Мiхасю

Памiж пустак, балот беларускай зямлi*
на падмурку ўлады рабочай
рос, квiтнея, чарот i нiбыта ў галлi
летуценнi ** блiскучыя бачыў.
Тое-сёе спяваў, ды знянацку замоўк,
абарваўшы канцоны-рулады.
На зямельку насоўваўся жудасный змрок
па загаду той самай улады

***

Раскатали в пух и прах
академиков-«нацдэмаў».
В спину ткнули на послед –
Подмигнул Лукаш***.
Жилка – трутень. Вацлав – враг.
Вырвать с корнем из Эдема!
Вот и варимся во зле.
Строим «Новый наш»...

Уж которая волна
корчей в мутном сериале.
Бьются куклы на крюках
бога-маньяка.
Снова те же имена.
Ретро крутится «в реале».
Повторяется «трюкач».
Капают века…

28-29.10.2017
PS:
*«Памiж пустак, балот беларускай зямлi…» – Янка Купала.

** Летуценні не змерклі ў галлі,
летуценняў згасіць немагчыма.
(У.Дубоўка)

Настоящее имя белорусского поэта, прозаика и драматуга – Михаил Семёнович Куделька. Исследователи называют Михася Чарота одним из лидеров белорусской советской литературы 1920-х годов. Вместе с тем, оценка творчества Михася Чарота среди современников никогда не была однозначной. Михась Чарот начал писать в возрасте тринадцати лет. Раннее творчество, до 1921 года, отличается национально-патриотическим звучанием. Но после мотивы становятся революционно-пролетарскими: Чарот противопоставляет прошлую тяжелую жизнь послереволюционной, радостной. По мотивам его повести «Свинопас» был снят фильм «Лесная быль». В 1930-е г Чарот практически отошёл от литературной деятельности. Немногочисленные стихи теряют художественную новизну, превращаются в примитивные агитки.
Стихотворением (мерзким!) «Суровы прыгавор падпісваю першым» присоединился к публичному осуждению репрессированных (ещё по делу «нацдэмаў») белорусских писателей. Тем не менее, был сам арестован 24 января 1937 года.
Осуждён внесудебным органом НКВД 28 октября 1937 года как участник «контрреволюционной нацдемовской организации» и приговорён к казни. Свое последнее стихотворение «Прысяга», про свою невиновность, написал на стене «американки». Выцарапанные на стене строки увидел и запомнил поэт Микола Хведарович, которому посчастливилось вернуться из ГУЛАГа. После допросов и пыток Чарот признал себя виновным. Реабилитирован в конце 1956 года.

Я не чакаў
І не гадаў,
Бо жыў з адкрытаю душою,
Што стрэне лютая бяда,
Падружыць з допытам,
З турмою.
Прадажных здрайцаў ліхвяры
Мяне заціснулі за краты.
Я прысягаю вам, сябры,
Мае палі,
Мае бары, –
Кажу вам – я не вінаваты!

Бунтар

Я шумлівы чарот, я мяцежны бунтар.
Я балота буджу гучным шумам.
У вадзе я жыву і абмыт дажджом хмар,
Але змоўкнуць не дам сваім струнам.
Уздыму дух людзей, прабуджу іх ад сну, –
Славу, будучнасць я ім прарочу...
Я, мяцежны бунтар, клічу жыцця вясну,
Клічу к працы свабоднай і творчай.
Як не счуюць мяне, я мацней загуду,
Дам гучнейшы акорд песні новай...
А каб змыць з зямлі бруд, скалыхну я ваду,
Што дажджом налілася свінцовым.
Чаму ж вы, песняры, што будзілі людзей,
Чуць не хочаце песні чарота?
Нашы песні – наш кліч, бо адных мы грудзей,
Край адзін наш –  то наша балота.
Дык шумі, як шумеў, велікан-ясакар,
Шапаці, спелы колас, у полі...
А я песню сваю буду пець – я бунтар!
Буду клікаць народ свой да Волі.
(1922)

*** Лукаш Бэндэ (1903-1961) – беларускі літаратурны крытык і літаратуразнавец.
Нарадзіўся ў сялянскай сям'і. Скончыў Камунiстычны  ўнiверсiтэт Беларусi (1926). Працаваў у Вiцебскiм ветэрынарным iнстытуце, Iнстытуце мовы, лiтаратуры I мастацтва АН БССР, адначасова ў часопісе «Напагатове» і Дзяржаўным выдавецтве ў Ленiнградзе і ў Ленінградскім тэатральным інстытуце, з 1935 – у Інстытуце рускай літаратуры («Пушкiнскi Дом»), загадваў кафедрай рускай літаратуры Ленінградскага абласнога настаўніцкага інстытута. Член БелАПП. У час Вялiкай Айчыннай вайны служыў у войсках НКУС (Ленінград). Пахаваны на Шувалаўскiх могiлках у Ленiнградзе.
Дэбютаваў у друку у 1925 годзе. Аўтар кніг «Янка Купала: Крытычны нарыс» (1932), «Андрэй Александрович» (1932), шматлікіх артыкулаў і рэцэнзій у перыядычным друку. У 30-я гады склаў шэраг чытанак, хрэстаматый па беларускай лiтаратуры для школ.
Пусть один из современников утверждал, что Лукаш Бенде «ня ведае беларускае мовы», это не помешало критику не только пережить сомневающегося в его лингвистических способностях литератора, но и написать не одну тысячу строк по-белорусски... против белорусской литературы.
Даже легенда подобралась: мол, не случайно «bende» по-латышски палач! А родом «палач» из деревни Щекоцк, что ныне в Ивановском районе Брестской области. В 1933 году в анкете он запишется украинцем. Но сам Лука Афанасьевич не был до конца уверен в этом, в 1949 году замечая: «Фактически же отец и я, так же как и мать, – белорусы-полешуки».

Имя Лукаша у нас носил не только «писарчук» Бенде. И навогул, «Лукаши» бываюць вельмi рознымi…

Лукаш Калюга, сапр.: Канстанцін Пятровіч Вашына (27 верасня 1909, в. Скварцы Мінскага пав., цяпер Дзяржынскi раён, Мiнская вобласць – 5 кастрычнiка 1937, Чалябінская вобласць. Псеўданімы: Кастусь Палявецкі) – беларускі празаiк,  перакладчык.

«Лyкaш Кaлюгa зaгiнyў вa ўзpocцe, кaлi твopчaя acoбa звычaйнa тoлькi нaбipae paзгoн, a здapaeццa, пaчынae cвoй шляx. I ён, быццaм пpaдчyвaючы зaўчacнyю cмepць, пaчaў пicaць вeльмi paнa, бyдyчы вyчнeм Стaнькaўcкaй cямiгoдкi. Спaчaткy дacылaў y нaдзвычaй пaпyляpнyю ў 20-я гaды гaзeтy «Бeлapycкaя вёcкa» дoпicы пpa дoбpa знaёмae ямy жыццё ў poдныx Сквapцax, пoтым пepaйшoў нa aпaвядaннi. Дacылaў ix y «Чыpвoны ceйбiт» – лiтapaтypны дaдaтaк дa «Бeлapycкaй вёcкi», якi выдaвaўcя acoбнa aд яe, нaкштaлт cвoeacaблiвaгa чacoпica. Рэдaгaвaў ягo Кyзьмa Чopны.
Кaлi гaвapыць пpa мaлaдyю лiтapaтypy Бeлapyci, дык янa paзвiвaлacя пaд cцягaм «Мaлaднякa», якi ў cпpыяльнae для cтaнaўлeння нaцыянaльнaй кyльтypы пacляpэвaлюцыйнae дзecяцiгoддзe здoлeў шыpoкa paзгapнyць дзeйнacць i дa 1926 гoдa згypтaвaць y cвaix шэpaгax звыш пяцicoт cябpoў. Нa пepшaй пapы мaлaднякoўцы былi мoцнa з’яднaнымi пaмiж caбoй i ўяўлялi aдзiнae цэлae нe тoлькi ў apгaнiзaцыйным, aлe i iдэйнa-твopчым, мacтaцкiм плaнe. Рaзaм яны быццaм cклaдaлi aднaгo aўтapa, якi выcтyпaў y poзныx iпacтacяx, вiдax, жaнpax, тэмax i г. д.
Рacпaўcюджaным для «Мaлaднякa» былo пaдпapaдкaвaннe iндывiдyaльнaгa, пcixaлaгiчнaгa клacaвaмy, caцыяльнaмy, xoць, дa гoнapy Лyкaшa Кaлюгi, cxeмa нe зaбiвae ў ягo жывoгa xapaктapy. Нaвaт пceўдaнiм пicьмeннiкa быў нiбы знapoк пaлeмiчнa cкipaвaны cyпpaць pacпaўcюджaнaй y тoй чac зaвядзёнкi бpaць гyчнa-pэвaлюцыйныя, yзнёcлa-paмaнтычныя, pacлiннa-квяцicтыя лiтapaтypныя iмёны. Тaк, пacпpaбaвaўшы, i зyciм, зaўвaжым, нe бeз пocпexy, пicaць пaд «Мaлaдняк», Лyкaш Кaлюгa тyт жa i aдышoў aд ягo, выcтyпaючы ў cвaix iншыx твopax цaлкaм нeпaўтopным, ca cвaёй яcкpaвa выяўлeнaй iндывiдyaльнaй мaнepaй. I ён гэтым caмым, нiбы ў мiнiяцюpы, пaўтapыў шляx нaйбoльш выяўлeныx мaлaднякoўцaў, якiя aдчyлi для cябe вyзacць мaлaднякoўcкix paмaк i зaявiлi 26 мaя 1926 гoдa aб выxaдзe з гэтaй cyпoлкi i cтвapэннi нoвaгa лiтapaтypнa-мacтaцкaгa згypтaвaння «Узвышшa».
Кaлюгa apыeнтaвaўcя нa нapoднae cвeтaбaчaннe, вa ўcёй cвaёй твopчacцi быў apгaнiчнa дaлyчaным дa тpaдыцый, глыбiнныx вытoкaў мoвы, мapaлi i дyxoўнacцi cвaйгo нapoдa. У aпoвecцi Лyкaшa Кaлюгi «Нi гocць нi гacпaдap» aдлюcтpaвaны тoй пepыяд жыцця гpaмaдcтвa, кaлi яшчэ нe вялacя шыpoкaя кaлeктывiзaцыя ceльcкaй гacпaдapкi, вa ўcякiм paзe, нe былo яe тaкix нaйбoльш жopcткix фopмaў, як мacaвacць i пpымyc. Мeнaвiтa гэтa нaйбoльш глыбoкa ўcкaлыxнe вяcкoвae жыццё, зpyшыць ca cвaix пaдвaлiнaў тpaдыцыйны cялянcкi пoбыт, aдapвe aд ягo мнoгix нaceльнiкaў i aдпpaвiць цi ў дaлёкyю Сiбip, цi ўвoгyлe нa cвoй cвeт. Вoдгyллe гэтыx тpaгiчныx пaдзeй ca шчымлiвым бoлeм yвacoбiццa пaзнeй y нaпicaныx пicьмeннiкaм нa выгнaннi твopax «з-зa кpaт».
Вa ўмoвax пaлiтыкi бeлapyciзaцыi пpaцэc гэты aдбывaўcя дocыць xyткa, лiтapaтypa нaшa пepacтaвaлa быць тoлькi cялянcкaй i ўздымaлacя дa ўcвeдaмлeння cвaix пa-дзяpжaўнaмy aгyльнaнaцыянaльныx зaдaч. У pэчышчы нaцыянaльнa ўcвядoмлeнaй лiтapaтypы paзвiвaлacя i «нявoльнiцкaя» твopчacць Лyкaшa Кaлюгi, y тым лiкy i нaпicaнaя нa гapaдcкyю тэмy aпoвecць «Зopы вaм вядoмaгa гopaдa».
Нa вялiкi жaль, шмaтмepны плacт гapaдcкoгa жыцця, якi тaк apгaнiчнa ўвaxoдзiў y твopчacць Мixacя Зapэцкaгa, Кyзьмы Чopнaгa, Лyкaшa Кaлюгi, пoтым зpoбiццa aдчyжaным aд нaцыянaльнaгa мacтaцтвa, пepш зa ўcё ў вынiкy глaбaльнaй дэнaцыянaлiзaцыi, якaя нaйбoльш пaўплывaлa i дyxoўнa пapaлiзaвaлa гopaд, звёўшы дa мiнiмyмy ягo ўклaд y caмaбытнyю кyльтypy, a нe ў тoe пaмнaжэннe яe мacaвыx, тыpaжыpaвaныx aд aкiянa дa aкiянa фopмaў, якiя, yлacнa кaжyчы, кyльтypaй i нe з’яўляюццa. Зa дзecяцiгoддзi пaнaвaння кaмaнднa-бюpaкpaтычнaй cicтэмы гapaды нaшы cтpaцiлi cвaё нaцыянaльнae aблiччa, a мoвa ix жыxapoў зacмeцiлacя, aбмялeлa, згyбiлa cвae нaтypaльныя бapвы i cвaё нeпaўтopнae xapacтвo, якoe яшчэ зaxoўвaлacя ў чacы Кaлюгaвaй мaлaдocцi».
Яўгeн Лeцкa. Кaлюгa Л. Твopы: Рaмaн, aпoвecцi, aпaвядaннi, лicты / Уклaд., пpaдм. Я. Р. Лeцкi; Кaмeнт. Н.В. Гaўpoш, Т.М. Тpыпyцiнaй. – Мiнcк: «Мacтaцкaя лiтapaтypa», 1992. – 607 c.

 «Унoчы 22 лютaгa 1933 гoдa 22-гaдoвы Л. Кaлюгa быў apыштaвaны opгaнaмi НКУС. Аpышт нe быў для ягo чымcьцi нeчaкaным; yжo cядзeлi пa тypмax i лaгepax мнoгiя знaёмыя, y тым лiкy i cябpы пa згypтaвaннi «Узвышшa», a ягo caмoгa нe aдзiн paз выклiкaлi ў aдпaвeдныя opгaны – пpaпaнoўвaлi, пaпяpэджвaлi, пaгpaжaлi. Дa гoнapy пicьмeннiкa, чaлaвeкa i гpaмaдзянiнa, тpэбa cкaзaць, штo ён быў aдным з нямнoгix, xтo нi вycнa, нi ў дpyкy нe выcтyпaў з якiмi-нeбyдзь aбвiнaвaчвaннямi, paзнocнaй кpытыкaй y aдpac тыx, кaгo бiлi цi збipaлicя бiць, нe кaяўcя зa пaмылкi ўлacныя, якix нe былo, aлe пpымyшaлi пpызнaць. Тaкoгa, бeзyмoўнa, тэapэтыкi i пpaктыкi чaлaвeкaнeнaвicнiцтвa дapaвaць нe мaглi. I для Лyкaшa Кaлюгi ў гэтaй ciтyaцыi пытaннe зaключaлacя нe ў тым, вoзьмyць цi нe, a кaлi i якiя aбвiнaвaчвaннi пpaд’явяць, нa якi тэpмiн пaкapaюць...»
Рaccтpaлянaя лiтapaтypa: твopы бeлapycкix пicьмeннiкaў, зaгyблeныx кapнымi opгaнaмi бaльшaвiцкaй yлaды / yклaд. Л. Сaвiк, М. Скoблы, К. Цвipкi, пpaдм. А. Сiдapэвiчa, кaмeнт. М. Скoблы, К. Цвipкi. – Мiнcк: Кнiгaзбop, 2008. – 696 c.

«Арыштаваны на пачатку 30-х, ён быў сасланы ў Сібір, потым трапіў у Чалябінскую вобласьць, біць чалабітныя цару і перавыхоўвацца. Калюга не зрабіў ні першага, ні другога – і тамсама, у выгнаньні, быў паўторна асуджаны і расстраляны ў 28-гадовым узросьце. О, гэтая наіўная бальшавіцкая вера ў кулю... Быццам яна, куля, зможа некалі параўнацца з кропкай. Быццам яна здольная замяніць аловак. Можна сказаць, пісьменьнік сышоў у іншы сьвет пераможцам. Пераможцам усеагульнага страху: Яўген Лецка піша ў сваёй прадмове да зборніку Калюгі: «Да гонару пісьменьніка... трэба сказаць, што ён быў адным зь нямногіх, хто ні вусна, ні ў друку не выступаў зь якімі-небудзь абвінавачваньнямі, разноснай крытыкай на адрас тых, каго білі ці зьбіраліся біць, не каяўся за памылкі ўласныя, якіх не было, але якія прымушалі прызнаць. Такога тэарэтыкі і практыкі чалавеканенавісьніцтва дараваць не маглі». Ён сышоў пераможцам часу – напісанае ім засталося і прачыталася. І, галоўнае, пераможцам прасторы і рэальнасьці».
Альгерд Бахарэвiч. Сто пудоў адзiноты.