. А патал алай касдин рахунарихъ яб акалайла, чаз ада шадвал ийизвани, хажалатзавани, адетдин ихтилат-суьгьбет ийизвани чир жезва. Ч1алахъ мад са кьет1енвал ава. Ч1алунихъ сеслувал ава. Чавай са кьадар яргъал алай касдал, жуваз вуч лугьуз к1анзават1а, жуван фикир агакьаризни жезва.
Лезги ч1ални вичиз хусуси к1ел-кхьин авай ч1аларикай я. Идалай вилик чи дидед ч1алал к1ел-кхьин авач лугьудайбурни хьана, амма тарихдин деринар ахтармишайла, къекъвейла, лезги ч1ал, эвелдай къванерал, чархарал кхьена, ахпа вичихъ Алпан гьукумат хьайила чир жезва. Адалай гуьгъуьнизни, чал яракь гваз атай чапхунчийри чпин ч1алар ишлемишиз хьанайт1ани, чи арайра, гьабуру кьабулиз тунвай алфавитралди ва дидедин ч1алал кхьей зат1ар, документар, чилик акатна, вара-зара хьанвай кхьинар чаз жагъизва, чи баркаллу алимри абур к1елзава.
Дидедин ч1ал чахъ гьа хайи йикъалай башламишна, ракъинин ишигъ хьиз, гъетерин нур хьиз, гьар декьикьада чи жигерри ч1угвазвай гьава хьиз, йикъа са шумудра незвай ризкьи ва хъвазвай яд хьиз агакьзава. Чаз, гьар пакамалай няналди, чи балайриз кьеп1инин кьилихъ дидейри язавай лайлайяр ван жезва, радиодай, телевиденидай, школада тарсарай, хуьре-к;вале ва к1валахда-кеспидал ийизвай рахунрай ванер къвезва. Ч1ал – булахдай къвезвай гьамгадин яд хьиз, къвердавай михьи жез, къвердавай хци жез чал агакьзава. Чна дидедин ч1алал к1валахни ийизва, чна адал дамахни. К1валах ам я, чун жуван ч1алал, лезги ч1алал рахазвай гьар гьи хуьруьз фейит1ани, масадан ва я маса ч1алан куьмек галачиз рахазва. Дамахни ам я хьи, вири ч1ехи ч1алариз хас лишанар, гьар са зат1униз лугьудай хусуси т1варар, гьар гьихьтин четин, гзаф фикирар санал к1ват;на, лугьузвай ва я кхьенвай философиядин, литературадин эсерар, дидедин ч1алаз регьятдиз гъиз ва лугьуз жезва. Са гафуналди, лезги ч1ал – дуьньядин амай халкьарин ч1алар хьиз девлетлуни я, къиметлуни. Гьайиф хьи, са бязи инсанри, дидедин ч1ал ам гьина герек къвезвайди я лугьуз, кваз такьазвай чкаярни ава. Ам ч1алавай яргъаз хьун - вичин кесибвал ва бедбахтвал тирди геж гъавурда акьада. Шегьерра яшамиш жезвай аялривай, хайи ерийрал хтай вахтара,  абур, бегьем гъавурда гьат тийиз, вичин фикир дидедин ч1алал лугьуз тежез, къерехда амукьзава.
Сабур, сад-кьве йисуз патарал акъатайла, кьисмет хъхьана, хуьруьн школайриз, к1елун давамриз хтун хъувурла, чаз дидедин ч1ал хъсан чизмач лугьуз, тарсарай экъеч1завай дуьшуьшарни жезва. Чна и кардиз рехъ гана к1андач. Ам дуьз гъавурда туна, неинки са жуван дидедин ч1ал, гьак1 гьикьван ч1алар чирайт1а, гьа кьадардин артухвал ва уьзуьагъвал тирди, тежрибадай мисалар гъиз, абур дуьз гъавурда тваз алахъна к1анда. И карда абурун диде-бубайрин зегьметни, куьмекни екеди хьана к;анда.
Советрин гьукуматдин девирда, чун вири Махачкаладай, гьар пакамахъ ва нянихъ лезги ч1алал тухузвай передачайрихъ, нефес акъуд тийиз, яб акализ акъваздай. Анай чаз манийрин, шаирри к;елзавай шииррин ванер къведай. Эгер телевидениедин нубатдин программадик, вири миллетрин хьиз, чи ч1алан манияр квачиз хьайит1а, телефонар ийиз, жуван наразивал къалуриз жедай. Лезги ч1ал чирунин карда, школайра гузвай тарсарикай, акъудзавай ктабрикай, радиодай гузвай передачайрикай, Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай лезгийрин музыкально-драматический театрди сегьнеламишнавай эсеррикай еке менфят авай. И кар югъ-къандивай артухни хьана, гуьрчегни.

ЧКАДИН ТЕЛЕВИДЕНИ ВА ХАЙИ Ч1АЛ
Сулейман-Стальский районда радиоди, махсус газетди чпин к1валах тухузвай. 1998-йисалай башламишна, чкадин телевидение хьана ва гьар няниз чаз сад-кьве сятина ят1ани КТВ т;вар алаз махсус студия хьана. Сифте йисара чкадин телевидениедихъ бес кьадар техника ва еке мумкинвилер хьаначт1ани, районда кьиле физвай вакъиайрикай, к1венк;вечи инсанрикай, Ватандин Ч1ехи дяведин иштиракчийрикай, хуьрерин майишатрин, райондин карханайрин агалкьунрикай, фабрик-заводдин к1валахрикай, школайрин, ясли-бахчайрин к1елунин ва тербиядин крарикай, хуьрерин тарихрикай кьериз-кьериз ят1ани передачаяр тухвана.
Чкадин телевидениеди, «Сулейман-Стальский район» муниципальный тешкилатдин руководствадин гьар йикъан гуьзчивилик кваз, махсус пландин бинедаллаз, гьар са гьафтеда жуьреба-жуьре передачаяр тухвана ва а к1валах мадни хъсан тухун патал рекьер-хвалар жагъурзава. Чавай лугьуз жеда хьи, чкадин телевидениедин къуллугъчийри, райондин культурадин ва халкьдин образованиедин управленийрихъ галаз саналди, культурадин маканра, школайра аялриз дидедин ч1ал дериндай чирунин карда дурумлудаказ к1валах тухузва. Жуьреба-жуьре мярекатар, конкурсар, олимпиадаяр, ачух тарсар, литературадин вечерар, гьар йисуз къейд ийизвай шаиррин юбилейрихъ галаз алакъалу яз, абурун эсерар устадвилелди к1елунин ва тамамарунин передачаяр тешкил ийизва. Вири и вакъиаяр, чкадин телевидениедин куьмек галаз кьиле тухузвайди садазни сир туш.
Лугьун лазим я, Сулейман-Стальский райондин руководстводиз чи баркаллу рухваяр, лезги ч1алан къадир авай Имам Музамудинович Яралиев, еке алим Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов хтайдалай гуьгъуьниз, еке дегишвилер гьатна, гьар са хуьруьн, райондин, тарихдин передачаяр, кьилдин сайтар ва телевидениедай гьар гьафтеда гузвай передачаяр кардик акатна. Кьилди къачурт1а, дидедин ч1алал дуьздаказ ва устаддаказ рахун патал чкадин телевидениди ч1угвазвай зегьмет, чаз гьар са гьафтеда къалурзавай передачайрай аквазва. Гзаф вахтара, совещанийрал, к1валахзавай идарайра, кеспидал машгъул инсанар рахадайла, дидедин ч1алал дуьз рахун патал, журналистри гзаф зегьмет ч1угвазва. Дуьздаказ рахаз тежезвайдаз, гьик1 лугьун ва гьик1 рахун лазим ят1а, чешне къалурзава.
Гьелбетда, телевидениедин к1валах тек са сеферда кьиле тухвай передачадалди сергьятламиш жезвач. Адан передачаяр, гезетдин хурун дафтардиз тешпигь жезва. Чун, жезмай кьван чна тухузвай передачаяр, дидедин ч1ал дуьз ишлемишиз алахъзава. И карда чаз райондин администрациядин талукь инсанрикай еке куьмек ава. Гьак1 ят1ани, вац1а авайдавай чил гваз акъвазуналди, вири балугъар кьаз тежедай хьиз, гъалат1ар тикрар жезвай дуьшуьшарни ава. Амма чна, регьбервал гузвай юлдашр чи к1валах мадни хъсанди хьун патал, ийизвай таъкимар хушвилелди кьабулзава ва гележегда тикрар тахьун патал алахъзава.
Чкадин телевидениеди ийизвай к1валах к;андай дережадиз атанвачт;ани, авай мумкинвилерикай менфят къачуна, къуллугъчийриз микрофондихъ рахаз, гьукуматдин къанунрикай, чи вилик эцигнавай мажбурнамайрикай, вири гъавурда гьатдай дидедин ч1алал передачаяр тухуз алахънава. И хъсан крарай, чахъ яб акалзавай райондин агьалийри чухсагъулни лугьузва.
Телевидениедин к1валахдиз гьар йикъан фикир гузвай, гьамиша гуьзчивал ийизвай райондин гьакимар: муниципальный тешкилатдин кьил Нариман Шамсудинович Абдул-муталибова, Штибег Гаджимагомедович Магамедханова, адан заместителри гьар йикъан мажбурнамаяр гузва, чи к1валах мадни хъсанардай мумкинвилер жагъурзава.

ЧКАДИН ТЕЛЕВИДЕНИЕДИН ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ ПЕРЕДАЧАЯР
Чна винидихъ къейд авурвал, гьар йисан сифте кьилерай чкадин телевидениедин к1валах пландин бинедаллаз туьк;уьрзава. А план чкадин телевидениедин директорди, Сулейман-Стальский райондин культурадин управлениедин, РУНО-дин, «Куьредин хабар» газетдин, районда къад йисалай инихъ гуьгьуьуллудаказ зегьмет ч1угвазвай «Куьредин ярар» т;вар алай культурадин макандин комитетдихъ, военный коматдин къуллугъчийрихъ, райондин Ватандин Ч1ехи дявединни яшлубурун идарадихъ, райондин центральный библиотекадин къуллугъчийрихъ, соцобеспечениедин ва хуьруьн майишатдин идарайрихъ, центральный больницадин, чкадин почтадин векилрихъ, райондин пионеррин К1валин, музыкальный ва художественный школайрин, райондин спортдин руководителрихъ, диндин векилрихъ ва ик1, завай т1варар мадни кьурт1а жеда, виридбурухъ галаз гьар вацран, гьар гьафтедин к1валах тухузва.
Лугьун лазим къведа, винидихъ т1варар кьур ва т1варар кьаз тахьанвай идарайрин векилрихъ галаз, телевидениеди къалурзавай передачаяр чешнелубур хьун патал, чун абурухъ ва абур халкьдин вилик экъвеч1на рахун дуьздаказ, лезги ч1алан къайда кутугайди хьун патал гьар сятинин к1валах давам жезва. Чкадин передачайрин жергеда, лезги ч1ал ва лезгийрин хуьрерин тарих, меденият, эдебият, гьар са кьет1ен суваррин межлисар халкьарин гегьенш къатариз машгьур авунин метлеб аваз ихьтин рубрикайрин передачаяр кардик ква:
«Эдебиятдин ким». «Медениятдин ким», школьникрин куьмекдалди тухузвай жуьреба-жуьре передачаяр, гьар йисуз къейд ийизвай юбилярриз талукь «Элкъвей столар», «Квехъ галаз гуьруьш жезва», «Куьн т1алабунралди» передачаяр тухузва.
«Эдебиятдин кимел» чи шаирар, писателар чпин ц1ийиз акъуднавай ктабар гваз экъеч1зава а ктабрихъ ва абура авай эсеррихъ галаз чи тамашачияр ва яб акалзавайбур танишарзава. И кардани чна кьет1ен фикир дидедин ч1ал вилик ва дуьз рекье аваз тухун патал фикир гузва.
«Медениятдин кимел» чи устад манидарриз теклифзава, абуру халкьдин манияр ва кьилдин ксарин манияр тамамардай к1валахра, са кьадар манийринни музыкайрин к1ерет1рин векилри, лезги ч1алал туьк1уьрнавай маниярни «пуд пип1енбур» хьайила, лезги гафар са мана-метлебни авачир, кьуру гафаринни кьуру ц1араринбур жезва. И карда чкадин телевидениедин къуллугъчийрин везифа, же замай кьван, синих квачирбур гун. Бязи вахтара, лезги ч1алан гафар лазим къайдада тахьун себеб яз, тагайла, чакай хатур амукьиз, хъфизвай вахтарни жезва. Бязибуру лугьунни ийизва: куьне тагайт1а, районда мад гудай чкаяр авачиз туш! Райондин къене кардик квай, лезги ч1алалди туьк;уьрзавай манияр, запись ийидалди редактировать авурт1а, кьве патазни хъсан ва хийирлу жедай.
Лугьун лазим я, алай девир базардиз элкъвенва. Музыка – пул гайидаз язава лагьайвал, чкадин телевидениеди, чурун тавур, лезгияр ахьтин пад кими гафарал рахан тийидайди чиз, вилик пад кьаз алахъайла, чи КТВ-диз гузвай объявленийрин кьадар т1имил жезва. Нетижада, чи чкадин телевидениеди вичин къурулушда техникадин рекьяй ц;ийивилер тун патал къвезвай пулдин кьадарни т1имил хьана.
Чна мукьвал мукьвал чкадин телевидениедай чи лезги ч1алал устадвилел кхьенвай, чебни пешекарар – артистар къугъвазвай лезгийрин гьукуматдин музыкадинни драмадин театрдин эсерар къалурзава. Къуй са бязи юлдашри чпиз михьидаказ ва агъайнавилелди рахун патал абурулай чешне къачурай. Хъсан карда чешне къачун – афериндин к1валах я.
Чкадин телевидениеди гьар йисуз райондин УНО-дин ва школайрин аялрихъ галаз КВН-ар тухун кардик акатнава. Алатай йисуз а къугъунра иштирак авур аялри, чи ч1ал михьидаказ ишлемишун патал са кьадар нумраяр кутуна. Зарафатрин ва хъвер къведайвал, дуьз рахан тийизвайбур «галк1ана». И к;валах алай йисуз мадни хъсандаказ тешкилун патал, райадминистрациядин, культурадин, халкьдин образованиедин, школайрин руководителар гуьзчи яз, к;валах давам хъижезва. КВН-ар, «Бейнрингар» тухунин карда, сад лагьайди чи аялриз дуьз рахаз ва чпин фикирар халис лезги ч1алал лугьуз чир жезва, абур чеб ва масабурни хуьре-к1вале, классда ва тарсуна лезги ч;алаз къимет гуз ва ч;ал вини дережадиз акъудуниз куьмек гузва. Заз жуван куьруь тир суьгьбет ихьтин шиирдал куьтягьиз к1анзава:

Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас

И дуьнья халкь хьайидалай гуьгъуьниз,
Чиляй ризкьи къазанмишай эгъуьниз,
Гьар са к1валах гъун паталди гуьнгуьниз,;
Югъ-къандивай камаллу жен гьар са кас!
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!

Бубайрилай бубайралди атанвай,
Дустар шадиз, душманрин рик1 ат1анвай,
Намус, гъейрат хуьн паталди кьат1анвай,
Сабурлу жез, абурлу жез гьар са кас,
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!

Шарвилидин тур гъилеваз ч1ал хвейи,
Лезгистандин къадим тарих, к1вал хвей,
Агъзур сара лезгияр яз эл хвейи,
Къегьриман жез, дурумлу жен гьар са кас!
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!

Ярагъиди, Сулеймана, Эмина,
Ишлемишай зегьметдани женгина,
Гьар гафуни ишигъ гузвай куьк1уьна,
Мукьуфдив хуьз, къадирлу жен гьар са кас,
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!

Ч1ал амай кьван халкь амукьда гьамиша,
Хайи ч1алаз жуван чанни багъиша.
Жуван ч1ал кваз такьазвайдаз гъаргъиша!
Лезгияр яз чун халкьлу жен гьар са кас!
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!

Им т1алабун я, гьелбетда, эллерин,
Дамар – иви, нурлу экв тир вилерин.
Чи такабур, винизвал тир кьилерин,
Мадни гужлу, чун гурлу жез гьар са кас,
Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас!